کشتی با چوخه
کشتی با چوخه یکی از معروف‌ترین ورزش‌های محلی ایران است. کشتی با چوخه که در میان کردهای خراسان رواج دارد، از تاریخچه کهنی برخوردار است و این ورزش بومی در بسیاری از مراسم محلی به خصوص جشن عروسی نیز رایج بوده‌است. کردهای خراسان از قدیم برای این کشتی اهمیت خاصی قائل بودند و در پرورش پهلوانان این رشته می‌کوشیدند. این کشتی به‌طور سنتی در مراسم عروسی ایام نوروز در روستاها برگزار می‌شد. بعدها توسعه و رواج پیدا کرد.
ریشه نام
واژه چوخه در اصل واژه‌ای کردی کرمانجی است[1][2] و به معنی جامهٔ کوتاهی که کشتی‌گیران آن را با شال سفیدرنگی محکم می‌کنند. از آنجا که این ورزش از دیرباز در بین مردم کردهای شمال خراسان[3] مرسوم بوده به این نام (کشتی با چوخه) معروف گشته‌است.[4][5][6]
کشتی با چوخه در دیگر کشورها
کشتی با چوخه خراسان به غیر از خراسان و با عناوین «گوراش»، «گولش»، «آلیش» در ازبکستان، قزاقستان، تاتارستان و … رواج دارد و پس از استقلال ازبکستان و با تلاش‌های این کشور، مسابقات کشتی با چوخه بین‌المللی شد و هر ساله تیمی از چوخه کاران خراسان شمالی و خراسان رضوی در مسابقات بین‌المللی کشتی با چوخه، به نمایندگی از ایران در این رقابت‌ها شرکت می‌کنند.
نحوه اجرای مسابقات کشتی با چوخه
مسابقه کشتی با چوخه در اصل رقابتی بدون مدت زمانی مشخص بوده‌است و وقتی فردی در آن پیروز میدان اعلام می‌شده که بتواند ۳ بار تخت پشت یا شانه‌های حریفش را به زمین برساند. اما مسابقه‌های امروزین این رشته در وقت ۱۰ دقیقه‌ای برگزار می‌شود که اگر در پایان پیروزی نداشته باشد، سرنوشت برنده به وقت اضافی ۵ دقیقه‌ای موکول خواهد شد. ضمن اینکه اجرای فن در خاک و گرفتن زیر زانوی حریف خطا محسوب می‌شود و کُشتی گیران در ۴ یا ۵ وزن دسته‌بندی می‌شوند. چوخه کاران در چهار وزن ۷۰، ۸۰، ۹۰ و بالای ۹۵ کیلوگرم به مصاف یکدیگر می‌روند. گاه در اوزان ۶۵، ۷۵، ۸۵ و ۸۵+ کیلوگرم نیز رقابت میان شرکت کنندگان برگزار می‌شود. کشتی گیران آستین‌ها را تا آرنج بالا می‌زنند، کمربندی پارچه‌ای به میان می‌بندند و دامنهای چوخه را برای آنکه مانع فعالیت دست و پا نشود برمی‌گردانند و زیر کمربند محکم می‌کنند؛ شلوار را نیز تا زانو بالا می‌زنند و با پاهای برهنه زیر نظر داوران کشتی می‌گیرند. در کشتی با چوخه کسی پیروز است که پشت حریف را به خاک برساند. در این مراسم ساز و دهل نیز می‌نوازند و تماشاگران کشتی گیران را تشویق می‌کنند.
جوایز کشتی با چوخه
جوایز کشتی با چوخه نیز به سبب ماهیت سنتی و ملی اش متفاوت است. در اصطلاح به فاتحان میدان چوخه «قند» اهدا می‌شود، کسی که نفر اول شود قند اول را به او می‌دهند و نفرات دوم و سوم هم به تناسب قندهای دیگر می‌گیرند. در کنار قند، هدایایی نظیر شتر، قوچ، قالی و گوسفند، لوازم منزل، وجه نقد و سکه عاید پهلوانان این مسابقات می‌شود. غالباً به‌طور سنتی جوایز کشتی با چوخه از نمادهای زندگی عشایری و روستایی در نظر گرفته می‌شود. گاهی اوقات نیز از دست بافته‌های عشایر نظیر قالی و جاجیم و گلیم استفاده می‌شود. البته این جوایز می‌تواند در مناطق مختلف متفاوت باشد، مهم این است که جوایز متناسب با شأن این ورزش بوده و پشتوانه‌ای برای کشتی‌گیر باشد.
