موسیقی کردی
موسیقی کردی مردمان کرد زبان رایج است. این موسیقی به دلیل گسترش و پراکندگی اکراد در جهان و تعدد و تنوع مناطق کرد نشین از جمله در غرب آسیا و منطقه خاورمیانه بسیار غنی است. موسیقی کردی شامل اواها ترانه‌ها آهنگ‌ها و نغمه‌هایی است که به زبان کردی بیان می‌شود و بیانگر ارزش‌ها باورها و حوادث روزگار هستند که زیر شاخه فرهنگ و فولکلور کردی است. این موسیقی از دو قسمت کلاسیک و مدرن تشکیل شده‌است که هر کدام انواع و شاخه‌های مخصوص به خود را دارند.
| موسیقی در ایران | |
|---|---|
| تاریخ | |
| پیش از اسلام | هخامنشیان • ساسانیان |
| پس از اسلام | صدر اسلام • مروگی |
| معاصر | قاجار • پهلوی • لس‌آنجلسی • زیرزمینی |
| موسیقی سنتی ایرانی | |
| مقام‌ها • نظریهٔ ادوار • دستگاه‌ها • تحول مقام به دستگاه • ردیف • فواصل موسیقی ایرانی • گوشه • آوازها • سازها • فرم‌ها | |
| دیگر سبک‌ها | |
| پاپ • رپ • راک • سمفونیک • جاز • متال • کرال | |
| نواحی | |
| آذربایجانی • شوشتری • ایلامی • باصری • بختیاری • بخشی‌های خراسان شمالی • بلوچی • بندری • ترکمنی • جنوبی • خراسانی • علوانیه • کردی • کرمانی • گیلکی • لری • مازندرانی | |
| مناسبتی | |
| زرتشتی • نوروزخوانی • تعزیه • رمضان • صلوات‌خوانی • مداحی | |
تاریخچه
موسیقی کردی در میان مردم کردستان دارای یک پیوند ناگسستنی با زندگی روزمره مردم است.
افسانه‌ها و ترانه‌ها
پیدایش موسیقی کردی مثل اکثر ملت های دیگر از افسانه‌های کردی شروع شد که در این قسمت، افسانه‌ها در قالب ترانه‌های کردی گفته می‌شوند. این ترانه‌ها در فرهنگ کردی به ترانه‌های دیوانی تقسیم می‌شوند و بیشتر محتوای آن‌ها همان افسانه‌های کردی است، که شکل حماسی دارند.
اولین طلیعه‌های هنر کردی از بار ادبی و هنر موسیقی حماسه‌های کردی بودند. مشهورترین کسی که به این نوع موسیقی پرداخته «کاویس آغا» بود که ترانه‌های وی همان حماسه‌هایی هستند که از گذشتگان بر جای مانده‌است.
موسیقی حکایت‌ها و داستان‌ها
نوع دیگری از موسیقی فولکلور کردی مربوط به حکایت‌ها و داستان‌هایی می‌شود که ترانه‌های داستانی نیز به دو بخش قهرمانی و دلدادگی قابل تقسیم هستند. در ترانه‌های قهرمانی به دلاوری‌ها و مبارزه طلبی‌های یک قهرمان پرداخته می‌شود. در ترانه‌های دلدادگی جنبه‌های رمانتیک و عاشقانه بین دو شخص بیان می‌شود که از این میان، ترانه «زنبیل‌فروش» که جنبه عرفانی دارد و ترانه‌های «آس و حسن» و «خجه و سیامند» که سرگذشت دو دلداده را بیان می‌کند، از معروفترین آثار در این بخش هستند.
استاد حسن رسول معروف به حسن سیساوهیی این داستانهای زیبا را با حیران سروده‌است از معروفترین داستانهای اصیل کوردی می‌توان به مَم و زین و خجه و سیامند و… اشاره کرد.
