بخش مرجع
بخش مرجع یکی از بخش‌های هر کتابخانه است. بخش مرجع محل نگهداری منابع مرجع است و یکی از بخش‌های ارتباط مستقیم کتابدار با مراجعه‌کننده‌است.[1].
منابع مرجع
منابع مرجع به سه گروه تقسیم می‌شود که عبارتند از :
- منابع دسته اول که به آن منابع ردیف اول هم می‌گویندمستقیماًدر اختیار مراجعه‌کننده قرار می‌گیردمانند دائرةالمعارف
- دست دوم که حاوی اطلاعات کتابشناختی مربوط به منبع مورد نظر مراجعه‌کننده می‌باشد.
- دست سوم
سواد اطلاعاتی در بخش مرجع
- مقدمه
میزان اطلاعاتی که در این عصر از طریق محمل‌های مختلف مبادله می‌شود هیچ گاه به این گستردگی و سرعت نبوده‌است . اگر اصطلاح انفجار اطلاعات را برای این دوره غیر دقیق بدانیم اصطلاح انفجار انتشارات کاربردی عینی داشته ونامی منطبق با واقعیت خواهد بود. در این دوره هر ساله بیش از چهار میلیون مقاله نوشته می‌شود و محمل‌های گوناگون اطلاعات سرعت ودقت دستیابی وپردازش را صد چندان کرده‌است . میزان اطلاعا ت منتشر شده توسط روزنامه‌ها در یک روز بیش از کل اطلاعاتی است که یک نفر در دوران عمر خود در قرن هفدهم می‌توانست کسب کند . این حجم اطلاعات و چگونگی مبادلهٔ ان که حرکتی ورای مرزها وملیت هاست جامعهٔ امروز را در استانهٔ ورود به فرهنگ غیر مادی قرار داده‌است :فرهنگی که در ان اموزش، اطلاعات و شناخت محور اصلی سنجش‌ها خواهد بود. اگر در گذشته میزان تولید صنعتی و وضعیت انرژی شاخص پیشرفت و عقب ماندگی بود امروز به قول تافلر جابه جایی قدرت صورت گرفته‌است و اطلاعا ت جایگزین تمامی عناصر تعیین‌کننده شده‌است و می‌رود که انقلاب صنعتی میدان ر ا برای انقلاب اطلاعاتی خالی کند و "کارگران اطلاعاتی " جایگزین "کارگران صنعتی "شوند. این روند نقش اطلاعا ت در توسعه را نیز مشخص می‌کند، گسترش خدمات فرهنگی وافزایش تولید که از شاخص‌های توسعه محسوب می‌شود بدون دستیابی صحیح وسریع به اطلاعات میسر نخواهد بود. در این میان با توجه به "حجم اطلاعات "،"آلودگی اطلاعات "وجریان یکسویهٔ اطلاعات که منجر به جریان سیل آسای اطلاعات از سوی کشورهای "اطلاعات محور"به سایر کشورها شده‌است، لازم است که به این مقوله توجه جدی و کاملی مبذول شود. پدیدهٔ استعمار اطلاعاتی و چگونگی برخورد با آن باید در صدر برنامه‌ریزی توسعهٔ فرهنگی قرار گیرد. زمانی فیلسوف کسی بود که تقریباً تمام دانش زمان خود را دارا بود و در ان تبحر کامل داشت . گسترش دانش بشری با عنایت به محدودیت عمر انسان، مسئلهٔ تخصص را پیش می‌اورد. هر فرد می‌تواند در یک شاخه، آن هم در جزیی از آن، صاحب نظر شود . حتی میزان اطلاعات تولید شده در یک حوزهٔ تخصصی به آن حداست که مطالعه و دانستن تمامی آن برای یک فرد در بسیاری مواقع غیرممکن است. در سال ۱۷۹۱اندیشمندی گفته بود که دانش بر دو نوع است :یا خود آن را می‌دانیم یا می‌دانیم که در کجا می‌توانیم اطلاعاتی دربارهٔ آن بیابیم . واقعیت این است که این نوع دوم دانش در جامعهٔ اطلاعاتی امروز اهمیت قابل ملاحظه‌ای یافته‌است. شعار "بیاموزیم که چگونه بیاموزیم "_الگوی اموزش قرار گرفته‌است _به نوعی القای همین معنا را می‌کند.( ۱ :۱۹ ) قبل از ظهور خط، کاغذ و چاپ، حافظه نقش اساسی را در حیات انسان بر عهده داشت ومعیار دانایی بود .با گذشت زمان و به ویژه با ظهور چاپ "سواد خواندن ونوشتن "مترادف دانایی شد وحافظه کاربرد کمتری یافت واکنون در عصر اطلاعات، توانایی جایابی، پردازش، و استفادهٔ مؤثر از اطلاعات جایگزین "حافظه وسواد "شده‌است.
