قفل کشندی

قفل کشندی (به انگلیسی: Tidal locking) یا قفل گرانشی (به انگلیسی: gravitational locking) زمانی پیش می‌آید که در اثر شیب نیروی کشندی، یک کره یا جرم آسمانی همیشه به سوی کره یا جرم آسمانی دیگری رو کرده باشد. آشناترین نمونهٔ این پدیده همبستگی جزر و مدی کنونی ماه نسبت به زمین است. چنین گردشی را گردش هماهنگ (به انگلیسی: synchronous rotation) می‌گویند.

قفل جزر و مدی در گردش ماه به دور زمین نمایش دست چپ: پی‌آمد چرخش ماه گرد محور خود و همزمانی آن با پیمودن مدارش به دور زمین (صرف نظر از تأثیر لیبراسیون رخ گردی) همیشگی ماندن یک سوی از ماه به سوی زمین است. نمایش دست راست: نباید پنداشت که ماه به دور خود نمی‌چرخد. اگر ماه گردش محوری نداشت نمی‌توانست نیمهٔ پنهان خود را در همه جای زمین همواره از دید بینندگان پنهان نگاه دارد.

جرم آسمانی درگیر در این قفل برای هر بار گشتن به گرد محور خود ناچار به پیمودن یک دور کامل (در نمونهٔ نسبتی ۱ به ۱) گرداگرد سیاره یا جرم همتا دراین وابستگی است.

در منظومهٔ شمسی پدیدهٔ قفل جزر و مدی جریان نادری نیست. نشان داده شده که بسیاری از قمرهای مشتری، کیوان، اورانوس و نپتون هم در این وابستگی گرفتارند و گمان بر این است که بسیاری دیگر هم در رابطه با سیارهٔ مادر در شرایط قفل جزر و مدی باشند.

در آغاز- بیشتر این جرم سبک‌تر است که گرفتار و ناچار به پیروی از جرم سنگین‌تر می‌شود. با گذشت زمان هر دو در این تنش به یک‌دیگر وابسته می‌شوند. نزدیکی بیشتر و تفاوت جرمی کمتر میان این دو، این زمان را کوتاه‌تر می‌کند و نیز؛ دوری بیشتر و تفاوت جرمی بالاتر، زمان کامل شدن این وابستگی را درازتر خواهد کرد.

اخترشناسان بر این باورند که ستاره‌های دوتایی نزدیک به هم نیز پدیدهٔ گردش هماهنگ را نسبت به یک‌دیگر تجربه می‌کنند.

پدیدهٔ نوسانی لیبراسیون یا رخ گردی سبب شده که کمی بیشتر از نیمی از سطح کرهٔ ماه در مجموع دیده شود.

پلوتو و تاو گاوران

نمونهٔ نادر این پدیده در منظومهٔ شمسی، گردش هماهنگ جرم فرانپتونی پلوتو سیارهٔ پیشین و یکی از بزرگترین اعضای شناخته شدهٔ کمربند کویپر امروز با ماه بزرگش شارون است. این دو به شکل دوجانبه رو در روی هم قفل جزر و مدی را تجربه می‌کنند.

وارونهٔ این پدیده هم در بیرون از منظومهٔ شمسی دیده شده که می‌تواند نادر باشد. ستارهٔ تاو گاوران[1] و سیارهٔ غول پیکرش در صورت فلکی گاوران[2] در فاصلهٔ ۵۰ سال نوری از منظومهٔ شمسی جا دارند. این سیاره توانسته ستاره‌اش را در قفل جزر و مدی خود گرفتار و ناچار گرداند که همیشه رو در روی این سیاره - پیرو گردش هر ۳٫۳ روز آن سیاره باشد. این نخستین مورد در نوع خود بوده و با بهره‌وری از گزینهٔ تلسکوپی نوسانات میکروسکوپی ستارگان یا تلسکوپ موست MOST به بودن و جگونگی رفتارش پی برده شده‌است.[2]

نگارخانه
نمایش گردش هماهنگ جرم فرانپتونی پلوتو به دور یک نقطه خارج از خود در اثر قفل جزر و مدی دوجانبه (متقابل) با شارون

منابع
  1. Walker, G. A. H. et al. (2008). "MOST detects variability on tau Bootis possibly induced by its planetary companion". Astronomy and Astrophysics 482 (2): 691–697. arXiv:0802.2732
  2. SPACE.com - Role Reversal: Planet Controls a Star
  • مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Tidal locking». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای ، بازبینی‌شده در ۱۲ بهمن ۱۳۹۳.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.