در بخش دیگر موسیقی کردی، کردهای «سورانی» برای خود نوع ویژه‌ای از موسیقی دارند که به آن‌ها «گورانی» می‌گویند که این نوع ترانه‌ها در میان کردهای اطراف شهرستان ارومیه و کردهای ترکیه (شمال) «لاوژه» گفته می‌شود و این نوع گورانی‌ها ریتمی به نام «قه‌تار» دارند که پژوهشگران بر این باورند ریشه این واژه از واژه زرتشتی «گاتا» گرفته‌شده که در اوایل، مربوط به یک سری نیایش‌ها و مراسم مذهبی بوده‌است.
دومین نوع این موسیقی «هوره» نام دارد که مختص کردهای ایلام و کرمانشاه بوده و در جنوب کردستان و منطقه کرمانشاه (نام کردی این منطقه کرماشان است) و ایلام خوانده می‌شود در ابتدا ترانه‌های ویژه‌ای در حمد و نیایش «اهورامزدا» بود و این واژه نیز ریشه زرتشتی دارد که برای نیایش‌های مذهبی آن زمان کردها که زرتشتی بودند، سروده شده‌اند.
در مراسم یادبود اشخاص بسیار مهم، کردها از یک نوع موسیقی که به مرثیه‌سرایی و مرثیه‌خوانی شباهت دارد به صورت ترانه و با تعریف ویژگی‌های آن شخص برای او عزاداری می‌کنند. این سبک از موسیقی نیز بیشتر در جنوب کردستان و در مناطق جنوبی کردستان ایران (کرمانشاه و ایلام) رواج دارد و بیشتر به نام مور یا موره خوانده می‌شود. در آیین خاکسپاری هم ترکیبی از دهل و سرنا با ریتمی مخصوص در قالب نوعی موسیقی که چمری نامیده می‌شود اجرا می‌گردد. در آیین‌های زادروز پیامبر، کردها یک نوع ویژه از موسیقی را اجرا می‌کنند که به آن «مولودی» می‌گویند. البته مولودی‌خوانی در بیشتر جوامع مسلمان رواج دارد. اولین مولودنامه در وصف و ستایش محمد را «ملاباتدیی» صوفی و عارف مشهور نوشت که بعداً مرسوم شد که در زمان عید مولود از سروده‌های وی در مولودی خوانی استفاده کنند.
معروفترین مولودنامه خوانهای کورد: زنده یاد سید محمد شمس قریشی و زنده یاد خلیفه میرزا آغا غوثی می‌باشند که هر دو زاده سنندج می‌باشند لازم به ذکر می‌باشد که اساتید دیگری در حال حاضر هستند که ادامه دهنده راه این اساتید می‌باشند.
اصیل‌ترین سازهای استفاده شده در موسیقی کردی «سرنا» و «دهل» هستند و بعداً سازهایی که وارد این نوع موسیقی شده‌اند مانند «دف» و «تنبور» دارای اهمیت ویژه‌ای شده‌اند. به‌گونه‌ای که برخی کردستان را پایتخت دف در جهان می‌دانند.[1] برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به «مێژووی ئه‌ده‌بیی کوردی» علاءالدین سجادی و پژوهشی در فولکلور کردی مراجعه کنید. موسیقی کردی تا حدودی نمادی از شادی‌ها و غم و اندوه بعد از پایان هر جنگ است.
سازها
سازهای رایج و اصیل در موسیقی کردی به شرح زیر می‌باشد:
دستگاه موسیقی کردی
به‌طور کلی در موسیقی ایرانی ملودی‌هایی در قالب هفت دستگاه ماهور، شور، نوا، همایون، سه گاه، چهارگاه و راست پنج گاه جای می‌گیرند.
اما غیر از هفت دستگاه معروف فوق یک دستگاه مشهور دیگر وجود دارد و آن دستگاه «اصفهان» می‌باشد. بسیاری از موسیقیدانان معتقدند این دستگاه بخشی از دستگاه شور است و بسیاری دیگر بر این باورند که شاخه‌ای از همایون است. آوازهای «قه‌تار» کردی در همین دستگاه جای می‌گیرند. تکامل این سبک را می‌توان در آثار استاد محمد ماملی دید.