امروز این توانایی دسترسی وبازیابی و ارزشیابی اطلاعات بخش عمده‌ای از تعریف سواد را شامل شده، سواد اطلاعاتی و کتابخانه‌ای را مطرح می‌کند. سواد اطلاعاتی را به یادگیری مهارتهای بنیادی درارزیابی اطلاعات تعریف کرده‌اند.اینکه دانشجو بیاموزد که در میان تودهٔ اطلاعاتی که انفجار امیز درحال افزایش است و از میان انبوه نوشته‌ها ومنابع اطلاعاتی، منبع مورد نظر را باکمترین اخلال و گزینش اضافی به‌طور نسبتاً کامل در کمترین زمان ممکن پیدا کند، عمر مفید مطالعاتی وتحقیقاتی او را چندین برابر افزایش می‌دهد. فارغ التحصیلان ما از این دید گاه کاستیهای فراوان دارند.درآزمونی که برای کارشناسی ارشد انجام شد خواسته شده بود که نام کتب مرجع رشتهٔ خود را بنویسند،۶۰درصد آنان حتی یک عنوان هم ننوشته بودند(۱: ۲۱) این بیسوادی حاصل از نبودن برنامه‌ریزی در سطوح پایین‌تر تحصیلی است که باعث تلف شدن انرژی وعمر و تلاش مغزهایی می‌شود که در صورت باسواد بودن در مدت کوتاهی می‌توان شاهد بالندگی و زایندگی آنان بود. به‌طور خلاصه سواد اطلاعاتی به فرد می‌اموزد که در اقیانوس عظیم اطلاعات چگونه شنا کند تا گرفتار گرداب نشود اما مروارید صید کند؛ ودر"بزرگراههای اطلاعاتی "چگونه براند که در کوتاه‌ترین زمان ممکن باسرعتی مناسب به مقصد مطلوب برسد.واین مهم می‌طلبد که به قول میلر "هم هنر کتاب نخواندن" را بیاموزد وهم" هنرکتاب خواندن" را.(۱: ۲۳ )
- تعریف سواد اطلاعاتی
باید اقرار کرد بزرگترین چالش قرن بیست ویکم همگام شدن با دانش و مهارت فنی است، که لحظه به لحظه و باحالت تصاعدی در حال افزایش است . درفرهنگ کتابداری سواد اطلاعاتی این‌گونه تعریف شده‌است:"آگاهی از قابلیت‌های محاسباتی وتوانایی تشخیص وبیان روشن مسائلی که به کمک فناوری رایانه‌ای قابل حل هستند . این اگاهی شامل برنامه‌ریزی برای رایانه نمی‌شودوسواد اطلاع رسانی نیز به نظامی گفته می‌شود که برای سازماندهی وذخیره سازی، بازیابی واشاعهٔ اطلاعات طراحی شده‌است.
