چله تموز

جشن چلهٔ تموز یکی از روزهای آیینی به جای مانده از دوران کهن در ایران است که ریشهٔ تاریخی آن به‌طور دقیق پیدا نیست. به‌نظر می‌رسد پیدایش آن بسیار کهن‌تر از دورهٔ ادیان ابراهیمی است و با اسطوره‌های دورهٔ مهری پیوند دارد. چلهٔ تموز یا چلهٔ تابستان در تقویم کهن ایرانی گرم‌ترین ماه سال است و با بلندترین روز سال مرتبط است. «چلهٔ بزرگ» یا چلهٔ تموز یکی از جشن‌های ایرانی بوده که تقریباً فراموش شده‌است؛ اما در جنوب خراسان طولانی‌ترین روز سال را هنوز هم گرامی می‌دارند، اما نه با آن اهمیتی که برای شب چلهٔ زمستان یا یلدا قائل هستند. چهل یا چلهٔ تموز حدوداً از اول تیرماه آغاز می‌شده و تا دهم مردادماه ادامه می‌یافته. معمولاً آغاز این چهل روز با طولانی‌ترین روز سال آغاز می‌شود و آن روز یا هفتهٔ اول تیر را گرامی می‌داشتند. در تقویم گریگوری ماه تموز تا حدودی با اول تیرماه انطباق دارد.

جشن تموز
ساعت آبی پنگان

معنی تموز

تموز معنی های متعددی دارد اما در زبان فارسی ماه چهارم سال و اول تابستان است گاهی اوقات به معنای تابستان و گرمای سوزان هم بکار رفته است شاید ریشه ان تبسوز بوده باشد . تِموْز :(temouz) در گویش جنوب خراسان بویژه گنابادی یعنی ماه اول تابستان که با چله تموز شروع می شود و بنا بر تقویم گبری و تقویم آسوری، تابستان، صیف، فصل گرما ، ماه اول تابستان، تیرماه.گرمای سخت، زمان بودن خورشید در برج سرطان. نام ماه اول تابستان و ماه دهم از ماه‌های رومیان و ماه پنجم عبری.(فرهنگ معین- فرهنگ دهخدا- پروین گنابادی)

طولانی‌ترین روز سال

معمولاً روز اول تیر (۲۲ ژوئن) طولانی‌ترین روز سال در نیم‌کرهٔ شمالی زمین است، زیرا در این روز نسبت به روزهای گذشته به اندازهٔ بخشی از ثانیه بیشتر در آسمان باقی خواهد ماند و روز را طولانی‌تر خواهد کرد. به دلیل اینکه سیارهٔ زمین حول محور خود با درجهٔ ۲۳٫۵ در حرکت است، طی روزی خاص از سال و با به حداقل رسیدن فاصلهٔ منطقهٔ قطبی با خورشید این پدیده که به انقلاب تابستانی نیز شهرت دارد رخ می‌دهد و در برخی از سال‌ها این اتفاق ۳۰ خرداد (۲۰ ژوئن) رخ می‌دهد و در برخی سال‌ها ۳۱ خرداد (۲۱ ژوئن)و یا اول تیر ماه اتفاق می‌افتد. این پدیده برای گذشتگان ایران نیز شناخته شده بوده‌است در ایران جشن نیلوفر یا چله تموز با این پدیده ارتباط داشته‌است و در کهن زمان علی‌رغم اینکه ابزارهای دقیق سنجش زمان وجود نداشت

فنجان یا ساعت آبی کاریز زیبد

گناباد.

و از چارطاقی‌ها و خانهٔ فنجان یا ساعت آبی و گاهی از ساعت آفتابی استفاده می‌شد اما با همین ابزارهای ساده هم پدیده‌های خورشیدی مانند طولانی‌ترین روز کوتاه‌ترین روز و روزهای اعتدالی یا همسان مانند روز نوروز را با کمی اختلاف تعیین می‌کردند. ۴ قرن پیش از تولد مسیح برای این روز تقویمی طراحی کرده بودند که با استفاده از نور خورشید زمان دقیق آن مشخص می‌شد.

سعدی
  • عمر برَف است و آفتاب تموز (تیر)
  • اندکی ماند و خواجه غَرّه هنوز (غره یعنی خود خواه و مغرور)
  • ای تهی‌دست رفته در بازار - ترسمت پُر نیاوری دستار= سعدی

یار ناپایدار دوست مدار - دوستی را نشاید این غدّار- نیک و بد چون همی بباید مرُد - خُنُک آنکس که گوی نیکی برُد-

  • برگ عیشی به گور خویش فرست - کس نیارد ز پس ز پیش فرست - عمر برَف است و آفتاب تموز- اندکی ماند و خواجه غَرّه هنوز

ای تهی‌دست رفته در بازار - ترسمت پُر نیاوری دستار - هر که مزروع خود بخورد به خوید.

  • خوشه نارس گندم و جو- وقت خرمنش خوشه باید چید.