در میان هفت دستگاه فوق، دستگاه شور از سایر دستگاه‌ها وسیع‌تر و بزرگ‌تر است زیرا اگر چه در سایر دستگاه‌ها، چندین آواز دیگر جای می‌گیرد، اما دستگاه شور علاوه بر این خود دارای چندین «گوشه» دیگر می‌باشد.
این گوشه‌ها شامل موارد زیر می‌باشد:
بسیاری از آوازهای کردی مانند کابوکی، شاییک ده گری، گول نیشان گول نیشان و اکثر آوازهای حیران در دستگاه شور جای دارند. دستگاه شور نقش اصلی را در موسیقی کردی دارد.
شیوه‌ها و آوازها
موسیقی کردی دارای شیوه‌ها و آوازهای مختلف است.
بند کوردی
موسیقی کردی یکی از محدود موسیقی‌های ایرانی است که در آن بداهه خوانی و بداهه نوازی رایج است. بداهه خوانی یکی از سبک‌های بسیار سنگین در موسیقی کردی است و لازم است هنرمند برای بداهه خوانی در سایر سبک‌ها نیز تبحر کافی داشته باشد. هنرمندان بداهه خوان باید سال‌ها در این زمینه فعالیت کنند و تنها با آشنایی کامل در سایر سبک‌های موسیقی کردی می‌توان بداهه خوانی را انجام داد. وعلاوه بر آشنایی بر وزن و ریتم موسیقی، از لحاظ درونی نیز استعداد آوازخوانی را داشته باشد تا بتواند در این سبک موفقیت لازم را کسب کند.
بیت
بیت، یکی از مهم‌ترین مقام‌های کلاسیک کردی که در جنگ‌ها، جوانمردی‌ها و حماسه‌ها به کار برده می‌شود و در ستایش خالق یکتا و پیامبران ورهبران آزاده و…. گفته شده که نام دیگر آن در موسیقی کردی «بالوره» می‌باشد. بالوره گویان، بی پرده و بی واهمه آوازشان را از هر قسم که باشد سر می‌دهند زیرا می‌دانند که کسی از آنان دلتنگ نمی‌شود. بیت خوانی مبتنی بر نغمه‌های کاملاً ساده و بدون رعایت وزن و قافیه است.
این آواز کردی بیشتر در مناطق مهاباد، مکریان و بوکان اجرا می‌شود. سوز و مقام سوز و مقام یکی دیگر از انواع شیوه‌های موسیقی کردی می‌باشد. مهم‌ترین ویژگی این آواز کردی توجه به سوز درون، شکایت و زاری و چون با قدرت تمام صورت می‌گیرد به آن سوز و مقام می‌گویند، این آواز در اکثر مناطق کردستان وجود دارد.
سیاه چمانه
سیاه چمانه یکی دیگر از مهم‌ترین آوازهای کردی می‌باشد. این آواز به شکل ده هجایی و دو مصراعی به سبک و سیاق ایرانیان کهن سروده می‌شود و به علت همزیستی با مسایل عرفانی رنگ و بوی جدیدی هم به خود گرفته و در پاره‌ای مواقع به آن مقام شیخانه یا صوفیانه هم می‌گویند.
شمس قیس رازی در کتاب المعجم فی معاییر اشعار عجم به سیاه چمانه اشاره می‌کند و می‌گوید که این آواز مختص منطقه هورامان کردستان است. در مورد وجه تسمیه سیاه چمانه نظرهای گوناگونی وجود دارد.
اما براساس یک نظریه معروف واژه سیاه به معنای رنگ سیاه و چمان که همان جمان بوده از کلمه کردی جامه گرفته و به نام جامه سیاه درآمده و منظور کسی بوده که در موقع خواندن این آواز جامه مشکی می‌پوشیده‌است.
این موسیقی بیشتر در مناطق جوانرود، اورامان، پاوه، نودشه، نوسود، مریوان و غرب سنندج استفاده می‌شود.
