بوکان

بوکان ( تلفظ ) بزرگ‌ترین شهر جنوب استان آذربایجان غربی و مرکز شهرستان بوکان است. جمعیّت شهری آن بالغ بر ۱۹۳٬۵۰۱ نفر بوده و مساحت شهر به صورت طولی بیش از ۱۲ کیلومتر مربّع و از مسطح‌ترین شهرهای منطقه به‌شمار می‌رود.[12] بوکان نسبت به بسیاری از شهرهای ایران، شهری جوان و نوبنیاد محسوب می‌شود و از نظر بافت تاریخی در دوران قاجار و سده نوزدهم میلادی بنیان گذاشته شده و بیش از دو قرن قدمت دارد.

بوکان
پرونده:روستای آغجیوان، بوکان JpgIMG 6272.jpg
کشور	ایران
استان	آذربایجان غربی
شهرستان	بوکان
بخش	مرکزی
مردم
جمعیت	۱۹۳٬۵۰۱ نفر سال ۱۳۹۵[1][2]
جغرافیای طبیعی
مساحت	با پهنهٔ ۸ کیلومتر[3] و به‌صورت طولی ۱۲ کیلومتر[4]
ارتفاع	۱٬۳۰۰ تا ۱٬۳۷۰ متر[5]
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۱۲٫۱ درجهٔ سانتی‌گراد[6]
میانگین بارش سالانه	۴۲۸ میلیمتر[7]
روزهای یخبندان سالانه	۱۰۰ روز (۱۳۹۰)[8]
اطلاعات شهری
شهردار	بابک رستم پور[9]
تأسیس شهرداری	۱۳۲۷ خورشیدی[10]
ره‌آورد	فرش، صنایع دستی، شیرینی محلی، قالی، ترشی، سبزیجات، ماهی قزل آلا، لبنیات محلی و میوه‌های فصلی
پیش‌شمارهٔ تلفن	۴–۰۴۴ و پیش شمارهٔ مراکز شهری:۶۲٬۶۳[11]
وبگاه	شهرداری بوکان
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ن ۲۷  ایران ط ۳۷
بوکان روی نقشه ایران ۳۶٫۵۲۱۵۰۹۶°شمالی ۴۶٫۲۱۱۱۸۳۷°شرقی مختصات: ۳۶٫۵۲۱۵۰۹۶°شمالی ۴۶٫۲۱۱۱۸۳۷°شرقی

بوکان در جنوب مرکزی دریاچه ارومیه و در ارتفاع ۱٬۳۷۰ متری از سطح دریا و در منطقهٔ کوهستانی واقع شده و آب‌وهوای معتدلی دارد. این شهر با شهرهای ارومیه، تبریز و تهران به ترتیب ۱۸۴، ۲۰۴، ۶۴۹ کیلومتر فاصله دارد. بوکان به ۳ ناحیه شهرداری و بیش از ۵۰ محلّه تقسیم شده‌است. نماد شهر بوکان قلعه سردار و تصویر آجرهای لعابدار باستانی تپه قلایچی است. موقعیت جغرافیایی این شهر ۱۳ استان شمال و جنوب ایران را به یکدیگر متصل می‌کند و با اقلیم کردستان عراق دارای خط ارتباطی زمینی است. بوکان در مرز میان استان کردستان و آذربایجان غربی قرار گرفته‌است.

از دههٔ ۱۳۶۰ بوکان مرکز جذب مهاجران زیادی از شمالغرب ایران و خصوصاً بخش‌های کردنشین بوده‌است.[13] در زمان ناصرالدّین شاه قاجار، جمعیّت بوکان در سال ۱۸۵۲ میلادی/ ۱۲۳۱ خورشیدی تحت تملک عزیزخان مکری تنها یکصد نفر بوده‌است.

مردم بوکان عمدتاً مسلمان و پیرو مذهب سنی شافعی هستند. شیعیان و اقلیتی از پیروان سایر ادیان نیز در سطح شهر سکونت دارند. اکثر ساکنان بوکان را کُردها تشکیل می‌دهند و زبان محاوره میان مردم بوکان زبان کردی سورانی با لهجهٔ بوکانی است. روایات و اختلاف نظرهای زیادی در مورد ریشهٔ نام این شهر وجود دارد.

از لحاظ گردشگری، قدمت بیشتر بناهای تاریخی داخل شهر به دوره قاجار و دوره معاصر بازمی‌گردد. از مهم‌ترین صنایع دستی شهر، قالی بافی و فرش است که فرش بوکان از شهرت جهانی برخورد دار است و ۸۵ درصد فرش تولیدی آن به خارج از کشور صادر و مابقی آن در داخل ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بوکان بزرگ‌ترین شهر مهاجرپذیر ایران،[14][15] اَمن‌ترین شهر استان آذربایجان غربی[16] و دومین شهر پس از ارومیه از نظر سطح باسوادی است. به این شهر لقب‌های عروس شهرهای ایران،[17] شهر فرهیختگان،[18] شهر آب‌ها و چشمه‌سارها،[19] شهر حسن زیرک و شیرازِ کردها داده‌شده‌است.

در میان مردم کُرد، بوکان از جایگاه فرهنگی - سیاسی بالایی برخودار بوده و کانون توجه است.[20][21][22]

نام

دربارهٔ واژهٔ بوکان، نظریه‌های بسیاری مطرح شده و برخی از پژوهشگران کُرد براساس تشابه اسمی نام این شهر در زبان کردی بر این باورند که این واژه، کُردی است.[23][24]

• انور سلطانی، پژوهشگر و نویسندهٔ کُرد در مورد ریشهٔ نام این شهر در تحلیل و نظریهٔ علمی‌ای که منتشر کرده‌است، چنین گفته:

موضوع، کلمهٔ «بگ» یا «بغ» است. بگ یا بغ، خدای ملت‌های باستانی که پیش از آمدن زرتشت در سرتاسر سرزمین هند تا غرب ایران زیسته‌اند، بوده‌است. واژه‌شناس ایرانی، ابراهیم پورداوود در مقاله‌ای با عنوان «بغ» نوشته‌است: واژهٔ بغ از زمان‌های بسیار کهن در زبان ما رایج بوده و در زبان‌های باستانی ایران مانند زبان اوستایی و فارسی باستان وجود داشته که می‌توان به گاتا‌ها یا سروده‌های زرتشت که کهن‌ترین بخش اوستا را شامل می‌شوند اشاره کرد. «بگ» به‌معنی قسمت و بخت آمده‌است. در بخش‌های دیگر اوستا «بغ» همان خداوند است. پیش از آمدن زرتشت، «بغ» نام خداوند بوده و زرتشتی‌ها نام اهورامزدا را بر آن نهادند. با این اوصاف کهن‌ترین دولت منطقه که بوکان را نیز دربرمی گیرد، دولت قدرتمند مانا است. دولت مانا نخستین دولت متحد و مقتدر منطقه غرب ایران بود که صاحب قدرت اقتصادی و حکومتی قوی بوده‌است.

براین اساس نام این شهر ابتدا «بکان» یا بگان بوده که از دو بخش تشکیل شده‌است: بگ یا بک +ان بخش اول به‌معنی خدا و بخش دوم پسوند جمع یا مکان است. برپایهٔ این نظریه، شهر بوکان با تلفظِ صحیح انگلیسی Bukān[25] به معنی شهر «خداوند بگ» یا مکان خداوند بگ است. براساس تغییر آوایی حروف که در رشته زبان‌شناسی، صورت عملی و تأیید شده یافته و همچنین با توجه به آثار به‌دست‌آمده از داخل شهر و حومه آن که نشان از وجود آتشکده‌های مقدس آن دوران است، می‌توان منطقی بودن این تحلیل را تأیید کرد.[26]

• در تاریخ رشیدی به واژهٔ بوکان که نام یکی از خان‌های مغول بود اشاره شده‌است.[27]
• در زبان کُردی (اکثر لهجه‌ها) واژه بوک به معنی «عروس» و عبارت بوک بوکانی (bûkê bûkanî) به معنی «عروس عروس‌ها» است که ممکن است نام این شهر بر همین اساس گرفته شده باشد.[28]
• در لغت‌نامه دهخدا و فرهنگ فارسی معین، بوکان نعلی است آهنین که درون برف در پای کنند.[29]
• رضاقلیخان هدایت در کتاب فرهنگ انجمن‌آرای ناصری (تألیف سال ۱۲۵۰ خورشیدی) در مورد ریشهٔ نام این شهر می‌گوید: بوکان نام قصبه‌ای‌ست در ولایت ساوج‌بولاق مُکری[یادداشت 1] که گویند آب و هوای نیکو دارد، و در برهان به‌معنی گلزار نیز نوشته، و اگر چنین باشد با کاف عربی خواهد بود و بوکان یعنی «کانُ بوی خوش».[30]

سرویس بانک اطلاعاتی جغرافیایی جهان «جئونیمز» در ایالات متحده آمریکا، نام این شهر را به انگلیسی - لاتین به صورت Bukan ثبت کرده‌است.