- سواد اطلاعاتی از دیدگاه وبر وجانسون
سواد اطلاعاتی به معنای توانایی دراتخاذ رفتار اطلاع یابی مناسب به منظور شناسایی اطلاعات مورد نیاز برای تأمین نیازهای اطلاعاتی است، به‌طوری‌که دسترسی به اطلاعات مورد نظر به استفادهٔ صحیح، اخلاقی وموثر از اطلاعات در جامعه منجرشود؛ اطلاعات موردنظرممکن است از طریق هر کانال یارسانه‌ای که میسر باشد به دست آید.(۳: ۶)
- مفهوم سواد اطلاعاتی وباسواد اطلاعاتی
سواد اطلاعاتی قدرت دسترسی مؤثربه اطلاعاتی باارزش، اگاهی چگونگی سازماندهی دانش واطلاعات، روش‌های مختلف جستجو، توان تشخیص مشکل وشناخت مؤثرترین اطلاعات برای رفع آن. و باسواد اطلاعاتی کسی است که آموخته باشد چگونه بیاموزد. سواد اطلاعاتی چه نقشی درفرایند یادگیری دارد؟ امروزه مردم باید چند چیز را بایکدیگر بدانندواین توانایی را پیدا کنندکه بیاموزند چگونه بیاموزندو خود را با محیط‌های جدید وکارهای جدید منطبق سازند. کسانی که سوا د اطلاعاتی ندارندنمی توانند تصمیم‌هایی بگیرند که منبعث از اطلاعات مربوط به مسئله باشد و به جای اینکه برای خود فکر کنند به ارای دیگران استناد می‌کنند. اما کسانی که سواد اطلاعاتی دارند می‌تواننداطلاعات را تجزیه و تحلیل وتفسیر کنند. این توانایی آن‌ها را قادر می‌سازدکه با مسائل برخورد نقادانه وخلاقانه داشته باشند. ویژگی‌های باسواد اطلاعاتی چیست ؟ سواد اطلاعاتی در برگیرندهٔ سواد کامپیوتر هم هست. و دقت کنیم که در دههٔ ۱۹۸۰ بود که عنصر فناوری وارد تعریف سواد اطلاعاتی شد. یک شخص با سواد کامپیوتری برای دسترسی به اطلاعات می‌توانداز ابزارالکترونیکی اطلاعات استفاده کند. کامپیوترها بخشی از مقولهٔ گسترده‌تر ابزار اطلاعاتی هستندو روش‌های خاصی برای جستجو نیاز دارند. اما آن‌ها فقط یکی از منابع اطلاعاتی هستندو نباید ارزش فزونتری نسبت به ابزارهای دیگر داشته باشنداگر چه آن‌ها واجد کارایی‌های هستنداما برای بسیاری از مطا لعات مناسب نیستندیا حتی به سهولت دردسترس قرار نمی‌گیرند. افراد با سواد اطلاعاتی می‌دانندکه کامپیوترها ماشین‌هایی متفکر نیستندو جستجوهای مؤثر تماماً بستگی به خود جستجوگر دارد. اصطلاح "زباله وارد کن، زباله پس بگیر "برای توصیف این پدیده به کار می‌رود. (۵ :۵)
- استانداردهای سواد اطلاعاتی
انجمن کتابخانه‌های دانشگاهی و پژوهشی( ای. سی. آر. ال.) در ژانویه ۲۰۰۰ استانداردها و شاخص‌های عملکرد و بروندادهایی را برای اندازه‌گیری میزان برخورداری از توانایی‌های مربوط به سواد اطلاعاتی تصویب و منتشرکرد. این مجموعه از پنج استاندارد تشکیل شده که هریک دارای چند شاخص عملکرد و تعدادی برونداد است. در استاندارد نخست، این انجمن تأکید می‌کند دانش‌جویی که از سواد اطلاعاتی برخوردار است ماهیت و گسترهٔ نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص می‌دهد. در استاندارد دوم، دانشجوی دارای سواد اطلاعاتی، به شیوه‌ای مؤثر و کارآمد به اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی پیدا می‌کند. در استاندارد سوم، تأکید می‌شود که دانشجوی دارای سواد اطلاعاتی به روش نقادانه به ارزیابی اطلاعات گردآوری شده می‌پردازد و اطلاعات گزینش شده را با دانش پیشین خود تلفیق و نظام را ارزیابی می‌کند. استاندارد چهارم، به این می‌پردازد که فرد دارای سواد اطلاعاتی چگونه از اطلاعات استفاده مؤثر می‌کند. در استاندارد پنجم، این مجموعه به درک دانشجوی دارای سواد اطلاعاتی از محیط اقتصادی، قانونی، و اجتماعی پرداخته و یادآورشده که چنین فردی به شیوه‌ای اخلاقی و قانونی به اطلاعات دسترسی پیدا می‌کند و از آن استفاده می‌کند. در مجموع انتشار این اثر را می‌توان گامی در جهت رفع نگرانی‌ها و دل مشغولی‌های صاحب نظران د رمورد قابل اندازه‌گیری بودن درجهٔ دستیابی به اهداف مشخص شده دربرنامه‌های آموزشی سواد اطلاعاتی دانست.(۶: ۱۰۸۲)
