دسپینا خاتون

تئودورا مگاله کومننه یا تئودورا کومنن (به یونانی: Θεοδώρα Μεγάλη Κομνηνή) (تولد: ؟ ترابزون - مرگ ۱۴۷۸ دیاربکر) که معمولاً، به‌ویژه در منابع تاریخی ایرانی، به نام ترکی-یونانی دسپینا خاتون (و یا دسپینا کاترینا) شناخته می‌شود؛ دختر آخرین امپراتور ترابزون (ترابوزان)، ژان چهارم بود که با اوزون حسن، پادشاه آق قویونلو و جد بنیان‌گذار سلسلهٔ صفویان، شاه اسماعیل یکم، ازدواج کرد. این ازدواج رابطهٔ بین اوزون حسن و مسیحیان ارتدوکس را تقویت نمود. شرط این ازدواج این بود که دسپینا اجازه داشته باشد به مذهب مسیحیت ادامه دهد که اوزون حسن با این شرط موافقت کرد. دسپینا بسیار زیبا بود و شهرت زیبایی او در بین دختران یونانی زبانزد بود. دسپینا به همراه گروهی از روحانیون مسیحی به ایران آمد و در در ایران با اجازهٔ اوزون حسن کلیسا تأسیس کرد. بعدها دسپینا دارای دختری به نام مارتا (حلیمه) شد که مادر شاه اسماعیل صفوی گردید.[2][3] اوزون حسن از او دارای یک پسر و سه دختر گردید. او به سبب زیبایی بسیار زیاد خیره کننده‌اش و همچنین همسری رقیب اصلی عثمانیها، در اروپای قرون وسطی شهرتی اسطوره‌ای پیدا کرد. اوزون حسن اتحاد ضدعثمانی خود را با این ازدواج تقویت کرد و پشتیبانی یونانیان، ارمنیان و مردمان گرجی بسیاری را به دست آورد.

دسپینا خاتون
ملکه بزرگ امپراتوری آق قویونلو
سلطنت۱۴۵۸ -۱۴۷۴
تاج‌گذاری۱۴۵۸
زادهAfter 1438[1]
درگذشتهAfter 1474[1]
آرامگاه
St. George's church, دیاربکر[1]
همسراناوزون حسن (ا. ۱۴۵۸)[1]
فرزند(ان)
جزئیات
  • Maqsud Mirza
  • Masih Mirza
  • Halima Begi Aqa
  • Eliel
  • Eziel
Dynastyکمنن
پدرژان چهارم ترابوزان

جلال آل احمد در فصل سوم کتاب غرب‌زدگی با عنوان «سرچشمهٔ اصلی سیل»، این ازدواج، حوادث دوران شکل‌گیری صفویه و تقویت صفویه توسط مسیحیان و تشدید اختلافات صفویان با عثمانیان را نتیجهٔ توطئه و دسیسه‌چینی غربیان و جهان مسیحیت بر ضد جهان اسلام می‌داند.

اوائل زندگی
تصویر اوزون حسن در متون غربی
نقاشی پیزانلو در کلیسای ورونا از شاهزادهٔ ترابوزان.

اطلاعات در مورد زندگی اولیهٔ دسپینا محدود است. گفته می‌شود که اسم او در زمان تولد کاترین بوده است. او دختر همسر دوم ژان چهارم ترابوزان بود و احتمالاً در حدود سال ۱۴۳۸ یا قبل از آن با وی ازدواج کرده بود. اما بعضی متون دیگر وی را دختر دیوید برادر ژان چهارم خوانده‌اند. بعضی متون دیگر وی را دختر نامشروع ژان چهارم از همسر دومش خوانده‌اند. او ابتدا قرار بود با پادشاه قسطنطنیه به نام کنستانتین یازدهم ازدواج کند ولی این ازدواج صورت نگرفت. در سال ۱۴۵۸ میلادی او با اوزون حسن ازدواج کرد و این ازدواج او را بسیار مشهور نمود. زیبایی دسپینا در متون مختلف ذکر شده است. به طور مثال جهانگرد ایتالیایی راموسیو در نوشتارهای خود آورده است : «در این زمان در ترابوزان حاکمی به نام کالو ژوئانیس (ژان چهارم) حکومت می‌کرد که او مسیحی بود و دختری به نام دسپینا کاتو داشت، بسیار زیبا، و اعتقاد عمومی بر این بود که در تمامی سرزمین پارس شهرت زیبایی و شخصیت او زبانزد بود.» این داستان ممکن است کمی دارای اغراق باشد، با این وجود علاقهٔ اوزون حسن به ازدواج با این دختر یونانی مسیحی نشان‌دهندهٔ زیبایی بیش از حد او است. اوزون حسن به پدر او قول داد که نیروهای رزمی خود را برای دفاع از ترابوزان بفرستد و دسپینا اجازه یافت که دین مسیحیت خود را آزادانه در دربار او انجام دهد.