پیشینه تاریخی

تاریخ پیدایش شهر بوکان و هسته اولیه آن هنوز به‌درستی مشخص نیست و تحقیقات زیادی در مورد آن صورت نگرفته‌است. طبق گزارش‌های تاریخی، تا قبل از لشکرکشی سلطان سلیمان قانونی در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی، سندی دال بر وجود شهری دقیقاً با نام «بوکان» دیده نشده‌است.[31] براساس کتاب «تاریخ فرهنگ و ادب مکریان» نوشتهٔ ابراهیم افخمی، بوکان را ابتدا شهر کهنه خوانده‌اند و آن شهر در جنوب غربی فعلی شهر بوکان واقع شده بود که در اثر زلزله ویران شده‌است. بعدها در آن محل که نی‌زار و چشمه سار بوده، بوکان را بنا کرده‌اند.[32] بوکان و حومه آن، منطقه‌ای مورد اختلاف میان اُمرای مکری و ایل‌های کرد بوده‌است.[یادداشت 2] بوکان از اواسط سده ۱۹ (میلادی) مورد توجه و کانون ایل‌های مکری و امرای آن‌ها بوده‌است. در نقشه‌های قدیمی راهنمای مسیر و شهرهای مهم ایران به زبان انگلیسی در دوره قاجار و معاصر ایران نام این شهر Bukan قید شده‌است.[33]

پیش از اسلام

آجر نفش بز بالدار از قلایچی بوکان، نگهداری در موزهٔ شرق باستان توکیو، ژاپن تانابه ۱۹۸۳ میلادی

تابوت سفالین قدیمی یافته شده در بوکان

اکتشافات گروهی از باستان‌شناسان در سال ۱۳۵۰ خورشیدی و مطالعات پس از آن نشان داده منطقهٔ بوکان از قدیم پادگان اشکانیان و ساسانیان بوده‌است. آثار باستانی زیادی که در این منطقه به‌دست‌آمده مؤید همین نظریه‌است.[34] در فروردین سال ۱۳۴۵ یک تابوت سفالین بسیار قدیمی به درازای ۱ متر و ۴۵ سانتیمتر و بلندای ۷۰ سانتیمتر و پهنای ۵۰ تا ۶۵ سانتیمتر به وزن ۵۰۰ کیلو یه همراه دو گلدان بزرگ و کوچک و سرنیزه، تبر، آهن لوله، آهن پهن کوچک با نشانی شبیه صلیب و یک کارد پیدا شد که به اداره آموزش و پرورش بوکان سپرده شد.[35] نتایج حاصله از کاوش‌های باستان‌شناسان، تاریخ این منطقه را به هزارهٔ نخست پیش از میلاد مسیح می‌رساند.[36] آثار یافت شده از تپه قلایچی که قدمت آن به بیش از ۲٬۸۰۰ سال پیش می‌رسد، نشان دهندهٔ آبادانی این ناحیه و وجود تمدّنی مهم در این منطقه است. چنین به‌نظر می‌رسد که این مکان مرکز دولت مانّا بوده و حتی برخی از باستان‌شناسان گمان می‌کنند، آنچه مورخان یونانی، مانند هرودت در وصف اِکباتان آورده‌اند ممکن است با قلایچی تطبیق کند.[37] هنری راولینسون، دیپلمات و شرق‌شناس بریتانیایی در سال ۱۸۴۰ میلادی تحقیقاتی را بر روی آثار تاریخی این شهر و سایر مناطق ایران انجام داده و پیش از کشف شدن منطقهٔ باستانی قلایچی دربارهٔ بوکان و تحقیقاتش در مقالهٔ به‌نام «اِکباتان آتروپاتن» چنین نوشته‌است:[38]

یکی دیگر از آثار کشف شده از قلایچی

بوکان همان اِکباتان دوم (هَگمَتانَه) است چراکه در اطراف این منطقه آتشکده‌های مربوط به عهد زردتشت وجود دارد و در مجاورت تخت سلیمان قرارگرفته‌است.[38]

پایه ستون تزیینی قلایچی، کشف شده در اوچ‌تپه، مربوط به عصر آهن که در جریان کاوش‌های غیرقانونی در قلایچی به این محل منتقل شده‌است.

احسان یغمایی باستان‌شناس و سرپرست تیم کاوش‌های قلایچی در دههٔ ۶۰ خورشیدی در مصاحبه با روزنامهٔ سرمایه[39] در سال ۱۳۸۵ در مورد تپه‌قلایچی و آثار آن چنین توضیح داده‌است: با مشاهده آثار به‌دست‌آمده از قلایچی، هَگمَتانَه در بوکان است نه همدان.[40][یادداشت 3] در سلسله‌های حکومتی ایران منطقهٔ بوکان، پایتخت حکومت مَنّائیان بوده که از سال ۸۵۰ تا ۶۱۶ پیش از میلاد (۲۳۴ سال) بر ایران فرمانروایی کرده‌اند.[41]

بوکان از دیرباز محل سکونت اقوام سلسله کوه‌های زاگرس بوده و آثار فراوانی از آنان باقی‌مانده‌است. از قدیمی‌ترین آثاری که تاکنون در این منطقه شناسایی شده بقایای دوره‌های نئولتیک، دالما و کلکولتیک هستند که در ده‌ها تپه مربوط به دورهٔ دالما (۴٬۸۰۰ تا ۴٬۱۰۰ ق. م) یافت شده‌اند. قدمت تاریخی آثار یافته‌شده از این شهرستان به دوره‌های نئولتیک، کلکولتیک، عصر آهن،[42] عصر برنز، عصر مس،[43] هخامنشی، اشکانی و ساسانی[44] می‌رسد، و از این نظر یکی از قدیمی‌ترین سایت‌های زندگی انسان واقع در فلات ایران است.[45] تپه قلایچی کهن‌ترین سایت تمدنی و شهرنشینی در شمال غرب ایران است که‌از آن یک قلعه با مشخصات تمدن مانایی از زیر خاک بیرون آورده شده‌است.[46]

برخی از آثار کشف شده از تپه قلایچی، نگهداری در موزه ارومیه

تا پیش از سال ۱۳۵۷ باستان‌شناسان آمریکایی گمان می‌کردند تپه باستانی حسنلو در نقده مرکز حکومت ماناها است.[47] اما طبق آثار و کتیبه‌های به‌دست‌آمده از تپه‌قلایچی، بوکان همان «ایزیرتو، ایزیرتا، زیرتو» پایتخت تمدن مانّا بوده و در متون آشوری بارها به شهر زیرتو اشاره شده‌است.[48] پیشینهٔ تاریخی این شهرستان به ۳٬۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد که تمدن مانا در مناطق کردنشین شمال‌غربی ایران سکنی داشته‌اند.[49] یکی از هنرهای معروف ماننایی‌ها ساخت آجرهای لعابدار بود. آجرهای با طرح‌های رنگین که با گذشت حدود ۳٬۰۰۰ سال تقریباً سالم باقی‌مانده‌اند. نمونهٔ بسیار زیبایی از این آجرها که در بوکان یافت شده‌اند در موزهٔ شرق باستان توکیو در ژاپن نگهداری می‌شود. مانایی‌ها دولت منطقه‌ای بودند که با اورارتوها و آشوری‌ها در یک سرزمین می‌زیستند. این دولت منطقه‌ای گاه با اورارتوها علیه آشوریان هم پیمان می‌شدند و گاه با اتحاد با آشوریان علیه اورارتوها می‌جنگیدند. مانایی‌ها قومی جنگجو بودند و مهم‌ترین خدای مورد پرستش آن‌ها «هالدی» خدای جنگ بوده‌است.[50]

در دورهٔ ساسانی، بوکان به پایگاه اشکانیان و ساسانیان نیز نسبت داده‌شده‌است زیرا تپه‌های خاکستری نشانگر آتشکده‌های عهد زرتشت بود و طبق بررسی‌های به‌عمل آمده درروند و پیدایش شهرها، خاورمیانه و مخصوصاً مناطق کردنشین جزء کهن‌ترین تمدن‌هایی هستند که پیشینهٔ شهرنشینی در آن‌ها به اثبات رسیده‌است و بر همین اساس این شهر با توجه به قرارگیری در حیطهٔ جغرافیایی فوق و وجود ده‌ها تپه و بنا و سایت‌های تاریخی در داخل و اطراف خود از کهن‌ترین مکان‌هایی است که دارای سابقه شهرنشینی بوده‌است.[51] منطقهٔ بوکان به سبب موقعیت حساس سپاه‌گردانی خود میان دولت‌های آشور، اورارتو و ماد قرار داشت که در کشمکشهای این دولت‌ها دست به دست می‌شد. یافته‌های باستان‌شناسان مؤید این نظر است که این منطقه در دوره‌های بعدی موقعیت سپاه‌گردانی خود را همچنان حفظ کرد و در دوره‌های اشکانیان و ساسانیان از این منطقه به‌عنوان پایگاه نظامی بهره‌برداری می‌شده‌است.[52]
تاکنون دو کتیبه مربوط به دورهٔ ساسانیان و اشکانیان، که یکی از آن‌ها متعلق به پسر پادشاه اورارتو بود و در بوکان قرار داشت، مفقود شده‌اند.[53]

پس از اسلام

از تاریخ این منطقه در دورهٔ فتوحات اسلامی مطالب زیادی یافت نمی‌شود. اما با توجه به نزدیکی بوکان به شیز یا تخت سلیمان امروزی و فتح شیز در سال ۲۲ قمری برابر با سال ۶۴۳ میلادی، این منطقه هم مانند دیگر نواحی آذربایجان می‌بایستی در همان تاریخ به دست مسلمانان فتح شده باشد.[54] از رویدادهای تاریخی این بخش از ایران در دورهٔ اسلامی منابع زیادی موجود نیست و از منابع تاریخی در اینباره اطلاعات مهمی به‌دست نیامده‌است اما نام‌های با ریشه مغولی که بر نقاط مختلف جغرافیایی و طوایف منطقه اطلاق می‌شده و واژگانی که همچنان در گویش کردی مکری باقی‌مانده حاکی از چیرگی مغولان و حضور بلندمدت آنان بر این نواحی است.[55] تا قبل از آبادشدن بوکان، این منطقه و اطراف آن در مسیر رودخانه اصلی قرار داشت و از نیزار و زمین‌های مرطوب و باتلاقی پوشیده‌شده بود.[56] در دورهٔ صفویه بوکان یک روستای کوچک و گلین بود و مشایخ و ایل‌های متعددی در آن سکونت داشتند. یکی از مشایخ بزرگ بوکان در آن زمان «آغا رستم خان» جد جلال طالبانی رئیس‌جمهور سابق عراق بود که از بی رحمی شاه عباس صفوی از آنجا به عراق گریخت و در قره‌داغ سکونت کرد.[57]
در اواخر سدهٔ نهم یکی از حاکمان محلی به‌نام امیرسیف‌الدین مکری که نسبت او به حاکمان بابان می‌رسید مناطق آختاچی، ایل تیمور، ایل گورک مکری از دهستان‌های امروزی شهرستان بوکان را به سرزمین‌های تحت حکومت خود درآورد. شاه اسماعیل صفوی[58] چندین بار تلاش‌های ناموفقی برای سرکوبی امیرسیف‌الدین نمود تا سرانجام صارم پسر امیرسیف‌الدین به اطاعت سلطان سلیم عثمانی درآمد تا تحت فرمان شاهان صفوی نباشد.[59] آختاچی یا آختاسی و تیمور نام خوانین و حکام مغول بوده که روزگاری بر این مناطق فرمانروایی می‌کردند.[60]
از استقرار کردهای مکری در این نواحی، بوکان دست کم از اواخر سدهٔ نهم هجری قمری آباده بوده و به سبب کوچ‌نشینی طوایف و عشایر کُرد مکری هیچ‌گاه مراکز مسکونی بزرگ در این بخش از مناطق کردنشین ایران به وجود نیامده‌است.[61]

