خس‌خس
علف خس‌خس یا وتیور (Vetiver) بومی جنوب و جنوب شرقی آسیا بوده و در طول قرن‌ها برای مشخص نمودن مرزها بر روی خطوط مشخصی که نمایان گر آن بود کاشته می‌شده‌است. از شاخ و برگ و ریشه آن به دلیل داشتن بوی مطبوع، برای مصارف گوناگون مورد استفاده قرار می‌گیرد بگونه‌ای که از عصاره و روغن آن که از ریشه استخراج می‌شود در کارخانه عطر و ادکلن‌سازی استفاده می‌شود و از شاخ و برگ آن در صنایع دستی برای ساخت کلاه، کیف دستی، طناب و غیره بکارگرفته می‌شود همچنین از شاخ و برگ آن برای پوشش سقف و به صورت مالچ طبیعی در کف اصطبل و به عنوان علوفه برای تعلیف مورد استفاده دام قرار میگرد. این گیاه در جنوب و جنوب شرقی آسیا، آفریقا، سواحل اقیانوس آرام، استرالیا، آمریکا و آمریکای جنوبی به منظور استفاده از شاخ و برگ و ریشه آن کشت و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
- برای کاربر دیگر به خس‌خس سینه نگاه کنید.
خس‌خس یکی از گیاهانی است که چشم‌انداز امیدبخشی را در مبارزه با تخریب زمین گشوده است، این گیاه یک گیاه گرمسیری است که به‌طور طبیعی در خیلی از مناطق جهان می‌روید و دامنه رویش این گیاه می‌تواند از ارتفاعات تا اراضی مسطح با انوع خاک‌ها در حالتهای مختلف را عنوان نمود که در آن‌ها ازخود سازگاری نشان داده است. یکی از گونه‌های آن که خیلی سریع استقرار می‌یابد و به رشد خود ادامه می‌دهد گونه Vetiveria Zizonioides می‌باشد که معمولاً برای جلوگیری از فرسایش خاک و روان آب در اراضی شیبدار بر روی خطوط تراز کاشته می‌شود و خیلی سریع به صورت یک دیوار سبز در دامنه‌های شیبدار خود نمائی می‌کند و چناچه با فاصله از یکدیگر کاشت گردد و به صورت انبوه در نقاط کاشته شود با قطری حدود ۳۰ سانتیمتر ظاهر می‌شود و ارتفاع آن به ۵۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر که برگ‌های آن به‌طور مستقیم بر روی ساقه به صورت خشبی بطول ۷۵ سانتیمتر و عرض ۸ میلی‌متر دیده می‌شود حداکثر گسترش ریشه آن ۳–۴ متر درعمق و از طرفین ۵۰ سانتیمتر می‌باشد که بدین ترتیب باعث حفظ خاک و آب می‌شود این گیاه می‌تواند جانشین ساده و ارزان قیمتی برای دیواره‌های خاکی که به منظور کاهش فرسایش خاک سطحی در مزارع شیبدار ساخته می‌شوند باشد. هزینه آن بین «۱ تا ۱۰» درصد سایر روش‌ها است و هیچگونه نگهداری هم لازم ندارد. به نظر می‌رسد که خس‌خس در هر آب و هوایی می‌تواند زندگی کند و حتی در خشکسالی‌های هندوستان هم خود را توانا نشان داده است.
این گیاه بعلت ویژگی خاصی که در ریشه و شاخ و برگ آن وجود دارد برای اصلاح و احیاء اراضی که تخریب شده‌اند بکار گرفته می‌شود و در خیلی از مناطق در دنیا از جمله آمریکای جنوبی، فی جی، هندوستان، آفریقا، استرالیا، مالزی و تایلند علاوه بر اصلاح و احیاء زمین‌های تخریب شده برای استفاده از شاخ و برگ و ریشه آن بخصوص برای اسانس و روغنی که در ریشة آن وجود دارد و در صنایع عطر و ادکلن‌سازی کار برد دارد، کاشته می‌شود.