- سواد اطلاعاتی وکتابداران
با توجه به پیشرفت فناوری اطلاعات وحجم روز افزون اطلاعات تولید شده، درآینده‌ای نه چندان دور، دیگر فرصت سازماندهی تمامی اطلاعات تولید شده برای کتابداران واطلاع رسانان باقی نخواهد ماند. آنان بایستی اطلاعات حوزه‌های موضوعی خاص را گزینش و پردازش کنند و به مراجعان سواد اطلاعاتی را به منظوربازیابی، گزینش، وکاربرد بهینهٔ اطلاعات مورد نیازشان اموزش دهند. اگر این گروه علاقه‌مند به حفظ جایگاه خویش در جامعهٔ اطلاعاتی اینده هستند، باید آمادهٔ پذیرفتن نقش‌هایی مانند پردازشگر اطلاعات، مشاوراطلاعات، مروج سواد اطلاعاتی، مدیر اطلاعات، و طراح نظام باشد. به منظورحفظ ارزش و جایگاه حرفهٔ کتابداری و اطلاع‌رسانی در جامعهٔ اطلاعاتی آینده باید تسهیلات و امکانات فناوری اطلاعات را به منظور اشنایی ونحوهٔ کاربرد آن در اختیاردانشجویان این علم قراردهد . به عبارتی، اموزش نظری وعملی به منظور پرورش کتابدارانی توانا بایستی در هم امی‌زد. دانشجویان باید یادگیرند که در شرایط ومحیطی مشابه شرایط ومحیط واقعی چگونه بر اساس مطالب آموخته عمل کنند. کتابداران ودانشجویان این رشته باید از فرصت‌ها وموقعیت‌های پدید آمده توسط آموزش رسمی وغیر رسمی، یاری مطالعات فردی، وپی‌گیری پیشرفت‌های نوین فناوری اطلاعات در جهت روز امد نگاه داشتن دانش خویش وکسب مهارت‌ها وتوانایی‌های لازم در جامعهٔ اطلاعاتی اینده بهره گیرند. واگر چنین نکنند، درآینده‌ای نه چندان دور، این گروه جایگاه خویش را درجامعه از دست داده و آن را به متخصصان رایانه و فناوری اطلاعات خواهند سپرد که هیچ گونه آشنایی با منابع اطلاعاتی، توانایی درک نیازهای اطلاعاتی مراجعان، روش‌های پاسخ گویی به نیازهای اطلاعاتی مراجعان، روش‌های گزینش وپردازش اطلاعات و...... راندارند(۲: ۱۰۳ )
- نگاهی به آموزش سواد اطلاعاتی در کتابخانه‌های آموزشگاهی
زمان تربیت انسان های" اطلاعات محور"دوران اولیهٔ تحصیل است که اموزش درآنان" نقش فی الحجر"راپیدا کرده که درسطوح بالا اثرات ان رادرشیوهٔ پژوهش، دقت، سرعت و..... ملاحظه خواهیم کرد. دربسیاری کشورها با توجه به اهمیت این موضوع ونقش کتابخانه‌های آموزشگاهی درپیدایش سواد اطلاعاتی دردورهٔ آموزش عمومی برنامه‌ریزی‌های خرد وکلانی رادرسطح ملی ومنطقه‌ای انجام داده‌اند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که رسیدگی و توجه به کتابخانه مدارس وبرنامه ریزان در مورد ان اقبال به مطالعه راافزایش داده، دانش اموزان درراستای فراگیری سواد اطلاعاتی که گام اولش "مطالعهٔ بیشتر" است حرکت جدی رااغاز کرده‌اند. (۱: ۲۱) با انکه کامپیوتر نقش اساسی درذخیره، پردازش، و انتقال اطلاعات بر عهده دارد، وکاربردآن دردنیای امروز امری ضروری است، لازم است در مورد چگونگی بهره‌گیری و آموزش آن در سطح اموزش عمومی دقت شود. اینکه دبستانی شعارآموزش باکامپیوترراجزوبرنامهٔ خود برای جذب مشتری اعلام می‌داردناشی ازنا آگاهی وروحیهٔ "اشرافیت ابزاری"است که درمیان ما حاکم است.بهره‌گیری بی رویه از کامپیوتروآموزش بی برنامهٔ آن نه تنها مشکلی راحل نمی‌کند، بلکه بی سوادان اطلاعاتی راتحویل جامعه خواهد داد که بیسوادیشان رادرزیرآگاهی مقدماتی ازفن بهره‌گیری از کامپیوترپنهان می‌کنند. اصولانحوهٔ برخورد باکامپیوتر درسطوح مختلف درسی، حتی درغرب هم محل تامل وبحث بوده‌است.امابه هرصورت لازم است در این زمینه به ویژه در سطح اموزش عمومی سیاست روشنی درپیش گرفته شود. مکتب ما عدالت را به عنوان یکی از محوری‌ترین اصول درعقیده وعمل مطرح می‌کند؛ برای دستیابی به این مهم ومبارزه با"استعماراطلاعاتی "لازم است که در سطح عمومی جامعه فرزندانمان را به سلاحی مجهزکنیم که منادی "عدالت اطلاعاتی "درجامعه باشند و این حاصل نمی‌شود مگربا طرح وبرنامه در"مسیرسواداطلاعاتی".