عزیزخان مکری

دورهٔ قاجار

بوکان از نظر بافت تاریخی در دوران قاجار بنیان گذاشته شده و بیش از دو قرن قدمت دارد. طبق تحقیقات ولادمیر مینورسکی، تا پیش از این دوره نامی از بوکان در منابع تاریخی و جغرافیایی مشاهده نشده‌است.[62] این شهر در زمان ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۳۱ خورشیدی روستای کوچک متشکل از خانه‌های گلین در پیرامون چشمه‌ای بیش نبود.[63] تا این که عزیزخان مکری شش دانگ بوکان را در سال ۱۲۲۸ هجری شمسی به مبلغ ۱۸۵۰ تومان از مارف آقا دهبکری (بزرگ ایل دهبکری) خریداری کرد.[64] واسیلی نیکیتین در کتاب کرد و کردستان در مورد عزیزخان می‌نویسد: عزیزخان مکری چون به تهران رسید به امر ناصرالدین شاه دایره انتظاماتی در پایتخت دایر کرد که کردهای مکری، کلهر، کرند، افشار به فرماندهی علی خان پسر عزیزخان مکری در آن خدمت می‌کردند؛ به پاداش این خدمت در ارتش ایران ارتقاء یافت. زمانی که عزیزخان بر اثر توطئه‌چینی‌های میرزا آقاخان نوری صَدراَعظَم، متهم شد به استقلال کردستان و جدا کردن آن از خاک ایران با دولت‌های روس و انگلیس، زدو بند کرده‌است، مورد خشم شاه قرار گرفت و برسر املاک خود در بوکان بازگشت.[65] سردار کل در دورهٔ قاجار چنان بر ناصرالدین شاه تأثیر گذاشت و در مدتی که بین آن‌ها کدورتی پیش آمده بود، ناصرالدین شاه برایش در نامه‌ای برای دلجوی از او چنین نوشت:[66]

عزیزا بیا عزیزت کنم

همه ملک ایران را کنیزت کنم

بوکان در دورهٔ قاجار، سال ۱۸۹۵ میلادی برابر با ۱۲۷۴ خورشیدی که توسط علی‌خان والی به ثبت رسیده و در آرشیو کتابخانهٔ دانشگاه هاروارد آمریکا نگهداری می‌شود.

پس از مرگ عزیزخان مکری، سیف‌الدین یکی از فرزندان او که در آن دوران کودکی بیش نبود بر جایگاه پدرش نشست و مادرش نیابت او را بر عهده گرفت و از خردسالی از او به نفع خود استفاده کرد تا آنجا که وقتی سیف‌الدین به سن بلوغ رسید از ۸۰۰ پارچه آبادی میراث پدرش تنها بوکان و حومهٔ آن برای او باقی‌مانده‌بود.[67] به دستور سیف‌الدین خان مکری قلعه و عمارت عزیزخان سردار تکمیل شد.[68] این قلعه به نواحی اطراف مشرف بود و دارای دو برج بلند بود که در روز به علت فلزکاری بالای برج‌ها از مسافت دور دیده‌می‌شد. برای ساخت مسجدجامع و حوضخانه بوکان، سیف‌الدین خان از روی ناچاری و تنگ دستی چند آبادی از املاک مورثی خود را فروخت. او به کمک مهندسین روسی حوضخانهٔ شهر را ساختند.[69] ژاک ژان ماری دو مورگان از اعضای هیئت علمی فرانسه در ایران هنگام بازدید از غار سهولان با مطلع شدن از مرگ سیف‌الدین خان بلافاصله به‌طرف بوکان حرکت کرد. دومورگان در کتاب خود جغرافیای غرب ایران در اینباره چنین نوشته: سیف‌الدین از مهربان‌ترین و مهمان‌نوازترین کُردها است. او پسر حاکم سابق آذربایجان به‌همین اسم از القاب والی‌های مکری و از همین رو دارای قدرت و حکمرانی غیرقابل انکاری در طوایف و عشایر بوده و بعد از عزیمت ما از مکریان اِجل این مرد توانا و دانا را در ۲۹ سالگی درربود و ایران را از وجود یک هوشمند و برگزیده محروم ساخت او در بوکان درگذشت.[70] در سال ۱۲۸۹ خورشیدی، ولادیمیر فیودورویچ مینورسکی خاورشناس و ایران‌شناس روسی مدتی به‌واسطهٔ محمدحسین خان مکری به‌عنوان کنسول روس در ساوجبلاغ مکری و بوکان ماندگار شده بود.[71][72]

از راست: احمدآقا ایلخانی و محمدحسین خان مکری در سن هیجده سالگی در سال ۱۲۸۰ خورشیدی

در سال ۱۹۱۵ میلادی / ۱۲۹۳ خ، قبل از وقوع جنگ جهانی اول محمدحسین خان به‌همراه چند نفر دیگر از سرشناسان کُرد به جرم طرفداری از حزب هیوا و پناه‌دادن به شیخ محمود حفید و نپذیرفتن جهاد عثمانی‌ها، توسط عوامل دولت عثمانی دستگیر شد. محمدخان بانه از خان‌های معروف بانه، سیف‌الدین خان اردلان حاکم سقز، شیخ باباسعید برزنجی از شیوخ منطقه و شاعر و خوشنویس و فاضل کُرد از افرادی بودند که توسط سپاه عثمانی اعدام شدند. محمدخان بانه در شهر بانه اعدام شد و به‌محض رسیدن به سقز سیف‌الدین خان اردلان دستگیر شد. دوازده سرباز و مأموردولت عثمانی محمدحسین‌خان را همراه میرزامحمود افخم و پیکارش با دست و کتف بسته، درحالی‌که سوار بر شتر لخت و بدون جهاز بودند، به طرف شهر مراغه که مقر فرماندهی سپاه عثمانی‌ها بود بردند. باباسعید بزرنجی در روستای کهریزه در چند کیلومتری بوکان به‌قتل رسید و جسد او را به زادگاهش روستای غوث آباد منتقل کردند و در همان‌جا به دفن کردند.[73] بازیل نیکیتین که مدتی به‌عنوان کنسول در ایران خدمت می‌کرد در کتاب ایرانی که من شناخته‌ام اعدام شیخ باباسعید را به این صورت بیان کرده‌است: مسئلهٔ جهاد به‌وسیلهٔ شیوخ و عوامل آن‌ها خیلی زود در کردستان انتشار یافت که تنها یکی از شیوخ به‌نام شیخ بابا که در حوالی ساوجبلاغ مُکری، زندگی با زهد و تقوایی داشت و در نظر کُردها محترم بود، با این اعلام جهاد از سوی عثمانی‌ها مخالفت می‌کرد و ترک‌ها او را در زمستان ۱۶، سال ۱۹۱۵ به‌واسطهٔ عقاید خلاف جهاد و رفتارش نسبت به مسیحیان به‌دار آویختند.[74]

محمدحسین خان دارای مقام عالی و جایگاه دولتی بود و تصور نمی‌کرد که مأمورین عثمانی بدون توجه به قوانین موجود آن زمان یک شخصیت دولتی را خودسرانه دستگیر و به اعدام محکوم کنند. از طرفی دیگر شجاع‌الدوله والی وقت آذربایجان به طرفداری از روس‌ها می‌پرداخت و در اطراف میاندوآب او و قشونش هم‌زمان با دستگیری محمدحسین خان و همراهانش در نبرد با سپاه عثمانی شکست فاحشی خوردند و ناچار به سوی تبریز فرار کردند. محمدحسین خان و میرزامحمود افخم در مراغه زندانی شدند و سرانجام در سال ۱۲۹۳ هجری شمسی به دستور «ارکان» یکی از فرماندهان حکومت عثمانی، او و سیف‌الدین خان سقز در مقابل صدها سرباز عثمانی در میدان عمومی شهر مراغه تیرباران شدند.[75] میرزامحمود افخم منشی به وساطت حاجی باپیرآقا آزاد شد و به وسیلهٔ او و معتمدین شهر مراغه با تشریفات لازم و احترام اجساد «محمدحسین خان» و «سیف‌الدین خان اردلان» را به بوکان آورده و جنازه سیف‌الدین اردلان را به شهر سقز منتقل کردند و سپس پیکر محمدحسین خان مکری در آرامگاه بوکان دفن شد. این مکان در حال حاضر در پارک ملت همین شهر قرار گرفته که به آرامگاه سرداران مکری معروف است.[76] در طول این سلسله جنگ‌ها، بوکان در دست روس‌ها بود تا پس از رویداد انقلاب اکتبر قوای روس ایران را تخلیه و ترک‌های عثمانی جای روس‌ها را گرفتند. پیشروی روس‌ها و عثمانی‌ها به این منطقه سبب ویرانی آن و مورد حمله و تاراج بسیار قرار گرفت.

