مسجد جامع نیشابور (شهر کهن)
این مسجد برجا نیست و اثری از آن به‌جا نمانده؛ با مسجد جامع نیشابور که ساختهٔ تیموری است، اشتباه نشود.
| مسجد جامع نیشابور کهن | |
|---|---|
| مسجد جامع بزرگ | |
 | |
| اطلاعات | |
| مذهب | اسلام |
| پایه‌گذاری‌شده در | سده ۲ (قمری) |
| پایه‌گذار | ابومسلم مروزی |
| معماری | |
| گنجایش | ۶۰ هزار تن |
| مساحت | سی جریب |
| ویژگی‌های دیگر | دارای آب‌های روان، حوض‌های عمیق، یخدان، درخت‌های ناژ و توت، بیش از صد خادم و فرّاش، دارای عمارتی با دوازده ستون، |
مسجد جامع نیشابور (ساختهٔ دههٔ ۱۳۰ق/۷۵۰م- ویران‌شده در زلزله‌های سده هفتم ق/سده ۱۳م) بزرگترین مسجد شهر کهن نیشابور بوده که به دستور ابومسلم ساخته شد و مناره‌های آن ویژگی منارجنبان داشته است.[1] همهٔ آگاهی‌ها دربارهٔ آن از تاریخ نیشابور نوشتهٔ ابوعبدالله حاکم است. این مسجد جامع، کتابخانهٔ بزرگی نیز داشته است. یاقوت حموی در اینباره آورده است: در جامع قدیم نیشابور کتابخانه‌ای موقوفه d مخصوص مسلمانان وجود داشت که در قرن پنجم فراهم آمده بود. وی کتاب‌های کتابخانه این مسجد را نفیس و نادر توصیف نموده است. این مسجد نقش برجسته‌ای در گسترش علوم اسلامی داشته است و تا سدهٔ هفتم قمری برپا بود. در عکس‌های هوایی جای آن محوطهٔ باستان‌شناسی نیشابور کاملاً مشخص است.[2]
ساختار
بنا به تاریخ نیشابور نوشتهٔ ابوعبدالله حاکم که تنها جلدِ ماندهٔ کنونی اش ترجمهٔ محمدحسین خلیفه نیشابوری است، این مسجد سی جریب مساحت، هزار ستون داشت،[1] «شصت هزار خلق، به یکبار در وی نماز کردندی. درو آب‌های روان و حوض‌های عمیق در وسطِ آن یخدانی ساخته و هرسال از برف مملوّ داشته؛ و همه تابستان به تبّرک بیماران و غیر ایشان به آن انتفاع یافته بی ثمن. درو درخت‌ها ناژ و توت، که از هر یکی از آن غالباً چند ستون حاصل شدی، چنان بزرگ. زیاد از صد خادم و فرّاش داشت؛ و در موضعی ازو، مثل خانه‌ای، مبنی بر دوازده ستون به عمارت ممتاز، شش ستون از مرمر و دو ستون از بیشهٔ طرفِ دجله آورده، به رنگ مهره‌های سیاه و سفید و چهار ستون از گچ و خشتِ پخته ساخته، سقف و ستون‌های آن به زر تذهیب کرده و قبّهٔ مُذَهَّب بالای آن مرتب. مقوّمان و مُبصران بیست هزار مثقال زرِ آن را تقدیر می‌کردند. امام حاکم فرمود کی:[1]
سقف و ستون و پله‌ها و منابر و صنادیق و مصاحف و قنادیل و حصیرها و فرش‌ها و توابعِ این‌ها را قیمت کردند به صد هزار مثقال زر رسید؛ و صدهزار مثقال زر طلا را اوقاف مسجد جامع زیاده بود؛ و به خراسان منبری احسن تر از آن منبر نبود که ابومسلم درین جامع نهاد بود.[1]
منارها
منار جنبان نیشابور که در شمار بلندمرتبه‌ترین بناهای سده چهارم هجری بوده است، پس از مناره‌های ابومسلمی، طاهری و عمرولیثی، چهارمین منارهای است که بر مسجد جامع بزرگ نیشابور ساخته شده بود. ابوعبدالله حاکم دربارهٔ منارهای جنبان این مسجد نوشته است:
خمار تکین... مناری رفع کرد و صیتِ آن دو منار [پیشینِ ساختهٔ عبدالله طاهر] را دفع کرد، چنانچ در دنیا ارفع از آن و اعجب و آراسته‌تر و پیراسته‌تر و دایرتر منار در هیج دیار هیچ نجّار ندید. از فوق عالیِ بامِ جامع تا سرِ منار نود و چار ذراع بود؛ و اجرت استادان بی‌مزدور خرجِ عمارت دوهزار مثقال طلا مقرر کرده بودند و به هندسه چنان ترتیب کرده بودند که چون باد آمد فراخورد قوّهٔ باد آن منار حرکت کردی اما نیفتادی و هیچ خشتی و جزئی از آن وی فاسد نشدی.[1]
منابع
- حاکم نیشابوری، ابوعبدالله (۱۳۷۵). تاریخ النیسابوریین. ترجمهٔ محمدحسین خلیفه نیشابوری. تهران: انتشارات آگه. ص. ۲۱۷–۸. شابک ۹۶۴۴۱۶۰۲۰۷.
- «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۶.