معراج السعاده
معراج السعاده کتابی در اخلاق اسلامی از ملا احمد نراقی است. این کتاب خلاصه و ترجمهٔ فارسی کتاب عربی جامع السعادات از ملا مهدی نراقی پدر نویسنده است. چنان‌که محمد حسن قزوینی نیز همین جامع السعادات را به عربی خلاصه نموده و نام آن را کشف الغطاء عن وجوه مراسم الاهتداء نام نهاده است. معراج السعاده جهت فهم مردم عادی ساده‌نویسی شده و مطالب زیادی نیز بر آن افزوده شده. اغلب آثار دیگر ملا احمد نراقی هم در ادامهٔ کار پدر نوشته شده.[1]
خلاصه
در اینجا سعی شده خلاصه‌ای بسیار کامل و دقیق و بی کم و کاست، در کمترین لغات ممکن از فصل یک و دو و سهٔ معراج السعاده از انتشارات هجرت ارائه شود: عناصر چهارگانه ملا محمد نراقی
در مورد اب ،باد ،خاک واتش
معرفة النفسُ انفعُ المعارف (حدیث)
من عرف نفسه، فقد عرف ربّه (حدیث)
شناخت قوای روح
انسان متشکل است از دو بعد؛ یکی جسم و دیگری روح یا جان یا دل یا نفس. روح راکِب و جسم مرکب است و قوای بیشماری در اختیار اوست، که همه مطیع و فرمانبردار او اند، به جز قوای ۴ گانه یا اصلی؛ وهم[i]، غضب و شهوت که از قوای غریزی اند؛ و عقل که از قوای فطری ست.
- قوای بیشمار انسان یک نقطهٔ خیر و بی شمار جهت شر دارند. مانند دایره‌ای که مرکز آن خیر است. وصول به سمت خیر مانند بالا رفتن از کوهی که بر فراز آن گنجی باشد، سخت و پر حاصل است، و پایین آمدن از آن مانند پایین آمدن از کوهی به سمت بیابان بی آب و علف، آسان و مایهٔ اتلاف وقت و توان و تلف شدن از گرسنگی.
- قوای فطری که به انسان منحصر اند، در بدو حیات بالقوه[ii] اند و هدف آن‌ها سعادت آینده می‌باشد
- قوای غریزی[iii] که بین انسان و حیوان مشترک اند، در بدو حیات بالفعل و اند و هدف آن‌ها حفظ بقا می‌باشد
شناخت امراض روح
- تعریف) صفت: بروز ظاهری نوعی از عملکرد یک یا چند قوهٔ باطنی
- تعریف) صفت اعتدالی:
- تعریف) صفت تکاملی:
صفاتی که در اثر کوتاهی یا اعتدال ویا افراط ویا ردائت روح در اطاعت از هر یک از قوا حاصل می‌شود و صفاتی که حصول آن‌ها به این صفت بستگی دارد، از این قرار اند:
لذت و الم قوای ۴ گانه: فرمانبری روح از هر قوه موجب پدید آمدن لذتی و دفع رنجی ست؛ لذا هر عمل انسان برای رسیدن به لذتی یا دفع رنجی ست.
تزکیهٔ روح
- مقدمات تزکیهٔ روح
تزکیهٔ نفس مهم‌ترین هدف زندگی ست و تا قبل از حصول آن تمام اهداف باید ابزار باشند و از تصمیم‌گیری راجع به اهداف بعد از آن خودداری شود.
- روش کلی
- ارتقاء اخلاق
- یک صفت برای ارتقاء برگزینید.
- اعمال مربوط به ارتقای آن را انجام دهید.
- در مقابل وسوسه‌های صفت مخالف تا می‌توانید به انگیزش بپردازید.