دورهٔ پهلوی

با آغاز حکومت رضا شاه پهلوی، به تدریج در بوکان سازمان‌ها و اداره‌های دولتی مانند پست و تلگراف، دارایی، مدارس دولتی، گمرک و ژاندارمری دایر شدند. علی خان مکری آخرین سردار این شهر به‌دلیل بدهکاری و نداری، بوکان را با روستای سردار آباد معاوضه کرد و سپس علی آقا علیار[یادداشت 4] بوکان را به میرزا آقا پناهی و حبیب پناهی که از تجار تبریز بودند، فروخت. بعدها در سال ۱۳۲۳ خورشیدی، عبدالله‌آقا ایلخانی‌زاده و قاسم مهتدی دوباره بوکان را از تجار تبریزی خریداری کردند و مالک آن شدند.[77]

در تقسیمات سیاسی رسمی ایران در سال ۱۳۱۶ بوکان به‌عنوان بخش به مدت ۵۲ سال (تا سال ۱۳۶۸) به شهرستان مهاباد ضمیمه شده بود. تعداد خانوارهای آن در سال ۱۳۱۶ بالغ بر ۳۰۰ خانواده و دارای ۲ کاروانسرا، مدرسه دولتی و چند مغازه بود. در سال ۱۹۴۸ میلادی / ۱۳۲۷ خ در بوکان شهرداری تأسیس شد و از تاریخ ۲ اسفند ۱۳۳۹ خورشیدی تاکنون یک کرسی نمایندگی به صورت مستقل در ادوار مختلف مجلس شورای ملی و مجلس شورای اسلامی به این شهر تعلق گرفته‌است. بوکان در زمانی که تنها یک بخش محسوب می‌شد، همهٔ شرایط را برای ارتقاء به شهرستان داشت و سلیمان انوشیروانی نماینده دوره بیست و سوم مجلس شورای ملی، بارها موضوع تبدیل بوکان را به شهرستان مطرح کرد اما بی‌نتیجه ماند.[یادداشت 5][78]

اقلیت‌های قومی و مذهبی

ریمونیم (تاج تورات)، متعلق به یهودیان بوکان، برگرفته از کتاب یهودیان کردستان نوشتهٔ اوراشواتز بیعری، نگهداری در موزهٔ اورشلیم، اسرائیل - ۱۹۷۷ میلادی

از تاریخ آغاز سکونت یهودیان در مناطق کردنشین از جمله شهر بوکان، اطلاعات دقیقی موجود نیست. دیوید یروشالمی در کتاب یهودیان ایران در قرن نوزدهم،[یادداشت 6] جمعیت یهودی‌های ساکن بوکان را در سال ۱۹۰۱ میلادی مصادف با ۱۲۸۰ خورشیدی ۴۰۰ نفر (۶۰ خانوار) ذکر نموده‌است.[79] براساس گزارش‌های سازمان اسناد ملی ایران در سال ۱۳۲۶ تعداد ۸۰ خانواده یهودی در میان مسلمانان بوکان با آرامش و صمیمیت زندگی می‌کردند اما محله، کنیسه، قصابی، حمام و مغازه‌های آن‌ها جدا از مسلمانان بود. فرزندان آن‌ها در کنار فرزندان مسلمانان در یک مدرسه و کتابخانه مشغول به تحصیل بودند. یهودی‌ها بخشی از اقلیت مذهبی این شهر را تشکیل می‌دادند و پیشهٔ بیشتر آن‌ها خرازی، پارچه‌فروشی و پزشکی بود و در تاریک بازار[یادداشت 7] اکثر مغازه‌های این بازار را در اختیار داشتند.[80]

کلیمی‌های شهر در میان خود به زبان عبری صحبت می‌کردند و به زبان‌های کردی، فارسی و ترکی نیز آشنایی کامل داشتند. روزهای شنبه را تعطیل کرده و برای انجام مراسم مذهبی به کنیسه می‌رفتند. آن‌ها عمدتاً در محلهٔ یهودیان که در حال حاضر، کوچه‌های اطراف خیابان استاد هیمن و خیابان شهید نجاری را دربر می‌گیرد سکونت داشتند. کنیسه آنان در خیابان استاد هیمن در مجاورت منزل ابوبکر قاسمی واقع است. در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۲۹ پس از تشکیل اسرائیل در فلسطین تعداد زیادی از کلیمی‌های شهر مانند دیگر هم‌کیشان خویش در سایر نقاط ایران، همهٔ ساختمان‌ها و اموال و اثاثیه خود را با قیمتی ارزان به مسلمانان فروختند و از بوکان به تهران و سپس به اسرائیل مهاجرت کردند.[81] به‌دلیل وجود شمار زیادی از کلیمی‌ها در این شهر، نام بوکان در فهرست اتحاد جهانی آلیانس به ثبت رسیده‌است.[یادداشت 8][82] از دورهٔ قاجار تا دورهٔ پهلوی دوازده هزار یهودی به صورت پراکنده در کردستان ایران ساکن بوده‌اند.[83] قوم یهود ایران بیشتر در تهران، اصفهان، همدان، شیراز، مشهد و در کردستان عمدتاً در شهرهای بوکان و بانه زندگی می‌کردند.[84][85] کلیمی‌ها تا سال ۱۳۳۸ (۱۹۶۰ میلادی) تعداد بسیار کمی از آن‌ها در بوکان مانده بودند.

جمهوری مهاباد

با اعلام جمهوری مهاباد در بهمن سال ۱۳۲۴ برخی از سران این جمهوری همچون حاج باباشیخ بعنوان نخست‌وزیر از اهالی بوکان بودند. قاضی محمد به دلیل ارتباط خانوادگی با خان‌های فیض‌الله‌بیگی در بوکان و تقسیم قدرت و خنثی کردن رفتار برخی از مالکان و خان‌های این منطقه، بیشتر وزرا و سران این جمهوری را از اهالی مهاباد و بوکان انتخاب کرده بود.

برخی از رئیس قبایل و خان‌های منطقه از آنجایی که جمهوری مهاباد را دست نشانده شوروی می‌دانستند و برخی دیگر خواستار بهم خوردن رابطه با تهران (حکومت مرکزی) نبودند با آن مخالفت کردند. در شهر بوکان پرچم حزبی (جمهوری مهاباد) که در قلعهٔ سردار نصب شده بود، به وسیلهٔ خاندان ایلخانی‌زاده و به ویژه قاسم آقا به پایین آورده شد و بعدها در روستای یکشوه (یک شبه) نصب گردید. دستاورد جمهوری مهاباد در بوکان، راه‌اندازی یک چاپخانه در این شهر و انتشار مجله سیاسی فرهنگی هلاله بود. در ۲۴ آذر ۱۳۲۵ با خروج ارتش شوروی از آن مناطق و ورود ارتش ایران و همچنین فرار بارزانی‌ها و سران این جمهوری به کشور عراق و روسیه، منجر به سقوط این جمهوری ۱۱ ماهه شد. قاضی محمد و چندتن از خانواده‌اش در ایران ماندند و به اعدام محکوم شدند و حاج باباشیخ مدتی را در زندان تبریز سپری کرد و سپس به دلیل سابقه‌اش در ارتباط با حکومت مرکزی تهران، مورد لطف شاه قرار گرفت و آزاد گردید و به بوکان بازگشت.[86]

شورش مردم شهر و دهقانان فیض الله بیگی

جمعی از اهالی بوکان، تهران سال ۱۳۳۳

نارضایتی‌های گسترده‌ای در سال ۱۳۳۱ توسط مردم علیه مالکین بوکان و روستاهای اطراف آن روی داد که منجر به شورش اهالی این منطقه شد. در دوران نخست‌وزیری محمد مصدق و گذراندن طرح‌ها و قوانین جدید از جمله قانون مربوط به «سهیم کردن رعایا در درآمدهای حاصله» و حذف عوارض و اختصاص درصدی از سهم مالکان برای فعالیت‌های عمرانی و آبادی روستاها، مردم حامی دولت و برنامه‌ها و قوانین مصوبه بودند و در مقابل مالکین و صاحبان قدرت محلی مخالفت کرده و به عناوین مختلف در صدد کارشکنی برمی‌آمدند. در منطقه بوکان ۵ شخصیت محلی که اسامی آن‌ها عبارت بود از حسین فاتحی بوکانی، قاسم کریمی، عبدالله ایرانی، محمدرئوف، طه غفوری اقدام به شورش علیه حاکمیت و ظلم و ستم خان‌های منطقه کردند.

نارضایتی‌ها در بوکان و روستاهای منطقهٔ فیض الله بیگی، محال آختاچی، رودخانهٔ مجیدخان از سایر نقاط کردنشین ایران شدت بیشتری به خود گرفته بود. حاج قاسم کریمی، عبدالله ایرانی با غنیمت شمردن فرصت و موقعیت زمانی، اقدام به تشکیل جلساتی در این شهر کرده و به اقداماتی نظیر ارسال طومار و مخابره تلگراف برای تهران در جهت حمایت از حرکت ملی دست می‌زدند و هم‌زمان با تشکیل جلسات و تجمع‌های با حضور افراد مختلف از جمله نمایندگان مردم و کشاورزان برای بیان خواسته‌ها و ارسال نامه و شکایت در جهت احقاق حقوق خود اقدام می‌کردند.[87] یحیی صادق وزیری در کتاب گفتمان تاریخی فرهنگی کردها در اینباره می‌گوید: پس انتخابات سال ۱۳۲۹، جنبشی دهقانی که نتیجه بلافصل و منطقی مبارزات انتخاباتی علیه مالکین درست در این مناطق (بوکان و حومه آن) اوج گرفت.[88] در سال ۱۳۳۲ این شورش سرکوب و خاتمه یافت.[89]

انقلاب سال ۱۳۵۷

مردم بوکان نیز همانند بسیاری از شهرها و کلان‌شهرهای ایران، تظاهرات و راهپیمایی‌های ترتیب داده و خواهان برکناری حکومت پهلوی بودند. براساس کتاب انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، در جریان ناآرامی‌ها در ایران، در روز هشتم مهر ۱۳۵۷ عده‌ای از مردم و دانش‌آموزان بوکان در دبیرستان کوروش اجتماع کرده و در حالی که به تدریج تعدادشان به سه هزار نفر رسید با شعار «آزادی، آزادی» به تظاهرات پرداختند. تظاهرکنندگان که خواهان آزادی زندانیان سیاسی منطقه بوکان و حومه بودند با مأموران درگیر شدند و رئیس شهربانی دستور تیراندازی به سوی مردم را صادر کرد.

