آنتوان کتابچی خان

آنتوان کتابچی خان (انگلیسی: General Antoine Kitabgi Khan‎) سیاست‌مدار و بازرگان ایرانی ارمنی بود، که در دوره سلطنت مظفرالدین‌شاه، دوره‌ای ریاست گمرک ایران را برعهده داشت. او توانست اجازه استخراج نفت در ایران را برای خود به انحصار درآورد، سپس به پاریس رفت و به کمک سر هنری دراموند ولف، موفق شد با ویلیام ناکس دارسی دیدار کند و او را برای سرمایه‌گذاری در ایران متقاعد نماید. در این زمان زمین‌شناس فرانسوی؛ جک دو مورگان در مقاله‌ای نوشت که ایران به احتمال زیاد دارای منابع نفت بسیار زیادی است.

آنتوان کتابچی

ادوارد کوت، که یکی از کارمندان جولیوس دو رویتر بود، به عنوان نماینده کتابچی به لندن فرستاده شد تا برای دارسی نتایج تحقیقات فرانسویان را توضیح دهد. دارسی با دکتر بوورتون دیدار کرد که او به دارسی پیشنهاد کرد که یک زمین‌شناس معروف به نام اچ.تی. برلز را برای تحقیقات بیشتر به ایران بفرستد. برلز به ایران رفت و در مورد احتمال وجود نفت در خوزستان و کرمانشاه مطالب مثبتی نوشت. در ژانویه سال ۱۹۰۱ میلادی پس از تعداد زیادی ملاقات بین کتابچی، دارسی، ولف و کوت هرکدام تصمیم گرفتند درصدی از سود نفت را در صورت پیدا شدن آن تقسیم کنند. هیچ‌کدام از این افراد نمی‌توانستند مقدار سود بیش از حدی که از این تصمیم در آینده ایجاد شد پیشبینی کنند. دارسی بعدها ابراز پشیمانی کرد که به درصد کمی راضی شده بوده‌است.

دارسی با مقامات دولت انگلستان دیدار کرد و از کمک آنها مطمئن شد. در این زمان کتابچی خان تلاش خود را برای دادن رشوه به تمامی وزرا و اطرافیان شاه شروع کرد. در آوریل ۱۹۰۱ کتابچی با علی اصغر امین السلطان دیدار کرد و در مورد تصمیم خود برای او توضیح داد. هاردینگ سفیر انگلستان در تهران نیز با امین السلطان دیدار کرد و تلاش کرد او را برای اجازه استخراج نفت متقاعد کند. در این ملاقات او امین السلطان را متقاعد کرد که در صورت یافتن نفت به ایران ده درصد سود صادرات و پنج درصد مالیات صادرات داده شود.

کتابچی با اعطای رشوه زیاد موفق شد تمامی وزرا و درباریان را خریداری کند تا اینکه این قرارداد توسط مظفرالدین شاه امضاء شود؛ ولیکن مظفرالدین شاه گفت که او تنها قرارداد را وقتی امضاء خواهد کرد که ۴۰۰۰۰ پوند پیش پرداخت صورت گیرد و سهم ایران از ده به ۱۶ درصد افزایش یابد. از این رو طرف انگلیسی سهم ایران را از ده به شانزده افزایش داد ولی مالیات صادرات را حذف کرد. در ۲۸ می ۱۹۰۱ شاه و ماریوت نماینده دارسی قرارداد را امضاء کردند. دارسی به مدت ۶۰ سال اجازه یافت که در تمامی ایران به غیر از مناطق شمالی که با روسیه همسایه بودند به استخراج نفت بپردازد. قرارداد به او اجازه داد که از تمامی اموال دولت برای استخراج نفت به صورت مجانی استفاده کند. واردات تجهیزات نفتی بدون پرداخت مالیات باشد. بعد از تشکیل اولین شرکت استخراج، قرار شد که دولت ایران ۲۰۰۰۰ پوند نقد و ۲۰۰۰۰ پوند به صورت سهام دریافت کند. قرارداد همچنین ملزم شد که ایران شانزده درصد سود سالیانه را دریافت کند. در زمان پایان قرارداد در سال ۱۹۶۱ میلادی تمامی منابع شرکت استخراج نفت به مالکیت دولت ایران درمی‌آمد. دولت ایران باید نماینده‌ای برای حفظ منافع خود و نظارت بر اعمال شرکت تعیین می‌کرد. به طرز عجیبی، دولت کتابچی را مسئول نظارت بر این قرارداد کرد که خود با دارسی برای ایجاد این قرارداد همدست بود.

روسها بعد از شنیدن امضای این قرارداد تلاش زیادی برای لغو یا تغییر آن کردند ولیکن به موفقیت نرسیدند.[1]

رابطه کتابچی، هنری دراموند ولف و ویلیام ناکس دارسی به تأسیس شرکت بریتیش پترولیوم انجامید.

منابع
  1. Oil, Power, and Principle: Iran's Oil Nationalization and Its Aftermath.Mostafa Elm, pp 7-10.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.