- سواد اطلاعاتی اولویت نوظهورجهانی
دردههٔ گذشته سواد اطلاعاتی تبدیل به موضوعی جهانی شده و اقدامات بسیاری در این راستا درسراسرجهان ثبت شده‌است. (۴: ۱۶) پیشنهادهایی برای بهبود کیفیت آموزش سواد اطلاعاتی در کتابخانه‌های آموزشگاهی ایران: ۱. درکلیهٔ سطوح آموزشی حتی درنظام جدید متوسطه، آموزش "کتاب محور"است .تنها یک کتاب مبنای اموزش است .به قول یوکلن :آموزش و پرورش درجهان سوم مبتنی برروش آموزشی بی نیازازمراجعه به مواد خواندنی جنبی یاکتابخانه‌است.لازم است درتدوین کتب درسی وروش‌های تدریس، براهمیت ارجاع دانش اموزان به مواد جنبی وکتابخانه تأکید شود واصولا ساختارکتابها به گونه‌ای شکل گیرد که این ارجاع راقطعی کند. ۲.تعیین سرفصل بودجهٔ مستقل برای کتابخانه‌های اموزشگاهی ۳.نقش کتابدار-معلمان وکتابداران اموزشگاهی بسیارمهم است .لازم است این رشته درمراکز تربیت معلم ایجادشود و به تناسب نیاز گسترش یابد. ۴.متن بعضی دروس باید باهدف معرفی کتاب وکتابخانه وسوادا طلاعاتی تنظیم شود . درسطوح دبستان وراهنمایی می‌توان این معرفی رابازبانی ساده انجام دادودانش اموزرابامفهوم اطلاعات، بانک اطلاعاتی، پایگاه اطلاعاتی و.....آشنا ساخت. ۶.باتوجه به فقر موجود کتابخانه‌های اموزشگاهی، لازم است کتابخانه‌های عمومی درزمینهٔ ارائهٔ خدمات درکلیهٔ سطوح آماده شوند.این همکاری دربعضی کشورها منشاء تحول درمیزان اقبال به کتاب شده‌است. ۷. ایجادساعات مطالعه دردبستانها، لازم است شرح فعالیت این ساعات کاملاً تبیین شود .بدیهی است وجود نیروی انسانی متبحروامکانات فیزیکی شرط مقدماتی است.
فهرست مآخذ
- خسروی، فریبرز."سواداموزی اطلاعاتی درمدارس"، فصلنامهٔ کتاب؛ دورهٔ هفتم، شماره اول، بهار۱۳۷۵، ص۱۹-۲۵.
- علی اکبرزاده، هیلان."کتابداران قرن بیست ویکم"، فصلنامهٔ کتاب؛ دورهٔ نهم، شمارهٔ اول، بهار۱۳۷۷، ص۹۸-۱۰۵.
- "مفهوم سواداطلاعاتی وباسواد اطلاعاتی دریک نگاه". دنیای اقتصاد،۲۵اسفند ۱۳۸۳.
- نظری، مریم."سواداطلاعاتی اولویت نوظهورجهانی". ابراراقتصادی.۱۷مرداد ۱۳۸۴.
- ستایش، حسن."سواداطلاعاتی: به مناسبت برگزاری همایش سواد اطلاعاتی درمشهد مقدس اول ودوم خردادماه". انتخاب.۳۱اردیبهشت ۱۳۸۳.
- ناهید طباطبایی، فاطمه." سواد اطلاعاتی". دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی. ج ۲. ص ۱۰۸۰- ۱۰۸۴.
پانویس
- پوری سلطانی و فروردین راستین. دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی. تهران: فرهنگ معاصر، ۱۳۷۹.