در اثر تیراندازی مأموران دو نفر از جوانان این شهر کشته شدند و پنج نفر نیز مجروح گردیدند. در نتیجه بحرانی شدن اوضاع بوکان، تقاضای اعزام نیرو از ژاندارمری سقز شد و فرمانده تیپ مهاباد و معاون شهربانی استان آذربایجان غربی برای رسیدگی به وضعیت شهر با بالگرد عازم بوکان شدند.[90] در ۲۲ دی ماه ۱۳۵۷ در بوکان راهپیمایی برگزار شد.[91]

پس از انقلاب ۱۳۵۷

بعد از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، بوکان و حومهٔ آن درگیر جنگ‌های داخلی شد و مدتی توسط گروهای اپوزیسیون کُرد مخالف جمهوری اسلامی در فاصله سال‌های ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ به تصرف آن‌ها درآمده بود. تا اینکه در ۱۱ مهر سال ۱۳۶۲ این شهر به دست سپاه و نیروهای دولتی آزاد شد.[92] بر اساس منابع سپاه پاسداران، بوکان آخرین شهر کردنشین ایران بود که آزاد شد.[93] این شهر در میان شهرهای آذربایجان غربی میزان خسارات و تخریب وارد شده به آن در طول جنگ ایران و عراق، ۲٫۴۰۹ واحد مسکونی بوده که مجموعاً پنج درصد از کل استان اعلام گردیده‌است.[94] در آن زمان به صورت موقت پایگاه‌های ارتش و سپاه در بوکان مستقر بودند[95] که بعد از پایان جنگ و امن شدن این مناطق، تنها پایگاه‌های سپاه پاسداران به صورت دائم مستقر شدند و ارتش از این شهر خارج شد. در حال حاضر نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در بوکان مستقر نیست.

بوکان در ۲۶ فروردین ماه سال ۱۳۶۷ سه بار توسط هواپیماهای عراقی بمباران شد که مجموع این حمله‌ها ۱۹ نفر کشته و ۱۶۰ نفر مجروح شدند.[96][97]

در سال ۱۳۶۸ این شهر در تقسیمات کشوری ایران از بخش به شهرستان ارتقا یافت و در طی ۳۰ سال از یک بخش کوچک کردنشین در جایگاه سومین شهر کردنشین بزرگ ایران قرار گرفت و در بسیاری از شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی، ورزشی، اقتصادی و سیاسی پیشرفت چشمگیری داشته‌است. به دلایل مختلف همچون موقعیت سیاسی و اجتماعی استراتژیک، قرارگیری بزرگترین سد مخزنی (سد شهید کاظمی) شمالغرب کشور در این شهرستان، مسائل فرهنگی و موقعیت جغرافیایی و دسترسی پذیری آسان سایر شهرستان‌ها به آن، بوکان را به دومین شهر مهاجرپذیر ایران تبدیل کرده‌است.[98]

از دههٔ ۱۳۷۰ نام بوکان تا به امروز بعنوان یک شهر مهّم برای مرکزیت یک استان جدید در شمالغرب ایران در مجلس شورای اسلامی و رسانه‌های خبری ایران مطرح شده‌است.[99][100][101] بیشتر این وعده‌ها با نزدیکی به انتخابات یا تحریک مردم صورت گرفته‌است و هیچ دستگاه دولتی به صورت رسمی و جدی این موضوع را بررسی و پیگیری نکرده‌است.[102]

مردم بوکان از دیرباز روابط نزدیکی با حکومت‌های مرکزی ایران داشته‌اند، در دوره قاجار حاکمان این شهر، سمت‌های دولتی به صورت منطقه‌ای (حاکم - سردار نظامی) و کشوری (وزیر جنگ) را به عهده داشته و در دوره پهلوی نیز، بیشتر مالکان و شخصیت‌های دارای نفوذ رابطه خوبی با تهران داشتند. به عنوان نمونه در جریان غائله جمهوری مهاباد، پرچم حزبی این جمهوری که در شهر بوکان نصب شده بود، توسط مالکان همین شهر پایین آورده شد و دلیل اصلی آن نیز جلوگیری از تنش و بهم خوردن روابط با حکومت وقت بود.

با توجه به پیشینه این نزدیکی‌ها، زمانی که بوکان تنها یک بخش کوچک بود، یک کرسی مستقل در مجلس شورای ملی (از ۱۳۳۹) و شورای اسلامی به آن تعلق گرفته بود در حالی که چنین ویژگی فقط برای شهرهایی که شهرستان بودند امکان‌پذیر بود.

در دوره جمهوری اسلامی این روابط کُردها با حکومت کم رنگ تر شد، اما با این حال تاکنون بیش از ۳۷۰ نفر از مردم این شهر شهید، ۱۳۵ نفر آزاده، ۹ شهید مفقعودالاثر و دارای شهدای مدافع حرم است.[103] همچنین در جریان جنگ داخلی که در دهه ۱۳۶۰ میان بخشی از کُردها (خواستار قدرت و به دنبال اهداف ناسیونالیستی) و جمهوری اسلامی رخ داد، هزاران نفر از طرفین (هر دو ایرانی) کشته شدند که در نهایت به صلح و عقب‌نشینی منجر شد.

وضعیت طبیعی

جغرافیا

تصویر هوایی بوکان

موقعیت ممتاز جغرافیایی و امنیت نسبی جاده‌ها، بوکان را به‌عنوان مرکز منطقهٔ جنوب و جنوب غربی دریاچهٔ ارومیه تبدیل کرده‌است.[104] این شهر با قرارگیری بر سر راه‌های ارتباطیِ سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، و کردستان از موقعیت جغرافیایی و ترافیک ویژه‌ای برخوردار است.[105] بوکان از غرب به مهاباد، و از جنوب به سقز محدود است و در دشت‌های استپی و هموار قرارگرفته[106] و میان کوه‌های نالشکینه و برده‌زرد واقع شده‌است.[107]

شهر بوکان در °۳۶ درجه وَ ۳۱ دقیقه عرض شمالی و °۴۶ درجه وَ ۱۲ دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریای آزاد ۱٬۳۷۰ متر است.[108]
مسافت جاده‌ای بین این شهر تا ارومیه ۱۸۴ کیلومتر، تا تبریز ۲۰۴ کیلومتر، تا سردشت ۱۴۰ کیلومتر (از مسیر خلیفان-ربط) و تا بانه کمتر از ۹۰ کیلومتر است. شهر بوکان یکی از مسطح‌ترین شهرهای ایران است و همچنین بیشتر اراضی آن را دشت‌های هموار تشکیل می‌دهد.[109]

آب و هوا

نقشهٔ آب و هوایی ایران؛ شهر بوکان در شمالغرب کشور و در جنوب مرکزی دریاچه ارومیه قرار گرفته و آب و هوای آن مدیترانه‌ای است.

██ مدیترانه‌ای با باران بهاره

██ مدیترانه‌ای

██ کوهستانی سرد

██ کوهستانی بسیار سرد

آب و هوای بوکان استپی خشک با تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد است. این شهر در زمستان سرد و پرف و روزهای زمستانی آن طولانی بوده که معمولاً تا اواخر اسفندماه ادامه دارد.[110] حداکثر مطلق دمای بوکان ۴۲ درجه سانتی گراد بالای صفر و حداقل مطلق دمای هوا ۲۷ درجه سانتی گراد زیر صفر است. مدت روزهای یخبندان از ۸۵ تا ۱۰۰ روز و میزان بارندگی در سال‌های مختلف میان ۳۵۰ تا ۴۱۷ میلی‌متر متغیر بوده، که متوسط آن ۴۲۸ میلی‌متر برآورد شده‌است.[111]

میانگین دما و بارش برای آب و هوای بوکان در سال ۲۰۱۴ میلادی ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر دمای بیشینه (°C) ۳ ۶ ۱۳ ۱۸ ۲۴ ۳۰ ۳۴ ۳۴ ۲۹ ۲۰ ۱۱ ۸ Ø ۱۹٫۲ دمای کمینه (°C) -۵ -۶ ۲ ۶ ۸ ۱۳ ۱۷ ۱۷ ۱۲ ۵ -۱ -۲ Ø ۵٫۵ بارش (mm) ۴۶ ۱۰ ۵۷ ۲۱ ۱۹ ۵ ۴ ۱۵ ۰ ۷۸ ۷۶ ۶۸ Σ ۳۹۹ روزهای بارانی ۶ ۵ ۱۱ ۹ ۶ ۲ ۳ ۲ ۰ ۸ ۱۰ ۹ Σ ۷۱ دما ۳ -۵ ۶ -۶ ۱۳ ۲ ۱۸ ۶ ۲۴ ۸ ۳۰ ۱۳ ۳۴ ۱۷ ۳۴ ۱۷ ۲۹ ۱۲ ۲۰ ۵ ۱۱ -۱ ۸ -۲ ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر بارش ۴۶ ۱۰ ۵۷ ۲۱ ۱۹ ۵ ۴ ۱۵ ۰ ۷۸ ۷۶ ۶۸   ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر منبع: سرویس اطلاعاتی آب و هوای جهان[112]

مقایسهٔ نسبی میزان خطر زمین‌لرزه در نقاط مختلف ایران؛ نقاط قرمزتر نقاطی هستند که شتاب حداکثر جنبش زمین در آن‌ها بیش‌تر است.