ملاحظات سیاسی

در نظر ترابوزانی‌ها ازدواج با پادشاه آق قویونلو عاقلانه‌ترین کار ممکن بود. بعد از شکست قسطنطنیه در سال ۱۴۵۳، ترابوزان آخرین سنگر امپراتوری بیزانس و دین مسیحیت ارتدوکس بود. ترکان عثمانی از زمان فتح قسطنطنیه چندین بار به ترابوزان حمله کردند. از این رو اتحاد با آق قویونلو که با عثمانیان روابط خوبی نداشتند باعث دفع حملات عثمانی می‌شد. اما این ازدواج برای بسیاری مسیحیان شگفت‌آور بود زیرا دختری یونانی مسیحی به ازدواج پادشاهی مسلمان درمی‌آمد. با اینکه این ازدواج در دین مسیحیت ارتدوکس دارای اشکال بود ولی ژان چهارم فواید این اتحاد را مهم‌تر از مشکلات مذهبی می‌دانست. با این حال، اتحاد ترابوزان-اوزون حسن با مرگ ژان چهارم در سال ۱۴۵۹ میلادی سست شد. جانشین ژان، برادر او دیوید که عموی دسپینا بود رابطهٔ خود را با اوزون حسن کم کرد. دیوید تصمیم گرفت از پاپ در روم درخواست کمک کند. در این زمان داستان دسپینا در کشورهای غربی پخش گردید. محمد دوم پادشاه عثمانی در سال ۱۴۶۱ میلادی دوباره به ترابوزان حمله کرد که این کار باعث جنگ با اوزون حسن شد. ولی بعد از مدتی به دلیل سستی رابطه با دیوید، اوزون حسن از جنگ با محمد دوم دست کشید و محمد دوم در ۱۵ اوت ۱۴۶۱ میلادی به ترابوزان حمله کرد و آنرا تسخیر نمود و امپراتوری کومننه را پایان بخشید.

مرگ دیوید

در سال ۱۴۶۳ میلادی دیوید پادشاه ترابوزان که در آدریانوپول به همراه پسرانش زندانی محمد بود نامه‌ای به دسپینا نوشت. محمد از این نامه خبردار شد و دستور داد دیوید و پسرانش اعدام گردند. از این رو دیوید و پسرانش در نوامبر ۱۴۶۳ میلادی اعدام شدند. در این زمان اطلاعات زیادی از تأثیر دسپینا در دست نیست. با اینکه ترابوزان شکست خورده بود، اوزون حسن هنوز هم خطر بزرگی برای عثمانیان بود. همچنین اوزون حسن موفق شده بود که پیروزی‌های نظامی زیادی در ایران به دست آورده و نیرومندی خود را گسترش دهد.

آخرین سال‌ها

آخرین امیدهای دسپینا برای نجات امپراتوری پدرش در زمانی که ترابوزان شکست خورد و عمویش اعدام گردید و نتوانست اوزون حسن را راضی به جنگ کند تبدیل به یأس شد. او و اوزون حسن آخرین سال‌های عمر خود را در کاخی در هارپوت به همراه دخترانش گذراندند. آخرین سال‌های عمر او در عبادت سپری شد. اطلاعات چندانی از او بعد از مرگ شوهرش در سال ۱۴۷۸ میلادی در دست نیست. او در کلیسایی در دیاربکر دفن شد.

فرزندان

دسپینا دارای چندین فرزند بود. معروفترین فرزند او مارتا (حلیمه) بود. متون تاریخی زیادی در مورد سرنوشت بقیه فرزندان او در دست نیست. ممکن است آنها در کودکی فوت کرده یا تأثیر تاریخی زیادی نداشته‌اند. حلیمه با شیخ حیدر در اردبیل ازدواج کرد که رئیس خانقاه صفویه بود. از این ازدواج پسری حاصل شد که بعداً شاه اسماعیل صفوی گردید. شاه اسماعیل موفق به فتح تمامی ایران شد و مذهب شیعه اثنی عشری را تبدیل به مذهب رسمی ایران کرده، سلسلهٔ صفویه را بنیان گذارد.

هنر و افسانه‌ها

داستان‌های زیادی در مورد شاهزادهٔ ترابوزان به خصوص در متون غربی وجود دارد. پیزانلو نقاش ایتالیایی چندین اثر در مورد شاهزاده ترابوزان دارد. در کلیسایی در ورونا اثری از پیزانلو وجود دارد که معمولاً تصویر دسپینا دانسته می‌شود.

منابع و پانویس
  1. Bierbrier 1997, p. 233.
  2. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ نوامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۴.
  3. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ نوامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۴.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.