جشن نیلوفر

جشن نیلوفر یا جشن تیرگان به چلهٔ تموز و جشن روز اول تموز (چلهٔ تابستان) ارتباط دارد. به روایت ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه زمان جشن نیلوفر ششم تیرماه (خردادروز از تیرماه) است. با توجه به شواهد دیگر به نظر می‌رسد که گل نیلوفر از نظر باورهای مردمی با خورشید و احیاناً با میترا/مهر در پیوند بوده باشد. زمان شکوفایی سالانهٔ گل نیلوفر (نیلوفر صحرایی و باغی) و نیز زمان شکوفایی روزانهٔ آن با خورشید هماهنگ است. زمان گل‌دهی آن در چلهٔ تموز (طولانی‌ترین روز) و در روزهای عمودی‌ترین تابش‌های خورشید و زمان شکوفایی روزانهٔ گل نیلوفر نیز همراه با سپیده و طلوع خورشید است و هر روز همراه با بردمیدن خورشید شکوفا می‌شود. این ویژگی‌ها موجب شده بوده که نیلوفر و خورشید را از یک خاستگاه و در پیوند با یکدیگر به‌شمار آورند و گرامی‌داشت نیلوفر را گرامی‌داشت خورشید بدانند. خورشید پرستی از اولین ادیان بشری است و در دوران میترایی به صورت پر و بال یافته و گسترده در رسم‌های ایرانی نفوذ کرده‌است.[1]

چله تموز در خراسان

خراسان یکی از جایگاهایی است که جشن چله تموز هنوز در آن کم و بیش و البته با ابهام وجود دارد. در تقویم محلی بیرجند و گناباد تموز یا «چله بزرگ» تابستان از اول تیر ماه شروع می‌شود و تا دهم مرداد ماه ادامه می‌یابد و «چله خرد» تابستان از دهم مرداد شروع و تا سی‌ام این ماه ادامه دارد. در جنوب خراسان از اول تیر ماه تا دهم مرداد ماه را «چله تموز»، از دهم مرداد ماه تا آخر این ماه را «چله خرد»، از اول دی‌ماه تا دهم بهمن ماه را «چله کلو»، از دهم بهمن ماه تا آخر این ماه را «چله خرد» می‌گویند. شعر معروف خراسانی

  • نه از شو مو منالم نه از روز - نه از یلدا گیله درم نه چله تموز

هموقذِر فهمیُم دِمین ای دنیا - که اَسونی بعد سِختی میه هنوز

  • نه از شب من گله و ناله دارم و نه از روز- نه از یلدا و نه از تموز. در قدیم روزهای بعد از نوروز را به دو چهل تقسیم می‌کردند چل روز اول که چله معتدل است و چل روز بعد که روزهای گرما است بعد از چله دوم چله تموز شروع می‌شود. که داغ‌ترین روزهای سال است.

[2]

در گیلان

دیلمیان مراسمی در تیرماه دارند که به آن نوروز بل می گویند در زمان قدیم در این فصل کشاورزان توان پرداخت باج و خراج را داشته و می ‌توانستند با فروش محصول خود زندگی‌شان را سامان دهند و از همین ‌رو سال نوی خود را در این زمان برگزار می‌کردند. در این جشن ۱۰ مرد با کلاه و شولای گالشی به میدان می‌آیند و دورتا دور آتش می‌چرخند و نوازنده‌های محلی موسیقی را با شدت و شور می‌نوازند.

در یزد

زرتشتیان یزد ۱۲ تا ۱۶ امرداد ماه جشنی دارد که آن نیز در پیوند با آخر چله تموز است.

جشن سر میزان و اعتدال پاییزی

یکی از مهمترین جشنهای سنتی خراسان جشن سَرِ میزو یا جشن اول میزان است. میزان به معنای برابری و اعتدال است. روز اول مهر معمولا شب و روز برابر است و برابری پاییزی نام دارد در مقابل برابری بهار که نوروز نام دارد. به عبارتی روشن تر اول مهر را می توان روز نوروز پاییزی نامید.هر سال در روز اول مهر و اول پاییز زمین در حالت اعتدال و تساوی پاییزی قرار می‌گیرد. به این معنی که در این زمان طول روز و شب برابر شده و رفته رفته هرچه به سمت زمستان پیش می‌رویم از ارتفاع خورشید در آسمان کاسته و هوا رو به سردی می‌رود. در قدیم کشاورزان با شروع فصل سرما و پایان چرای علوفه ناچار بودند قوچ و بّز نَر و حتی گاو نر که بیشتر کاربرد پَرواری دارد را سر ببرندبرای اینکه با آغاز زمستان گیاهان و علف کافی برای خوراک نبود و اینها در فصل سرما لاغر می شدند بعلاوه جا برای نگهداری آنها در سرما و یخبندان نبود بناچار چارپایان پرواری ذبح می شدند که به این کار پرواربندی و جشن غلیه کنان می گفتند. و گوشت آن را سرخ غیمه و کاملا خشک می کردند و نمک می زدند و در کیسه گونی در محلی بلند آویزان می کردند تا در طول پاییز و زمستان از گوشت آن برای خوراک خود استفاده کنند. سایر دام ها برای زاد و ولد نگهداری میشدند و در این فصل موقع جفت گیری نیز به پایان می رسید که دام ها در اوایل بهار نوزاد خود را بدنیا می آوردند.

  • خیزید و خز آرید که هنگام خزانست
  • باد خنک از جانب خوارزم وزانست
  • آن برگ رزان بین که بر آن شاخ رزانست
  • گویی به مثل پیرهن رنگ‌رزانست.منوچهری_ دامغانی(به نقل از مجله دریای پارس 1394 )

در بعضی کشورهای جهان از جمله ژاپن اعتدال پاییزی روز تعطیل رسمی کشور است.

جستارهای وابسته

منابع
  1. [ http://parssea.org/?p=7520 ‎مجلهٔ دریای پارس: چلهٔ تموز و تیرگان]، محمد عجم
  2. [ http://parssea.org/?p=7520 مجله دریای پارس:چله تموز و تیرگان]، محمد عجم
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ چله تموز موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.