زمین‌لرزه‌ها

بوکان از نظر زلزله‌خیزی در ایران در ناحیه کم خطر قرار گرفته‌است و طبق اسناد و شواهد تاریخی هیچ‌گونه زلزله مهیبی در طول چند صد سال اخیر در این شهر رخ نداده‌است. با این حال زمین‌لرزه‌هایی در بوکان که کانون اصلی زلزله صدها کیلومتر از آن دور بوده‌است احساس شده‌است که شدیدترین این زلزله‌ها در مدت یک‌صد سال اخیر مربوط به زلزله ۷٫۳ ریشتری ازگله بود که در بوکان و شمالغرب ایران نیز به شدت احساس شد.[113] بوکان و حومه آن بر روی هیچ‌کدام از گسلهای ایران قرار نگرفته‌اند.

طبیعت

گذر سیمینه رود از باغ‌های بوکان

کوه طرغه

باغ‌ها

باغ‌های آلبالوی امیرآباد با قدمت بیش از هشتاد سال هر ساله تولیدکننده چندین تن انواع میوه و انواع سبزی است.[114] این باغ‌های سرسبز از نامدارترین باغ‌های بوکان و حومه به‌شمار می‌آیند.[115] در گذشته حدود ۲۰ باغ سرسبز که به‌دلیل وفور آب، در شهر وجود داشته‌است. از باغ‌های قدیمی بوکان می‌توان به باغ قاضی، باغ قاسم آقا، باغ‌های صلاح مهتدی، باغ میره‌بیگ، باغ ملاعلی، باغ سردار، باغ عبدالرحمن، باغ حاجی حریری، باغ‌های امیرآباد، باغ حاجی ابراهیم محمدیان، باغ حسن سام بیگی، باغ احمد کرمانج، باغ حاجی علی، باغ مام نصراله و باغ شیخ قادر نام برد. در میان آن‌ها اکنون تنها باغ‌های امیرآباد، باغ قاضی و باغ‌های کوسه (کوسته) به صورت سالم و نیمه سالم به‌جا مانده‌اند.[116]

چشم‌اندازی از بوکان در روز (۱۲ مهٔ ۲۰۱۴)

سیمینه‌رود (تاتاهو)

رودخانه سیمینه‌رود در زبان کردی تَتَهو خوانده می‌شود که در اصل واژهٔ زرتشتی-اوستایی است و از ارتفاعات مناطق منگور و دهستان ترجان سرچشمه می‌گیرد. پس از آبیاری این دهستان وارد بوکان می‌شود و از وسط این شهر عبور می‌کند و به دریاچه ارومیه می‌ریزد. حواشی این رودخانه به ویژه دره‌ها و دشت‌های آن بسیار زیبا و دیدنی است.[117] رودخانه سیمینه رود در مرکز دشت‌های وسیع و حاصل خیز حاجی لک، مجیدخان و بخشی از دشت سرچنار از توابع شهرستان بوکان قرار گرفته و حدود ۲۵ تا ۳۰ هزار هکتار از زمین‌های این دشت‌ها را که بیشترین میزان تولید محصولات کشاورزی را به خود اختصاص می‌دهند و به لحاظ منابع آبی در چهار فصل سال از آب این رودخانه تأمین می‌شوند.[118]

کوه طرغه

طَرَغه نام کوهی در ۲۲ کیلومتری غربی شهر بوکان است. جنس کوه از سنگ‌های آهکی و از نوع سوخته و ارتفاع آن ۲۲۲۴ متر و در خط راس اصلی رشته کوه‌های زاگرس قرار دارد.[119] طرغه مختصات جغرافیایی آن بین ۱۶. ۳۳°۳۶ عرض جغرافیایی و ۲۲. ۵۷°۴۵ طول جغرافیایی است.[120] این کوه یکی از بلندترین کوه‌های جنوب استان آذربایجان غربی[121] و جایگاه صعود کوه‌نوردان منطقه و کشور است و علاوه بر وجود دو پایگاه برای استراحت کوهنوردان، دارای آثار سنگ تراشیده شده و بناهای تاریخی مربوط به عهد مغول و ایلخانان است. در میان مردم منطقه افسانه‌های زیادی دربارهٔ کوه طرغه نقل می‌شود.[122] ریشه نام این کوه برگرفته از نام مغولی طرقائی یا «تراغای» است، تراغای نام پدر تیمور گورکان معروف به تیمور لنگ بود.[123]

مردم

زبان، قومیت و مذهب

توزیع جغرافیایی مناطقی که در آن‌ها به زبان کردی سورانی سخن گفته می‌شود.

زبان مردم این شهر کردی سورانی یا کردی مرکزی است.[124] سورانی خود به چندین لهجه تقسیم می‌شود. لهجهٔ رایج در سنندج لهجهٔ اردلانی است و لهجهٔ منطقهٔ بوکان نیز مکریانی نام دارد. البتّه لهجهٔ مکریانی مردم این شهر با سایر مناطق همجوار خود متفاوت بوده و بعضاً آن را لهجه بوکانی می‌نامند.[125] مکریانی لهجه‌ای صاف و خالص و فصیح است و از حیث شکل و تعداد کلمات بسیار غنی است.[126] به باور محمدامین شیخ‌الاسلامی مُکری ملقب به هیمن «در زبان کردی سورانی و در لهجه مکریانی و در مکریانی لهجه بوکانی، مطلوب تر است برای نوشتن زبان کُردی»[127] باتوجه به نزدیکی بوکان به شهرهای مراغه و میاندوآب، بیشتر مردم آن به زبان ترکی آذربایجانی نیز آشنایی دارند.[128]

مردم بوکان عمدتاً سنی و شافعی مذهب هستند. در سال ۱۳۹۲ مسلمانان از جمعیّت این شهرستان ۹۳ درصد و در نقاط شهری ۹۲ درصد و در نقاط روستایی ۹۷ درصد را تشکیل می‌داده‌اند.[129] اقلیتی از شیعیان نیز در بوکان ساکن هستند[130] در گذشته یهودیان در این شهر سکونت داشته‌اند.[131] در میان مسلمانان بوکان، خانواده‌های وجود دارد که سابقاً یهودی بودند و طی دهه‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ خورشیدی مسلمان شده‌اند که مردم منطقه به آن‌ها در اصطلاح، جدید الاسلام یا نومسلمان می‌گویند.[132] بهائیان و اقلیت‌های از سایر ادیان دیگر هم در سطح شهر ساکن هستند.[133]

جمعیّت

تغییرات جمعیت بوکان (۱۳۹۵–۱۳۳۵)

در زمان سلطنت ناصرالدّین شاه، بوکان تحت تملک عزیزخان مکری جمعیّت آن در سال ۱۲۳۱ خورشیدی تنها ۱۰۰ نفر بوده‌است.[63] بیشترین افزایش نسبی جمعیّت شهر بوکان در سال‌های ۱۳۵۵ الی ۱۳۶۵ بوده‌است که طی آن جمعیّت شهر بوکان از ۱۳ درصد به ۲۳ درصد رشد داشته‌است و از رقم ۲۰٬۵۷۹ نفر در سال ۱۳۵۵ به ۶۷٬۹۳۸ نفر در سال ۱۳۶۵ رسیده‌است که رشد جمعیّتی بسیار بالایی است و مهم‌ترین دلایل رشد جمعیّت این شهر در این دوره را می‌توان اثرات مستقیم انقلاب اسلامی ایران دانست که با آغاز جنگ‌های داخلی کردستان و ناامنی بیشتر روستاها، موج شدیدی از مهاجرت مردم روستاها به شهرها به وقوع پیوست که با شروع جنگ ایران و عراق این مهاجرت با ورود مهاجرین مناطق جنگ‌زده شدت بیشتری یافت.

هرم جمعیتی بوکان در سال ۱۳۸۵[134]

مردان	سن	زنان
۱٬۵۳۳	۷۵+	۱٬۱۹۳
۱٬۱۸۸	۷۰–۷۴	۱٬۰۷۶
۱٬۰۵۴	۶۵–۶۹	۱٬۰۹۱
۱٬۱۰۴	۶۰–۶۴	۱٬۳۳۵
۱٬۵۵۱	۵۵–۵۹	۱٬۸۰۴
۲٬۷۳۰	۵۰–۵۴	۲٬۴۶۲
۳٬۸۱۰	۴۵–۴۹	۳٬۵۵۱
۴٬۴۲۱	۴۰–۴۴	۴٬۴۶۳
۵٬۶۷۸	۳۵–۳۹	۵٬۴۱۹
۵٬۵۷۷	۳۰–۳۴	۵٬۶۳۸
۸٬۰۳۲	۲۵–۲۹	۷٬۷۸۵
۷٬۶۱۱	۲۰–۲۴	۸٬۹۴۹
۱۰٬۱۶۲	۱۵–۱۹	۱۰٬۱۸۴
۸٬۶۰۳	۱۰–۱۴	۸٬۲۷۲
۶٬۱۱۴	۵–۱۰	۵٬۶۶۸
۶٬۱۱۶	۰–۴	۵٬۷۲۲

در سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیّت شهر بوکان ۱۹۳٬۵۰۱ نفر اعلام شد، که از این تعداد ۹۷٬۶۵۹ نفر مرد و ۹۵٬۸۴۲ نفر زن و این تعداد در قالب ۵۶٬۹۴۴ خانوار بود. شهر بوکان با اختلاف کم با جمعیت شهر خوی، سومین شهر پرجمعیت آذربایجان غربی به‌شمار می‌آید.[135] بوکان سومین شهر پرجمعیّت استان آذربایجان غربی[136][137] و سومین شهر بزرگ کردنشین ایران است. جمعیّت شهر بوکان در شش ماه دوم هر سال بیش از ۱۷٬۰۰۰ نفر به آن اضافه می‌شود که ناشی از مهاجرت فصلی مردم روستاها در فصل‌های پاییز و زمستان به شهر است.[138] در طرح سکان جمعیت در سال ۱۳۹۰ شهر بوکان با شهرهای ارومیه و خوی دارای جمعیّت ۱۰۰ تا ۲۵۰ هزار نفری استان آذربایجان غربی رتبه‌بندی شده‌است.

