هدایة المتعالمین فی الطب

هدایة المتعلمین فی الطب کتابی در زمینهٔ پزشکی، نوشتهٔ ابوبکر ربیع بن احمد اخوینی بخاری، ملقب به اخوینی بخاری، است.

Hidayat al-Muta`allemin Fi al-Tibb. از نخستین کتاب‌های پزشکی به زبان پارسی دری، در اواخر قرن چهارم هجری. عکس صفحه اول کتاب.

این کتاب از نخستین کتاب‌های پزشکی نوشته‌شده به زبان پارسی دری بوده که در اواخر قرن چهارم هجری ایران، در عصر شکوفایی علم و تمدن اسلامی، نوشته شده‌است. احمد الاخوینی البخاری کتاب هدایه المتعلمین را در نیمه دوم قرن چهارم هجری قمری به درخواست پسرش نوشته‌است و این کتاب دارای سه بخش و دویست باب است. بخش اول شامل پنجاه و یک باب است. نویسنده در این باب‌ها در مورد ارکان، عناصر، مزاج‌ها، اخلاط، اندام‌های مفرده و اندام‌های مرکبه بدن انسان، نیروها (ارواح)، افعال، خوراک‌ها و شراب‌ها بحث کرده‌است و اثرات جسمانی و روانی شراب و انواع آن را مورد توجه قرار داده‌است. بخش دوم یکصد و سی باب دارد، اخوینی بخاری در این باب‌ها از بیماری‌های مربوط به ناخن پا تا موی سر یعنی طاسی (داءالثعلب) را مورد مطالعه قرار داده و راه‌های درمان آن بیماری‌ها را بیان کرده‌است. بخش سوم کتاب هدایه المتعلمین نوزده باب دارد. اخوینی در این باب‌ها علل و مبانی تب (حُمَّیات) و انواع آن، اصول و مبانی نبض‌شناسی و بهداشت عمومی را مورد بحث قرار می‌دهد.[1] کتاب هدایه المتعلمین سال‌ها جزو کتب مرجع پزشکی نیاکان ایرانی اسلامی بوده‌است. یک نسخه از این کتاب در کتابخانه بادلیان آکسفورد انگلستان، یک نسخه در کتابخانه فاتح استانبول، ترکیه، و نسخه‌ای دیگر در کتابخانه ملک تهران وجود دارد. در سده ششم خورشیدی، نظامی عروضی سمرقندی در چهارمقاله خود از هدایه المتعلمین فی الطب نام برده‌است.

تاریخچه

ابوبکر ربیع بن احمد اخوینی بخاری خود را شاگرد زکریا رازی می‌داند. تاکنون کتاب دیگری از اخوینی بخاری پیدا نشده‌است. اخوینی بخاری اهل شهر بخارا بوده‌است. بخارا پایتخت سلسله سامانیان است. سامانیان جزو نخستین حکومت‌های مستقل ایرانی بودند که پس از حمله و هجوم اعراب به کشور ایران در نواحی خراسان و ماوراءالنهر تشکیل شدند. پس از استیلای اعراب بر کشور ایران با سقوط سلسله ساسانیان، زبان رسمی کشور ایران از پارسی میانه (پارسی پهلوی) به زبان عربی تغییر یافت و ایرانیان به دلیل قرابت حروف الفبای زبان عربی و زبان پارسی، عربی را به عنوان زبان رایج علمی پذیرفتند. اخوینی بخاری کتاب (هدایه المتعلمین فی الطب) را در چنین بستر تاریخی به زبان پارسی دری نوشته‌است.

اخوینی بخاری کتاب را برای استفاده عامه مردم و با انشایی ساده و نسبتاً روان دری تألیف نموده ولی بعضی از اسامی کالبدشناسی و بیماری‌ها را هم به زبان عربی نوشته‌است. او همچنین به تجربیات خود در درمان بیماران اشاره کرده‌است. از دیدگاه اخوینی، پزشکی شامل سه بخش بوده‌است: «امور طبیعی»، «دانستن اسباب»، «علایم و دلایل». از نظر اخوینی بخاری دانش پزشکی دارای دو بخش نظری و عملی است. پزشکی عملی دو وظیفه دارد: نگاهداری تندرستی افراد سالم؛ و بازگرداندن تندرستی به تن بیماران.[2] در ابتدای این کتاب به بیان ارکان، مزاج، طبایع چهارگانه و کلیات کالبدشناسی و وظایف‌الاعضاء (فیزیولوژی) اشاره شده‌است[3] و سپس به بیان بیماری پرداخته‌است و در هر مورد ابتدا تعریف بیماری، سپس علل و علایم و پس از آن روش درمان بیماری بیان شده‌است[4]؛ در این کتاب بیماری‌های روانی مورد بحث قرار گرفته و نویسنده اشاره می‌کند که در مدت سی سال کار طبابت خود بیماران مبتلا به مالیخولیا را با روش ویژه خود درمان کرده‌است و به همین دلیل ملقب به پزشک دیوانگان شده‌است.[5] بیشتر مطالب کتاب هدایه المتعلمین فی الطب با مبانی علمی کتب پزشکی حاضر هماهنگی دارد.

پانویس
  1. هدایه المتعلمین فی الطب، نویسنده: ابوبکر ربیع بن احمد اخوینی بخاری، مصحح: جلال متینی، م‍ش‍ه‍د: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، سال ۱۳۷۱.
  2. حمدمهدی احمدیان عطاری، گلناز کمالی نیا، محمود مصدق، حسن فرسام؛ بررسی مقایسه‌ای آماس رحم و آماس کلیه و درمان آنها در کتاب هدایه المتعلمین با پزشکی نوین، فصلنامه گیاهان دارویی، سال نهم، دوره دوم، شماره سی و چهارم، بهار ۱۳۸۹
  3. http://www.ensani.ir/fa/content/273388
  4. http://www.elib.hbi.ir/persian/ISLAMIC-CULTURE&CIVILIZATION/200%5Bپیوند+مرده%5D
  5. دو رساله پزشکی از سده چهارم هجری به زبان پارسی {هدایه المتعلمین – دانشنامه}، نامه بهارستان، سال هشتم و نهم، 87-1386 دفتر 13- 14-صص 196-189.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.