این گیاه در طول ۵۰ سال گذشته در راستای اهداف آبخیزداری و حفظ آب و خاک در دنیا از جایگاه مطلوبی برخوردار بوده و به آن توجه خاصی می‌شود و از سال ۱۹۸۰ مورد توجه بانک جهانی قرار گرفته و تحت عنوان Vetiver grass technology. VGT به عنوان حفاظت از محیط زیست آن را در دنیا ترویج می‌کند. وقتی این گیاه به صورت نوار در روی خطوط تراز کاشته می‌شود در حفظ آب و خاک نقش بسزائی داشته و مانند یک سد زنده عمل می‌کند که هم باعث تجمع رسوبات دانه ریز و درشت و هم منجر به پخش آب می‌شود به‌طوری‌که در خیلی از منابع عنوان شده‌است این گیاه می‌تواند در هر آب و هوائی خود را وفق دهد و زندگی کند و حتی در خشکسالیهایی که در هندوستان اتفاق افتاده خود را توانا نشان داده است. این گیاه Vetiveria zizonioides فقط از طریق تقسیم ریشه تولید مثل می‌کند و خطری هم از بابت رشد خارج از کنترل آن وجود ندارد. وقتی این بوته را در طول حاشیه تپه ماهورها بکاریم و پرچین پیوسته‌ای به وجود آوریم در واقع یک سد گیاهی درست می‌شود که گریز آب را کند می‌کند و باعث پخش شدن آب باران و تراوش آن در مزرعه می‌شود و بالاخره رسوبات را در پشت خود به دام می‌اندازد و بدین ترتیب یک تراس طبیعی ایجاد می‌کند. کافی است که کشاورزان برای پرچین هر طرف از زمین خود فقط یک باریکه ۵۰ سانتیمتریرا به کشت و تیور اختصاص دهند و آب و خاکی که از این طریق ذخیره می‌کنند خیلی بیشتر از زمین ناچیزیاست که از تولید کنار می‌گذارند ارزش خواهد داشت. برداشت در این زمین‌ها حداقل ۵۰٪ بیشتر از زمینهایی است که به طریق سنتی کشت می‌شوند.
خس‌خس بعلت ویژگی خاصی که در ریشه و شاخ و برگ آن وجود دارد برای اصلاح و احیاء اراضی که تخریب شده‌اند بکار گرفته می‌شود، در خیلی از مناطق در دنیا از جمله آمریکای جنوبی، فی جی، هندوستان، آفریقا، مالزی و تایلند علاوه بر اصلاح و احیاء زمین‌های تخریب شده برای استفاده از شاخ و برگ و ریشه آن بخصوص برای اسانس و روغنی که در ریشه آن وجود دارد و در صنایع عطر و ادکلن‌سازی کاربرد دارد کاشته می‌شود.
صنعت عطرسازی
این گیاه دارای رایحه‌های متفاوتی می‌باشد که یکی از دلایل آن وابسته به نوع خاک یا در واقع کشور تولیدکننده این محصول می‌باشد. به این ترتیب خس خسی که در کشور اندونزی تولید می‌شود با آنچه که در ماداگاسکار تولید می‌گردد رایحه‌ای متفاوت خواهند داشت. از سایر دلایل تفاوت در رایحه می‌توان به: سن گیاه، استفاده از برگ یا ریشه و کیفیت اسانس گرفته شده نیز اشاره کرد.
خس‌خس هائیتی خس خس تولید شده در هائیتی دارای دو نوع می‌باشد که مدل وحشی آن، بیشترین کاربرد را دارد. هائیتی وحشی دارای حسی با طرات، تمیز و سبز، رقیق و ملایم و به میزان کمی میوه‌ای ست. پس همواره گیاه خس‌خس دارای عطری دودی و خاکی نیست! Guerlain Vetiver بهترین نمونه از خس‌خس وحشی هائیتی می‌باشد. به کار رفته در Lalique Encre Noir
خس‌خس اندونزی این نوع از Vetiver دارای رایحه‌ای خاکی بوده، کاملاً عطری از چوب و مشک را در خود دارد و تا حد بسیار کمی دارای عطر دودی نیز می‌باشد.