فرهنگ

جشن و شادی مردم بوکان با فرارسیدن سال نو

دف در موسیقی کردی از جایگاه بالای برخورداراست.

لباس مردمان کرد

رقص کردی

بازی جورابن

آداب و رسوم

مراسم و آیین‌هایی که در میان مردم کرد مرسوم است در برگیرنده اعیاد مذهبی، قومی و باستانی است که ریشه در باورهای کهن این مردم دارد و اغلب تاریخی، پاره‌ای و اسطوره‌ای است. آداب و رسوم کردها کاملاً مانند دیگر اقوام ایرانی برگزار می‌گردد.[139] از آداب و فرهنگ منطقهٔ بوکان می‌توان به حنابندان، چهارشنبه سوری، نوروز، رقص کردی و موسیقی کردی اشاره کرد. موسیقی کردی با موسیقی‌های باستانی ایران نسبتی تمام و کمال دارد.[140]

در میان انواع بی‌نظیر موسیقی کردی، هوره، شمشال (نوعی ساز بادی)، دف از قدمت بالای برخورد دارند و قدمت برخی از آن‌ها به بیش از هزار سال و حتی به پیش از ظهور اسلام در ایران می‌رسد و در حال حاضر در بسیاری از مراسم مولودی‌خوانی و آهنگ‌های کردی در موسیقی اقوام خاورمیانه شنیده می‌شود و این به علت تأثیرگذاری و غنی بودن این نوع موسیقی در کنار موسیقی همسایگان خود است.[141]

پوشش

پوشاک مردان و زنان کُرد شامل تن‌پوش، سرپوش و پای‌افزار است. ساخت و کاربرد هریک از این اجزاء به نوع فصل، نوع منطقه، نوع کار و معیشت و مراسم و جشن‌ها بستگی و با یکدیگر تفاوت دارند. لباس زنان و مردان اهالی کرد زبان جنوب آذربایجان غربی همان لباس عمومی اهالی کردستان است که جزو یکی از زیباترین و متین‌ترین نمونه لباس‌های بومی در میان کُردها به‌شمار می‌رود. جزئیات لباس کردی با توجه به شرایط مختلف جغرافیایی و آب و هوایی تفاوت‌هایی در بین دیگر نقاط کردستان ایران دارد، اجزای یک لباس کردی مردانه منطقه بوکان چنین است: «که‌وا پانتۆڵ» نوعی زیبا از شلوار کردی مردانه که در لهجه بوکانی آن را پاتول تلفظ می‌کنند نقش کت و شلوار را دارد ولی دوخت و فرم آن‌ها با کت و شلوار تفاوت کلی دارد. «که‌وا» به‌صورت یک ژاکت نظامی دوخته می‌شود، با این تفاوت جیب‌های آن روی سینه دوخته می‌شود و تنه و آستین‌های که‌وا چاک دارد. این نوع لباس مردانه را بیشتر در فصل زمستان می‌پوشند که کردهای این منطقه به آن «مرادخانی» می‌گویند.[142]

لباس زنان از قسمت سرپوش آن، می‌توان به دستمال یا روسری اشاره کرد.[143] این دستمال، پارچه‌ای است بسیار نازک و سه‌گوش که تارهایی در اطراف آن ایجاد می‌کنند و به‌دین وسیله بر زیبایی آن می‌افزایند، اغلب پولک‌هایی نیز با آن تارها می‌دوزند تا زیبایی آن چند برابر شود. هر چند در مراسم عروسی اکثراً روسری در اولیت قرار نمی‌گیرد و الزامی نیست. شال نوعی پارچه‌است که بر روی لباس در ناحیهٔ کمر در رنگ و ابعاد مختلف بسته می‌شود.[144] امروزه نمونهٔ لباس زنانه، بیش از یک میلیون تومان قیمت دارد، ولی با این وجود یکی از محصولات پرفروش در میان کردها به‌شمار می‌رود چراکه بیشتر زنان کُرد به این نوع لباس‌ها علاقه خاصی دارند.[145]

رقص

رقص کردی بخشی از آیین‌های نمایشی کُردها است که به‌صورت گروهی و به شکل حلقه‌ای ناکامل مرکب از رقصندگان زن و مرد درحالی‌که پنجه دست‌هایشان به هم گره خورده‌است و از چپ به راست در حرکت هستند اجرا می‌شود.[146] در رقص کردی معمولاً یک نفر که حرکات رقص را بهتر از دیگران می‌شناسد نقش رهبری گروه رقصندگان را به عهده می‌گیرد و در ابتدای صف رقصندگان می‌ایستد و با تکان دادن دستمالی که در دست راست دارد ریتم‌ها را به گروه منتقل می‌کند و در ایجاد هماهنگی لازم آنان را یاری می‌دهد. رهبر گروه رقصنده که «سرچوپی» نامیده می‌شود با تکان دادن ماهرانه دستمال و ایجاد صدا بر هیجان رقصندگان می‌افزاید، در این هنگام دیگر افراد بدون دستمال به ردیف در کنار سرچوپی به گونه‌ای قرار می‌گیرند که هر یکی با دست چپ، دست راست نفر بعد را می‌گیرد؛ اصطلاحاً این حالت را «گاوانی» می‌گویند و نفر آخر هم با در دست داشتن دستمال به گروه نظم خاصی می‌بخشد. دستمال داشتن رهبر و نفر آخر نشان‌دهندهٔ برابری بوده و دست همدیگر را گرفتن هم نشانهٔ اتحاد گروه است.

رقص مردم بوکان از آرامش و از یک پارچگی خاصی برخوردار و به سبک آرام و ملایمی اجرا می‌شود. همچنین سبکی به‌نام سپیی وجود دارد که رقص نسبتاً تندی است و منشأ آن منطقهٔ فیض‌الله‌بیگی بوکان است. در رقص‌های کردی تمامی رقصندگان به سرگروه چشم دوخته و با ایجاد هماهنگی خاصی وحدت یک قوم ریشه‌دار را به تصویر می‌کشند.[147]

بازی‌های محلی

در کنار آداب و رسوم کُردها و به‌خصوص منطقهٔ بوکان سرگرمی و بازی‌های گوناگونی وجود دارد که به بازی دامه (یک نوع شطرنج ابداعی اما کاملاً متفاوت با بازی فکری شطرنج کنونی؛ برگرفته از «دامیهٔ» فرانسوی: damier)، بازی جورابن (جوراب‌بازی)، بازی بوکه بارانه، میشین (تیله‌بازی) و بازی خوزین (چوگان‌بازی) اشاره کرد. جورابن یا در اصطلاح فارسی جوراب‌بازی، نوعی بازی گروهی است که در آن، ۱۰ عدد جوراب مردانهٔ بزرگ از جنس پشم را به‌صورت دهانه‌باز در دو ردیف پنج‌تایی می‌چینند و یک تیله به نام «مازو» را در کنار آن‌ها می‌گذارند و بازیکنان در دو گروه، طرفین جوراب‌ها می‌نشینند. این بازی هم‌اکنون رایج‌ترین بازی و سرگرمی جوانان و نوجوانان کُرد است که به‌طور عمده در شب‌های طولانی و سرد زمستان یا در ماه رمضان اجرا می‌شود.[148] هرساله مسابقات بزرگ جورابین (جورابن) با شرکت تیم‌های از سایر شهرستان‌های مناطق کردنشین ایران در شهر بوکان برگزار می‌شود.[149]

سینما

حضور مردم در سینما سعدی در دههٔ ۴۰ خورشیدی

تاریخ تأسیس نخستین سینمای بوکان مربوط به دورهٔ پهلوی دوم است. در سال‌های ۱۳۴۲–۱۳۴۳ خورشیدی، این سینما مقابل ساختمان ادارهٔ دخانیات شهر قرار داشت و مالک آن یکی از آذری‌های منطقه بود. بعدها سینما سعدی در سال ۱۳۵۶ به دلیل اتصال برق در آتش سوخت و با آغاز انقلاب اسلامی بخشی از ساختمان آن تخریب گردید.[150] بعد از سینما سعدی در دههٔ هفتاد سینما وحدت با ظرفیت ۴۸۳ نفر ساخته شد. این سینما از معدود مرکزهای فرهنگی و تفریحی بوکان بوده که از تعطیلی آن بیش از ۱۵ سال می‌گذرد.[151] شهر بوکان به‌عنوان یک شهر با کاربری فرهنگی همواره در هنر و هنرپروری و در عرصهٔ هنر نمایش در سطح استان آذربایجان غربی پیشتاز بوده‌است، اما به‌دلیل نبود امکانات لازم در آن، وضعیت فرهنگی و هنری این شهر را با چالش مواجه کرده‌است.[152] سینما وحدت به‌دلیل بی‌توجهی و اختلافات موجود میان شهرداری و پیمان‌کار، تعطیل و به حال خود رها شده‌است. نماینده مردم این شهر در سال ۱۳۹۱ عدم همکاری مسئولان بوکان را مشکل اصلی تعطیلی سینما وحدت اعلام کرد.[153] با این حال بوکان دارای شرکت فیلم‌سازی است و مجوز ساخت فیلم صادر می‌کند و با داشتن کانون فیلم به نقد فیلم می‌پردازد.