زمان و مکان برگزاری کشتی با چوخه
مسابقات کشتی با چوخه خراسان قبل از آمدن روی تشک در سرای خان‌ها، عروسی‌ها، روز عید فطر و ۱۴ فروردین روی چمن و خاک نرم برگزار می‌شد. کشتی با چوخه از دیرباز معمولاً در دل طبیعت و محیط‌های باز برگزار می‌شده‌است. چنانچه اکثر گودهای کشتی با چوخه کنونی که از قدیم دایر بوده‌اند، مانند گود پهلوان ججو در ریواده، گود زیارتگاه سلطان زیرابه در روستای امام وردی خان قوچان، گود روستای رهورد در قوچان، گود زینل خان در اسفراین، گود امام مرشد در فاروج و دیگر گودها که در مناطق تفریحی و دامان طبیعت قرار دارند.
کشتی روی خاک نرم یا چمن و با حضور انبوه تماشاگرانی از زن و مرد و پیر و جوان برگزار می‌شود. امروزه این مسابقات در اواسط زمستان و در بهمن ماه در مانه و سملقان، هشتم فروردین در ریواده، ۱۲ فروردین هر سال در شیروان، ۱۳ فروردین در بجنورد به صورت استانی با حضور پهلوانان نامدار این خطه برگزار می‌شود. اما رقابت‌های اصلی و ملی همه ساله در روز ۱۴ فروردین در گود زینل خان شهرستان اسفراین برگزار می‌شود.
وسایل و ابزار کشتی باچوخه
- چوخه، که جامهٔ پشمین چوپانان و برزگران و در واقع پوشاک قدیمی کردهای خراسان بوده‌است. چوخه در زمان‌های پیشین پالتویی ضخیم و مقاوم و دارای آستین بوده، ولی امروزه به یک جلیقهٔ کتانی بدون آستین تبدیل شده‌است.
- کمربند، شالی که بر روی چوخه به دور کمر بسته می‌شود و بدن را مانند سنگ (کهڤر، Kevir) محکم نگه می‌دارد و دامن چوخه را به دور آن می‌پیچند. کمربند همان پشتی (Poshti) یا پشتیند (Poshtend) کردی است که در قدیم سه دور به دور کمر هر ایرانی، بر اساس سه اصل پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک بسته می‌شد و یادگاری از کمربند زرتشتیان است که به آن کشتی می‌گفتند و شامل هفتاد و دو نخ سفید از پشم گوسفند بود که به دست زنان پارسا در شش رشتهٔ دوازده تایی بافته می‌شد. کمربند در اسطوره‌های باستانی تمدن بشری، نماد قدرت است. مانند کمربند شم ست – Shem-set که خدایان و پادشان مصر باستان با خود داشتند.
- شلوارک، که همانند شلوارک کشتی پهلوانی می‌باشد، با این تفاوت که کمی به طرف بالا تا می‌شود.
- دهل و سورنا، که با نواختن آن توسط بخشی‌ها، کشتی‌گیر حول میدان کشتی به حرکت در می‌آید و خود را گرم می‌کند و برای مسابقه آماده می‌شود. نوای دهل و سورنا که همان ریتم جنگ است، بانگ آوازی نیز برای خبر کشتی است و از مردم می‌خواهد که جمع شوند و با دل و جان به تماشای کشتی بپردازند.
- میدان کشتی که محلی ۱۰ متر در ۱۰ متر است و کشتی در آنجا برگزار می‌شود.[7]
چوخه از صنایع دستی خراسان به ویژه خراسان شمالی است
پشم چینی گوسفندان در خراسان شمالی بین کردها به پز برین معروف است در این میان به وسیلهٔ "هورینگ" یا همان قیچی پشم زنی، به سراغ بره‌هایی که پشم حنایی و زیبا دارند می‌روند، به پشم چیده شده که اولین بار بدست ممی آید "لواگ می‌گویند. سایر پشم‌هایی که چندین بار از بدن گوسفندان بزرگتر چیده می‌شود "هری" می‌نامند. لوا بدست آمده شسته، سپس حلاجی و «تیت» شده آنگاه به وسیلهٔ دوک یا تشی آن پشم‌ها را می‌ریسند تا توپ نخ و گریف بدست آید. سپس دار یا «تون» آماده می‌شود و نخ‌ها در کنار هم یکرنگ و همدست بافته می‌شوند و پارچه‌ای که از لوا یا هری بود ساخته می‌شود و به این پارچه چوخ گفته می‌شود. پارچه چوخ «توک» یاپرز داده می‌شود