هوره
هوره از دیگر شیوه‌های موسیقی کردی است که در ایلام وکرمانشاه رواج دارد. این آواز یک مقام بسیار زیباست که سوگ، ماتم، غریبی، عزاداری و حماسی را به شیوه‌های ملیح و متین به گوش شنونده می‌رساند و ریتم و آوای آن بسیار با آواز و نیایش‌های بوداییان و معبدیان شائولین نزدیک است که نیاز به تحقیقی بسیار ژرف دارد که شاید ارتباطی وجود داشته باشد.[2]
حیران
یکی دیگر از آوازهای کردی حیران می‌باشد که از دل بیت سر درآورده و اغلب از متنی عاشقانه و پرسوز و گداز با توسل جستن به خالق یکتا و پیامبران برخوردار است. این آواز بیشتر در مناطق مکریان و مهاباد وجود دارد.
اساتید حیران خوان معروف کورد: استاد حسن سیساوهیی، استاد خدر قادری معروف به خله دهرزی و… می‌باشند.
لاووک
لاووک یا لاوژه از دیگر آوازهای کردی می‌باشد که از ترانه‌های کلاسیک کردی سرچشمه گرفته و در میان کردهای خراسان به مقام‌های (لو و هی له لو شوان) خوانده می‌شود.
این مقام مخصوص زنان و وجه تمایز «لاووک «با» حیران» در نوع زبان شعری به کار رفته در آن می‌باشد. لاووک به‌طور کلی به گویش زبان کردی سورانی اجرا می‌شود. این آواز در تمام مناطقی که به زبان کردی کرمانجی صحبت می‌کنند وجود دارد.
گورانی باشکوه‌ترین و بزرگ‌ترین شیوه موسیقی کردی می‌باشد. این آواز عظیم‌ترین دسته نغمات در موسیقی کردی را دارد و کهن‌ترین بخش ادبیات موسیقی کردی را شامل می‌شود. در زبان عامه به تمام شیوه‌ها و آوازهای موسیقی کردی گورانی نیز گفته می‌شود.
چمری
چمری نیز از آوازهای موسیقی کردی است که به پاس تجلیل از وجود باارزش از دست رفته‌ای اجرا می‌شود. این آواز به معنای شیون، عزا و نهال قامت خم شده‌است.
چمری همانند نوحه‌خوانی در فارسی و در مناطق مختلف ایلام و کرمانشاه طرفداران زیادی دارد. اما موسیقی کردی وسیع‌تر از این است که بتوان آن را در قالب آوازها یا شیوه‌های محدود و مشخصی گنجاند. به نوعی می‌توان بیان کرد که موسیقی کردی یکی از اصیل‌ترین و کهن‌ترین نوع موسیقی ایرانی بیان می‌گردد
موسیقی کردی بازتاب غنای روحی و معنوی مردم و در عین حال تریبونی برای تفسیر مسایل عمیق جامعه می‌باشد. نغمه‌هایی از قبیل مقام‌های الله ویسی، کوچه باغی، صمد عسکری و ترانه‌های ملودیکی نیز در موسیقی کردی وجود دارند که بر اشعار هجایی و گاه عروضی استوار هستند.
اگر چه مقام‌ها و آوازهای کردی، جزئی از موسیقی قدیمی ایران است، ولی منظور این نیست که تمام مقام‌ها و آوازهای کردی، بدون کم‌وکاست، در چارچوب دستگاه‌های سنتی ایران قرار می‌گیرند.
بعضی از آوازها و مقام‌های کردی مانند سیاه چمانه و هوره در موسیقی کردی وجود دارند که در داخل دستگاه‌های موسیقی ایرانی جای نمی‌گیرند و یک دستگاه خاص را می‌طلبند. علت مصونیت این آوازها از موسیقی ایرانی این است که؛ این مقام‌ها و آوازها بازمانده موسیقی غنی گاتای آیین زرتشت و هجای این شعر نیز در ردیف‌های عروضی جای نمی‌گیرد و جغرافیای سخت و آغوش گرم هورامان مانند سپری از این آوازها دفاع کرده‌است.