خس‌خس بربن دارای رایحه‌ای نرم و ملایم، گرم با لمس کوچکی از دود می‌باشد. به کار رفته در عطر Lalique Encre Noir
خس‌خس سریلانکا این نوع از خس‌خس بیش از هر چیز به عطر چوب شباهت دارد، چوب‌های بریده شده! این رایحه عموماً جایگزین اسانس چوب، خصوصاً چوب صندل در عطرها می‌شود.
خس‌خس ماداگاسکار عطری تمیز و خاکی دارد. کمی چوبی ست و نسبت به سایر انواع خود دارای طعمی شیرین می‌باشد.
خس‌خس هندوستان قوی‌ترین و سنگین‌ترین نوع خس‌خس! رایحه‌ای بسیار خاکی و غلیظ دارد.
شرایط رویش
علف و تیور گیاهی است که با انواع خاک‌ها و آب و هوا خود را وفق می‌دهد و در آن رشد می‌کند، این گیاه در انواع خاک‌های اسیدی، بازی، قلیایی و شور استقرار می‌یابد و در خاک‌هائی کهدر صد فلزات سنگین آن‌ها مانند آلومینیوم، منگنز و غیره بالا می‌باشد نیز سازگاری و مقاومت از خود نشان می‌دهد، علف و تیور در مناطقی که میزان بارندگی در آن‌ها ۴۵۰ تا ۵۰۰ میلی‌متر است به خوبی رشد می‌کند و پس ازرشد در مقابل خشکی مقاومت می‌کند و از ۱۰ - درجه سانتی گرادتا ۵۰ درجه سانتی گراد را به خوبی تحمل می‌کند در عین حالی که در بعضی از منابع ۱۵ -درجه سانتیگراد تا ۵۵ درجه سانتیگراد را عنوان شده‌است. خس‌خس در حالت سبزی در مقابل آتش‌سوزی مقاوم بوده و به آسانی آتش نمی‌گیرد و در مقابل حشرات و نماتودها نیز مقاوم می‌باشد علف و تیور در مقابل سایه بسیارحساس بوده و رشد آن را به تأخیر می‌اندازد و این عمل در گیاهان جوان بیشتر محسوس است.
کاشت
کاشت گیاه خس‌خس در موارد زیر با موفقیت توأم بوده‌است
- تثبیت گالی (جلوگیری از بسط و توسعه آن).
- تثبیت آبراهه‌ها و کانال‌های زهکش.
- جلوگیری از تخریب و تثبیت مناطقی که در اثر رطوبت و خیس شدن خرد شده وریزش می‌کنند.
- بهبود کیفیت روان آبهائی که حاوی مواد شیمیائی کشاورزی هستند (کود شیمیائی و سموم کشاورزی) به وسیلهٔ فیلتر شدن آن توسط گیاه و تیور.
- اصلاح و احیاء مناطقی که محل انباشت زباله یا آشغال قدیمی بوده‌است.
- اصلاح و احیاء زمین‌های تخریب شده در اثر استخراج مواد معدنی.
- پخش کردن آب‌های حاصل از بارندگی و روان آبها.
- اصلاح خاک‌های اسیدی و سولفاتی و کنترل در فرسایش آن.
- اصلاح و احیاء اراضی و معادن بهره‌برداری شده پس از بهره‌برداری.
- تصفیه و کاشت آلاینده‌های موجود در فاضلاب دامداری‌ها و کارخانجات به وسیلهٔ کاشت و تیور در اطراف کانال‌های انتقال.
حفاظت و نگهداری
پس از استقرار نیاز به نگهداری و مراقبت چندانی ندارد، چنانچه گیاه و تیور به منظور کنترل گالی (گالی زدائی) و زمین‌های تخریب شده کاشت گردد چنانچه خاک فقیر باشد گیاه نیاز به کود دارد که تا استقرار کامل آن باید دو مرتبه در سال به آن کود داده شود و زمان آن یک مرتبه در اوایل تابستان و مرتبه دیگر در آخر تابستان می‌باشد و کود مورد نیاز آن (di-ammonium- phosphate)می‌باشد و مقدار آن ۱۰۰ گرم در طول یک متر توصیه می‌شودچنانچه خاک فقیر نباشد تا استقرار کامل گیاه و تیور برای هر متر در طول ۵۰ گرم برای چند ماه عنوان شده‌است از طرفی چون گیاه به سایه حساس می‌باشد در سال اول مبارزه با علف‌های هرز ضروری می‌باشد.
کاربردها
شاخ و برگ :
- شاخ و برگ گیاه و تیور منجر به جمع شدن رسوبات در پشت آن وکنترل هرز آب می‌شود.
- از شاخ و برگ آن برای عایق بندی سقف‌ها استفاده می‌شود.
- از شاخ و برگ آن به عنوان مواد خام در صنایع کاغذسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- از شاخ وبرگ آن در صنایع دستی برای بافتن سبد، کلاه، طناب و غیره استفاده می‌شود.
- شاخ و برگ آن را به عنوان علوفه مودر تعلیف گاو، گوسفند، اسب و سایر دام‌های مشابه قرار می‌گیرد.
- از شاخ و برگ آن به عنوان مالچ گیاهی برای کف اصطبل استفاده می‌شود.
- از شاخ و برگ آن به عنوان منبعی برای کاشت انواع قارچها و تولید کود گیاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ریشه
- ریشه باعث جذب و نگهداری رطوبت خاک می‌شود.
- باعث جذب مواد غذائی و معدنی موجود در عمق خاک و سپس پراکنش آن در سطح خاک و در نتیجه تقویت خاک می‌گردد.
- باعث جذب مواد شیمیائی سمی کشاورزی مانند کودهای شیمیائی، علف کش‌ها و حشره کش‌ها که در خاک باقی می‌مانند می‌شود.
- از ریشه آن انواع بادبزن، کیف دستی، حصیر و پرده بافته می‌شود زیرا دارای بوی مطبوعی می‌باشد.
- ازریشه آن برای حفاظت و نگهداری از پوست به صورت پودر استفاده می‌شود.
- از روغن و عصاره آن در صنایع عطر و ادکلن‌سازی استفاده می‌شود.
- برای از بین بردن و دور نمودن حشرات و جوندگان استفاده می‌شود.
- سایر مصارف
نتیجه‌گیری
با توجه به اینکه بنظر می‌رسد گیاه خس‌خس در هر آب و هوایی می‌تواند زندگی کند و حتی در خشکسالی‌های هندوستان خود را توانا نشان داده است:
- کاشت آن را برای کنترل گالی و جلوگیری از گالی زائی در مناطقی مانند گنبد در استان گلستان و سایر مناطق مشابه که دارای بارندگی کافی می‌باشند توصیه می‌شود.
- کاشن آن برای اصلاح و احیاء اراضی تخریب شده و جلوگیری از بیابان زائی می‌تواند مؤثر باشد.
- در جلوگیری از فرسایش بادی و آلودگی هوا نیز مؤثر می‌باشد.
- در اصلاح و احیاء خاک‌های اسیدی و سولفاتی از اهمیت خاصی برخوردار است.
- در نهایت استفاده از شاخ و برگ و ریشه آن در تولیدات صنعتی و غیر صنعتی و ایجاد اشتغال از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد.
منابع
World bank, Vetiver grass(Vetiveria Zizanioides): A method of vegetative soil and moisture conservation (New Delhi:1987); John C. Greenfield, seminar on the vetiver system presented at the World Bank, Washington, D.C, ۴ اوت ۱۹۸۸ وضعیت جهان نوشته لستر براون و همکاران ۱۹۸۹. www.vetiver.com www.inpeco.pt/eng/environment/vetiver/vetiver.html www.nrm.qld.gov.au/factsheets/pdf/land/LM34w.pdf www.stii.dost.gov.ph/sntpost/ rames/october2001/pg_3b.htm www.csiwisepractices.org
- China Work shop www.vetiveria
- شوشتریان، س و ع. تهرانی فر. ۱۳۹۰. آشنایی با گیاه خس‌خس و خصوصیات منحصر بفرد آن. انتشارات علوم کشاورزی ایران. ۱۶۰ ص.