پس از پایان کار جوانان و پهلوانان که عموماً ورزشکار هستند پارچه چوخ را برای تبدیل شدن به پالتو، کت و شلوار و پاتابه به دست خیاط می‌دهند. کشتی گیران و پهلوانان می‌بایست پالتوی چوخ را در هنگام مبارزه کشتی به تن می‌کردند و این از قوانین اولیه کشتی محسوب می‌شد و از این لحاظ کشتی را چوخه نام نهادند و این کشتی به کشتی چوخه شهرت یافت. لباس چوخه در آن روزگار مقوام‌ترین لباس عشایر کرد شمال خراسان بود به‌طوری‌که هیچ پارچه دیگری مثل پارچه چوخه در مبارزه کشتی گیران دوام نمی‌آورد.[8]
میدان کشتی با چوخه
میدان کُشتی که دایره‌ای با قطر ۱۰ متر است و کشتی در آنجا برگزار می‌شود. اجرای کشتی به شکل سنتی و بدون کلیشه (کشتی روی خاک و با سرنا و دهل) انجام می‌شود. تمام زیبایی کشتی با چوخه برگزاری آن به شکل سنتی است که می‌تواند برای تمام قشرها و رده‌های سنی جذابیت داشته باشد. کشتی با چوخه همیشه در فضای باز و دل طبیعت و اماکن تفریحی و روی خاک نرم یا چمن برگزار می‌شده‌است. ضروری است در حال حاضر نیز تا جایی که امکان دارد این امر لحاظ شود. دست دادن قبل از کشتی نیز از زیبایی‌های این ورزش است. گودهای کشتی سنتی و معروف در شهرهایی مثل قوچان، اسفراین و ریواده نظیر گودهای رهورد و سلطان زیرابه و چشمه زینل خان و ججو الگوهای بسیار بارزی برای این مورد است.
دهل و سرنا
با نواختن دهل و سرنا (زورنه) توسط بخشی‌ها، کشتی گیران حول میدان کشتی به حرکت در می‌آیند و خود را گرم می‌کنند و برای مسابقه آماده می‌شوند. نوای دهل و سورنا بانگ آوازی نیز برای خبر کشتی است و از مردم می‌خواهد که جمع شوند و با دل و جان به تماشای کشتی بنشینند. موسیقی کردی که با تم‌های سنگین و رزمی نواخته می‌شود. دو نوازنده سرنا و دهل با نواختن موسیقی حال و هوای خاصی به ورزش کشتی می‌دهند، در حین کشتی نوای سرنا و دهل یا قشمه و دهل بخشی‌ها با ریتم خاصی شروع شده و به تدریج که کشتی اوج می‌گیرد ریتم آن نیز تندتر می‌شود و وقتی زورآزمایی کشتی گیران به اوج می‌رسد و بر سرعت چوب طبل و سرنا می‌افزایند.[9]
جستارهای وابسته
منابع
- تصاویر قدیمی و خاطره انگیز پهلوانان کُرمانج کُشنی (کشتی باچوخه)
- به نقل از: کلیم‌الله توحدی – حرکت تاریخی کرد به خراسان
- کتاب چوخه‌پوشان نامدار، شادروز امانی
- حسن میرئی قمی در کتاب آیینهٔ جهان‌نما می‌نویسد: قدیمی‌ترین کشتی در ایران که هنوز هم کاملاً معمول و متداول است و روز به روز بر اهمیت آن اضافه می‌گردد و جنبه‌های فنی آن خیره‌کننده است، کشتی کُردی نام دارد.
- چیزی که امروزه به نام کشتی با چوخه شناخته می‌شود در واقع همان کشتی کردی (ورزش محبوب کردهای کرمانج خراسان) است که در ۱۲ فروردین ۱۳۴۲ منوچهر لطیف (گزارشگر ورزشی)، ادارهٔ کل تربیت بدنی خراسان آن زمان و ستاد برگزاری مسابقات کشتی را مجاب به تحریف و تغییر نام کشتی کردی به کشتی با چوخه کردند، گپ و گفت منوچهر لطیف با محمد جانعلی زاده: من کشتی کردی را از سال ۱۳۴۲ به نام کشتی با چوخه معرفی کردم.
- http://www.asemankafinet.ir/tag/زبان+مردم+اسفراین
- محقق و اندیشمند گرامی، استاد مهدی عباسی، نویسنده کتاب ((تاریخ کشتی ایران))
- کتاب - کشتی کردی باچوخه تألیف علی محمد جهانی
- ماهنامهٔ اجتماعی، فرهنگی و ادبی مهاباد. شمارهٔ 124
- هفته نامه ارمغان خراسان شمالی، شماره /26 شنبه 2 اردیبهشت 1385
- هفته نامه تعطیلات نو 1390/ شماره 47 صفحه 15