موسیقی کردی از دیرباز دارای ویژگی، غنا، ریشه و اصالت بوده و به صورت سینه به سینه نقل شده‌است.
یکی از موسیقیدانان کردستان در مورد وضعیت موسیقی کردی چنین می‌گوید: موسیقی کردی به علت تنوع از غنی پرباری برخوردار است و این غنی بودن موسیقی، ماهیت، اصالت و ریشه‌دار بودن آن را نشان می‌دهد.
رقص کردی
این موسیقی به نام هه‌لپه‌رکی یاهه‌لپه‌رین شهرت دارد و قبلاً در دانشنامه به معنی حمله کردن ذکر شده که اشتباه است هه لپه‌ر فعلی دستوری است که در فارسی یعنی به پر که با اصلاح رقصیدن هماهنگی دارد و هه‌لپه‌رین یعنی به هوا پریدن. این رقص قدمتی بسیار کهن دارد و از روزگار پرستش خدایان در دوران مهرپرستی که در مهرابه‌ها اجرا می‌شد، به یادگار مانده‌است.
«هه‌لپه‌رکی» عبارت از هفت ریتم اصلی است که به ترتیب با ساز و همراهی اجرا کنندگان انجام می‌شود. ریتم آن از کند و آرام و گریان شروع می‌شود و به ریتم هیجانی (سه جار) پایان می‌یابد. در میان آن ریتمهای دیگری مانند:
- سی پا
- فتاحی و پشت پا
- زنگی و خانه‌میری
- فتاح پاشایی
- گه‌ریان
- شه‌لان
- چه‌پی
- موکریانی (بوکان، مهاباد، سردشت، پیرانشهر)
- سقزی
- کرماشانی
- مریوانی
نیز با دوزله و ضرب اجرا می‌شود.
ریتمهای هه‌لپه‌رکی
شامل ریتمهای زیر می‌باشد:
- گریان
- چپ و راست
- لبلان
- خان امیری
- سجار
- شلان
- آروغان
- هه ل گردن (شاد کردن)
از این میان ریتم چپ و راست (فتاحی و پشت پا) در همه مناطق عشایر ایران اجرا می‌شود.
ریتم گریان در منطقه سنندج و اطراف آن تا مرزهای سقز در شمال و همدان و کرمانشاه و ایلام در جنوب اجرا می‌شود. در مریوان ریتم سه پا معروف به راستا و هه ل گردناجرا می‌شود.
مراسم ذکر در تکیه‌های دراویش قادری با نواختن دف و نی در جم خانه‌های اهل حق در کرمانشاهان و اورامانات با نواختن دف و تنبور اجرا می‌شود. رقص سونه یا رقص مرغابی با آهنگ لبلان اجرا می‌شود.
هنرمندان نامدار موسیقی کردی
- شاکرو
- شهرام ناظری
- آینور دوغان
- ابراهیم تاتلیس
- اردال ارزنجان
- عایشه‌شان
- عباس کمندی
- عزیز شاهرخ
- احمد کایا
- شوان پرور
- سید خلیل عالی نژاد
- کیهان کلهر
- کیخسرو پورناظری
- مظهر خالقی
- ناصر رزازی
- حسن زیرک
- شوان پرور
- عباس کمندی
- اردوان کامکار
- بیژن کامکار
- حسن کامکار
- پشنگ کامکار
- قادر عبدالله‌زاده
- شهریبان کردی
- حشمت‌الله لرنژاد
- محمد ماملی
- طاهر توفیق
- مجتبی میرزاده
- عثمان هورامی
- مرزیه فریقی
- شریبان کردی
جستارهای وابسته
- رقص کردی
- موسیقی یارسان
منابع
- سیمای میراث کردستان
- «بیژن کامکار: کردستان، پایتخت دف جهان است». آفتاب. ۲۰۱۴-۰۹-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۱۴-۰۹-۱۲.
- «هوره"؛ آوازی 7000 ساله و برخاسته از دل - ایسنا». ایسنا. ۳۱ شهریور ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۱۲-۲۵.