ژرف‌سنگ
ژرف‌سنگ یا باتولیت (batholith) در زمین‌شناسی به توده بزرگی از سنگ آذرین گفته میشود که در زیر زمین جامد شده، اما اکنون به دلیل فرسایش یافتن بخش پوشاننده اولیه در سطح زمین رخنمون یافته‌است.
۱. کوژسنگ (لاکولیت)
۲. آذرین‌تیغه کوچک
۳. ژرف‌سنگ (باتولیت)
۴. آذرین‌تیغه (دایک)
۵. آذرین‌لایه (سیل)
۶. تنوره آتشفشانی (پایپ)
۷. کاوسنگ (لوپولیت)
به تعریف دقیق‌تر تودهٔ سنگ آذرین نفوذی ناهمساز و بزرگ با رخنمون سطحی بیش از ۱۰۰ کیلومتر مربع و قاعدهٔ نامشخص را ژرف‌سنگ می‌گویند. قسمت بالایی ژرف‌سنگ‌ها به شکل گنبدی است و گسترش آنها با عمق زیاد میشود. ژرف‌سنگ معمولاً گرانیتی است و ابعاد آن نسبت به عمق افزایش می‌یابد. ژرف‌سنگ هنگامی نمایان میشود که سنگ‌های فوقانی فرسوده شده و از محل خارج شوند. اگر فرسایش در این محل‌ها بر ژرف‌سنگ نیز اثر بگذارد خاک‌های حاصلخیزی را به وجود می‌آورد. از آنجا که بلور و سنگ‌های تشکیل دهنده باتولیت‌ها اغلب دانه‌درشت‌اند تصور میشود که زمان پدیدآمدن و متبلورشدن آنها بسیار کند و طولانی بوده است.
ژرف‌سنگ‌ها بزرگترین و گسترده‌ترین توده‌های آذرین درونی‌اند. به طوری که حداقل وسعتی معادل یکصد کیلومتر مربع را در بر میگیرند(مانند کوه الوند در همدان)
عمق باتولیت ها را به کمک یافته های ژئوفیزیکی بین ۱۰ تا ۳۰کیلومتر تخمین میزنند.ازآنجاکه بلورسنگ های تشکیل دهنده باتولیت ها اغلب درشت است تصورمیشود زمان تشکیل و تبلور آنها بسیار کند و طولانی بوده باشد و فرسایش لایه های فوقانی باتولیت ها سبب ظاهرشدن آنها در سطح زمین میشود
به جز باتولیت ها ساخت های محدودتری نیز از مواد آذرین در داخل پوسته پدید میاید.این پدیده ها حاصل تزریق شدن ماگما دربین سنگ های مجاورند.
ژرف‌سنگ‌ها با نفوذ در پوسته سنگ‌های اطراف خود را دگرگون کرده که به آن هاله دگرگونی گفته میشود.
از بهترین نمونه‌های شناخته شده در ایران می‌توان ژرف‌سنگ کوه الوند را در همدان مثال زد که منطقهٔ وسیعی را دربر گرفته و از سنگ‌های گرانیت آن برای امور ساختمانی استفاده میشود.
به تودهٔ نفوذی آذرین با رخنمون سطحی کمتر از صد کیلومترمربع که به‌استثنای اندازه، شبیه به ژرف‌سنگ است، پاره‌ژرف‌سنگ stock گفته میشود.
منابع
- Plummer, McGeary, Carlson, Physical Geology, Eighth Edition (McGraw-Hill: Boston, 1999) pages 61–63 ISBN 0-697-37404-1
- Glazner, Bartley, Coleman, Gray, Taylor, Are plutons assembled over millions of years by amalgamation from small magma chambers?, GSA Today: Vol. 14, No. 4, pp. 4–11