- مراقبه
- مراقبهٔ محیط
- همنشینی و دنباله روی بدان: موجب گرایش به رفتار آن‌ها و نزول به پایین کوه
- همنشینی و دنباله روی خوبان: موجب گرایش به آن‌ها و صعود به بالای کوه
- شما را تحلیل نبرد، شما را ناامید نکند و رام و خاموش شود
- مراقبهٔ اعمال:
- قبل از هر کاری به آن فکر کنید.
- از امکانات خوب استفاده کنید.
- اشتباهات را با انجام عمل مخالف جبران کنید.
- مراقبهٔ غضب و شهوت
- جلوگیری از تحریک غضب و شهوت با کنترل:
- چشم و گوش
- و مخصوصاً قلب و دل (خیال)
- جلوگیری از تحریک غضب و شهوت با کنترل:
- مراقبهٔ عقل
- به دلیل وجود غریزهٔ حبّ ذات بهترین هدیه برای شما عیبی از عیوب شماست. عیوب خود را بیابید. در آن‌ها دقت کنید و با استدلال مخالف جواب ندهید
- از یک دوست صدیق و پاک کمک بگیرید و از او سپاس‌گزار باشید؛ و در رفع عیب بکوشید تا اعتماد او جلب شود.
- دوست عیب دوست را نمی‌بیند
- دوست گاه خود معیوب است
- از دشمن ریز بین و دانا کمک بگیرید و برای گوشزد کردن عیب تان از او سپاس‌گزار باشید. اگر حسن شما را گفت بدانید حیله است. باور نکنید و خود را بیازمایید.
- دشمن در حال دشمن خود به دقت نظر می‌کند
- دشمن مدام در حال عیب جویی ست
- هر شب به دقت در اعمال خود کاوش کنید. برای صفات خوب درون خدا را شکر کنید و صلوات بفرستید تا زیاد شوند؛ و از بدی‌های درون استغفار کنید تا پاک گردند.
- مراقبهٔ محیط
- ارتقاء اخلاق
- روش مقابله:
- اسباب بیماری یا مادر زادی یا به سبب بیماری یا به سبب اعمال‌اند.
| اولویت در روش درمان | امراض جسمی | امراض روحی |
| ۱ | مصرف غذای مخالف | انجام عمل ضد در حد اعتدال |
| ۲ | شربت تلخ | سرزنش نفس به گذراندن از دل یا زبان |
| ۳ | درمان با زهر و سموم | انجام عمل ضد (از تفریط به افراط یا بر عکس) |
| ۴ | قطع عضو یا داغ | ریاضت‌های شاقه بدون ارتکاب حرام‌های دیگر و ترس از ملامت اهل دنیا |
پانویس
[i]قوهٔ وهم با خیال متفاوت است
[ii] بالقوه: آنچه برای شکوفایی به القای محیط نیاز دارد.
[iii] در متون دیگر گاه منظور از غریزه نیز تمام صفات و قوای غیر محیطی ست که موجودی هنگام تولد با خود دارد.
[iv] منظور از اعتدال (از باب افتعال) و تعدیل (از باب تفعیل) در این متن میانه روی و صرفه جویی ست؛ و منظور از عدالت (ثلاثی مجرد از عدل) همان «صفت معروف» است.
[v] نام ملکه‌ای که در اثر اصلاح این صفت پدید می‌آید در کمانک آورده شده
منابع
- در سخن ناشر آمده «به‌طوری که مرحوم نراقی در مقدمه کتاب اشاره کرده‌اند، کتاب «معراج السعادة» راکه در واقع ترجمه «جامع السعادات» مرحوم پدرش می‌باشد به درخواست فتحلعیشاه‌قاجار به رشته تحریر درآورده. البته با اصلاحات و اضافاتی به خاطر استفاده عموم.» و در مقدّمهٔ کتاب آمده: «خلاصه مطالب و جل مقاصد آن را به سیاق فارسی به عبارتی واضح بیان نماید که عموم ناس از فراید فواید آن نفع توانند یافت.»
پیوند به بیرون
کتاب معراج السّعاده بایگانی‌شده در ۲۰ فوریه ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine