لرستان پشتکوه
لُرستان پشتکوه منطقه‌ای قدیمی تاریخی در غرب ایران است. لرستان واژه‌ای است که به سرزمین‌های لرنشین اطلاق می‌گردد و به معنای گستره جغرافیایی است که مردم لر در آن سکونت دارند.[1]
جغرافیا
منطقة لرستان پشتکوه قسمت غربی سرزمین لرستان قدیم است که رشته کوه کبیرکوه آن را از لرستان پیشکوه جدا می‌سازد و قرار گرفتن آن در پشتِ (مغرب) این کوه، وجه تسمیة نام آن است. در منابع قرن سیزدهم از این منطقه نام برده شده‌است.[2] لرستان پشتکوه مطابق با ولایت تاریخی ماسبدان است.
وجه تسمیه
ظاهراً قدیمی‌ترین نام منطقه لرستان پشتکوه، «آریوخ» بوده و تا قبل از سده هفتم تا سیزدهم، این منطقه به «اریوحان» شهرت داشته‌است و شاید محل حَرا که مربوط به اسارت یهودیان است، در همان حوالی باشد. بنیامین تودِلایی این محل را «ارین»، استرابو «ماساباتیس»، پلینی، «مزوباتن» و بطلمیوس ساکنان آنجا را «سامباتایی» و دیونوسیوس «مزاباتایی» نامیده‌است. دیودوروس در شرح لشکرکشی اسکندر، این محل را «سمبنه» می‌نامد. ظاهراً، پیش از اسکندر نام آریوخ به سَبَد یا سَبَدان تغییر کرد و با پیشوند ماه (منطقه)، به صورت ماه سبدان درآمد که حدود آن کمابیش با حدود لرستان پشتکوه منطبق است[3]
در دوره مغول پشتکوه و پیشکوه به لر کوچک معروف و در قرن دهم این دو منطقه لرستان فیلی نامیده می‌شد و اداره پشتکوه در اختیار اتابکان لر بود[4] بعد از انقراض سلسله اتابکان لر کوچک توسط شاه عباس اداره حکومت لرستان به حسین خان والی از بستگان شاهوردی خان آخرین اتابکان لر سپرده شد. زمامداری والیان از ۱۰۰۶ تا ۱۳۴۸ هجری قمری به طول انجامید و حکمرانی آنها همزمان با سلسله صفویه، افشاریه، زندیه، قاجار و پهلوی بود.
تقسیم
دوره قاجار
تا پیش از روی کار آمدن قاجاریه تمام منطقه لرستان زیر نظر والی «حسین خان» به صورت سرزمینی نیمه مستقل اداره می‌شد و مرکز آن شهر خرم‌آباد بود. اما پس از به قدرت رسیدن قاجاریه تغییرات چشمگیری در لرستان صورت گرفت. آقا محمد خان، بانی سلسله قاجاریه، به علت کینه‌ای که از لرهای زندیه در دل داشت نسبت به همه لرها با دیده دشمنی می‌نگریست. جانشین او یعنی فتحعلی شاه به تجزیه لرستان پرداخت، چنان‌که لرستان پشتکوه را از لرستان جدا کرد و نفوذ والیان را به همان منطقه محدود ساخت. از آن پس لرستان (پیشکوه) مستقیماً زیر نظر مأموران قاجار که اغلب آنها از شاهزادگان و اطرافیان دربار بودند اداره می‌شد. والیان لرستان از لحاظ قدرت سیاسی و استقلال در سطح اتابکان نبودند، ولی برخی از آنها همچون «علی مردان خان» از اقتدار فوق‌العاده‌ای برخوردار بود.
والیان لُرستان پشتکوه عبارتند از:
- والی حسن خان
- حیدر خان والی
- حسینقلی خان ابوقداره
- غلامرضاخان ابوقداره
والیان لرستان پشتکوه همیشه در کتیبه‌های خود از لُرستان پشتکوه به نام لرستان فیلی یاد می‌کردند[5][6] در جنگ جهانی اول، نام پشتکوه به سبب نزدیکی به مرز در بسیاری از منابع به عنوان منطقه‌ای مهم ذکر شده‌است[7]
در ۱۳۰۶ خورشیدی مطابق با ۱۹۲۷ میلادی استارک زیباترین سکنه بغداد را لرستانیهای پشتکوهی می‌داند که در گمرکخانه بغداد کار می‌کردند و سالی یک بار نوع معیشت خود را برای تعداد کمی تماشاچی به نمایش درمی‌آوردند[8]
دوره پهلوی
در دوره رضا شاه، علی‌رغم برخی مقاومت‌ها، از نفوذ خان‌ها کاسته شد و لرستان پشتکوه تحت اداره حکومت مرکزی درآمد. در ۱۳۰۲ خورشیدی، در پی لشکرکشی فرماندهان نظامی به لرستان، خوانین در پشتکوه سلاحهای خود را تحویل دادند که تمامی آنها سوزانده شد. در همان سال حسین آبادِ پشتکوه که مقرّ تیمسار کوپال بود به محاصره یدالله خان، پسر والی اسبق، و عده‌ای از اهالی لرستان پشتکوه درآمد اما نیروی اعزامی از کرمانشاهان محاصره را در هم شکستند[9]
پانویس
- پشتدار، علی‌محمد (۱۳۷۶). لرها و لرستان از دیدگاه ولادیمیر مینورسکی. ۷. علوم انسانی «ایران شناخت». ص. ۱۶۰ تا ۱۸۳. دریافت‌شده در ۲۱ آوریل ۲۰۱۴.
- علی رزم آرا-جغرافیای نظامی ایران: پشت کوه
- هنری کرزیک راولینسون - سفرنامه راولینسون: گذر از زهاب به خوزستان، ترجمة سکندر امان‌اللهی بهاروند
- سیسیل جان ادموندز و کلمنت اوگاستس دو بد- دو سفرنامه دربارة لرستان -ترجمة سکندر امان‌اللهی بهاروند و لیلی بختیار
- ناصر راد- تاریخ سرزمین ایلام: از روزگاران باستان تا انقراض حکومت والیان لرستان و ایلام
- علی محمد ساکی، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان
- حمید ایزدپناه - تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان
- فریا استارک - سفری به الموت لرستان و ایلام - ترجمه و حواشی از علی محمد ساکی
- علی محمد ساکی - جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان - خرم‌آباد
منابع
- علی رزم آرا(۱۳۲۰) جغرافیای نظامی ایران: پشت کوه - تهران
- هنری کرزیک راولینسون (۱۳۶۲) سفرنامه راولینسون: گذر از زهاب به خوزستان، ترجمة سکندر امان‌اللهی بهاروند- تهران
- سیسیل جان ادموندز و کلمنت اوگاستس دو بد(۱۳۶۲)دو سفرنامه دربارة لرستان -ترجمة سکندر امان‌اللهی بهاروند و لیلی بختیار-تهران
- حمید ایزدپناه (۱۳۷۲)تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان - تهران
- فریا استارک (۱۳۶۴) سفری به الموت لرستان و ایلام، ترجمه و حواشی از علی محمد ساکی - تهران
- علی محمد ساکی (۱۳۶۳) جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان -خرم‌آباد