مشاهیر

بوکان دارای پیشینه غنی فرهنگی، تاریخی، سیاسی و معنوی است به‌طوری‌که در طول یکصد سال اخیر به‌عنوان مرکز فرهنگ و ادب و هنر کُردی شناخته و به شیرازِ کردستان معروف شده‌است.[154][155]

مکان‌های تفریحی و گردشگری

دریاچه سد

سد بوکان

سد بوکان جزو مناطق نمونه گردشگری آذربایجان غربی محسوب می‌شود.[156] سدی خاکی با هسته رسی است که در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی بوکان در میان دشت‌های استپی و سرسبز قراردارد.[157] از این سد ابتدا برای تنظیم و استفاده از آب و سیلاب‌های رودخانهٔ زرینه استفاده می‌شد و در جهت آبیاری اراضی پایین دست سدی در محل جنوب‌شرقی بوکان بر روی این رودخانه بسته شده‌است. کار احداث این سد در سال ۱۳۴۶ با هدف تأمین آب کشاورزی، شرب و برق منطقه توسط شرکتی اتریشی آغاز و در سال ۱۳۵۰ افتتاح شد. این سد در مسیر رودخانهٔ زرینه‌رود قرار دارد. نام پیشین آن کوروش کبیر بود که بعدها به‌نام شهید کاظمی تغییر یافت.

بوستان ساحلی

این سد هرساله پذیرای هزاران نفر از سرتاسر استان‌های کشور است.[158]

بوستان ساحلی بوکان

یکی از بزرگترین پارک‌های واقع در استان آذربایجان غربی است و در قسمت غربی بوکان قرار گرفته‌است و به سه بخش تقسیم شده‌است که عبارتند از: بخش مجتمع تفریحی برده‌رش (کوه‌سیاه)؛ کوه‌های در چندصدقدمی این پارک و دارای طبیعتی بکر و سرسبز است. در بخش شمالی پارک نیز باغ‌های امیرآباد قرارگرفته‌اند باغ‌های معروف آلبالوی امیرآباد هر ساله پذیرای عده زیادی از مردم کردستان است.[159] همچنین از حاشیه این پارک رود سیمینه رود عبور می‌کند. شمال پارک دارای امکاناتی مانند: زمین بسکتبال، شهربازی، زمین اختصاصی فوتسال، امکانات ورزشی، مسیرهای جهت‌دار دوچرخه سواری است. بخش جنوبی پارک به پیست اسکی، بوفه، امکانات تفریحی، سینماچندبعدی، شهربازی و نمایشگاه‌های صنایع دستی اختصاص دارد.[160] بوستان ساحلی با مساحت ۱۲٬۹۸۳ متر، بزرگ‌ترین پارک این شهر است.[161]

کوه سیاه

پارک جنگلی برده رش یکی از مراکز تفریحی و گردشگری شهر بوکان است[162] که در غرب شهر در نزدیکی باغ‌های امیرآباد و در شرق رودخانه سیمینه رود واقع شده‌است. در مجتمع گردشگری کوه سیاه با کاشت بیش از ۱۰۰۰ اصله نهال سرو نقره‌ای و خمره‌ای، فاز اول آن در سال ۱۳۸۴ به پایان رسید. این پارک از نظر توپوگرافی بر شهر کاملاً مسلط است. تفرجگاه بوکان بزرگترین تفرجگاه و پارک جنگلی استان آذربایجان غربی به‌شمار می‌آید. احداث مراکز مختلف فرهنگی، ورزشی و تفریحی با هدف تکمیل این پارک جنگلی یکی از اولویت‌های مهم صنعت گردشگری شهرداری این شهر است.[163] کوه سیاه به‌عنوان بزرگترین جاذبهٔ طبیعی شهرستان بوکان به‌شمار می‌رود که پتانسیل تبدیل شدن به دهکده‌ای توریستی را دارد.[164]

غارقلایچی، عمیق‌ترین غار آبی-آهکی ایران

تپه قلایچی

شهر بوکان هویت تاریخی خود را از قلعه قلایچی در مجاورت روستای به‌همین نام در هفت کیلومتری شمال شرقی همین شهر می‌گیرد که بازمانده یکی از مراکز بسیار مهم تمدن ماناها در هزاره اول پیش از میلاد مسیح در حوزه شمال غرب ایران که برخوردار از تمدن و قانون بودند است. حاکمان تپهٔ قلایچی معبد این قوم متمدن بود که نزدیک به سه‌هزار سال پیش مدت زمانی در این ناحیه سکونت و حکم رانی کرده‌اند و آنچه از اجزای معماری این تمدن کهن در این قلعهٔ باستانی به‌دست‌آمده با تمدن‌های مشابه و هم‌زمان خود (از جمله حسنلو) در نقده و (زیویه) در سقز که از نظر جغرافیایی با قلعهٔ قلایچی هم حوزه‌است، قابل مقایسه و برابر بوده و به گونه‌ای که آثار معماری مکشوفه از نظر مشخصات و نقشه بیش از هر چیز بیانگر یک معبد بزرگ است.[165] این تپه مربوط به عصر آهن است و این اثر در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۳۸۲۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

غار طبیعی قلایچی

غار قلایچی با دهانه‌ای بزرگ به قطر ۸ متر در ارتفاع ۱٬۷۵۰ متر در کوهی با همین نام قرار د. در سال ۱۳۸۱، تیمی منتخب از کوه‌نوردان بوکان موفق به فرود از چاه اول این غار به طول ۱۱۰ متر شدند. بعدها در سال ۱۳۸۴ تیم مجهزتری به سرپرستی مقبل هنرپژو کوه‌نورد عضو تیم ملی توانست سه تالار بزرگ این غار را بعد از چاه مورد شناسایی و طول مسیر پیمایش شده این غار را به حدود ۳۰۰ متر برساند. از آن سال به بعد تیم‌هایی وارد این غار شده و هر کدام مقداری از آن را بازدید کردند تا بالاخره تیمی از باشگاه سنگنوردان همین شهر موفق به پیشروی بیشتر و نقشه‌برداری حدود ۴۰۰ متر از این غار برای اولین بار شدند.[166] غار قلایچی در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی بوکان و در نزدیکی محوطه باستانی قلایچی قرارگرفته و از جمله غارهای طبیعی محسوب می‌شود که در اثر نفوذ آب به درون لایه زمین شکل یافته و از نظر ساختاری می‌توان آن را از غنی‌ترین و عمیق‌ترین غارهای کشف شده در ایران به‌شمار آورد.[167]

بناها

بیشتر بناهای تاریخی بوکان طول قدمت آن‌ها محدود به دوره قاجار است که عبارتند از آرامگاه حمامیان ،آرامگاه سرداران مکری، قلعه سردار، مسجد محمدحسین خان (بازار)، آرامگاه شیخ احمد مکریانی، خانقاه شمس‌الدین برهانی، مسجد حمامیان و مسجد جامع بوکان.[168]
بوکان با داشتن ۹۲ اثر تاریخی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی، یکی از شهرهای تاریخی ایران به‌شمار می‌آید.[169]

خانقاه شمس‌الدین برهانی

خانقاه شمس‌الدین برهانی

شیخ شمس‌الدین برهانی از مشایخ مشهور نقشبندی در قرن چهاردهم هجری بوده‌است. آرامگاه مذهبی-زیارتی شیخ شمس‌الدین در شبستان بلند آجری قرار دارد. در این آرامگاه علاوه بر مزار شیخ، چندین شخصیت همچون علی بیگ حیدری (شاعر و سیاستمدار) سیف القضات، ملا صالح حریق در آن جا دفن شده‌اند. بنای خانقاه در سال ۱۳۱۰ هجری قمری برابر با ۱۲۷۱ خورشیدی به دست مردم و علما و پیروان طریقه نقشبندی ساخته شده‌است. این بنا در حدود ۳۰ کیلومتری شهر بوکان و بر سر جاده برهان قرارگرفته‌است.[170]

آرامگاه سردار

بنای قاجاری آرامگاه سرداران مکری واقع در پارک ملت

آرامگاه تاریخی سرداران مکری با معماری سنتی بنا شده‌است و با توجه به سبک معماری و زندگی‌نامه محمدحسین خان مکری مربوط به دورهٔ قاجار بوده و شامل یک حیاط کوچک در ضلع جنوبی است. این مقبره دارای بنایی مستطیل شکل به ابعاد تقریبی ۱۳ در ۱۵ متر و مساحت آن در حدود ۱۹۸ متر مربع بوده و یک گنبد مرکزی ایوان دار که برای اجرای گوشه سازی گنبد از روش طاق بند استفاده و دارای دو دهلیز در طرفین است. این بنا امروزه در پارک عمومی ملت شهر بوکان قرار گرفته‌است.[171] مقبره در سطح ۱۹۸ متر مربع و دارای یک گنبد مرکزی، ایوان و دو دهلیز در طرفین است. مصالح به کار رفته در پی بنا از سنگ لاشه به‌صورت، دیوارها، گنبد و طاق‌ها از آجر چهار گوش است. در این آرامگاه قاضی حسین مکری، ملامحمدحسین ابن قزلجی، محمدحسین خان مکری و چندین شخصیت برجسته بوکان در این مکان دفن شده‌اند.

گنبد سردار همچنین محل دفن خانوادهٔ عزیز خان مکری داماد میرزا محمد تقی‌خان فراهانی معروف به امیرکبیر است.[172] این مکان به‌عنوان یکی از مکان‌های مهم تاریخی شهر در سال ۱۳۸۲ توسط میراث فرهنگی کشور به شمارهٔ ۳۸۴۷ ثبت شده‌است. مقبره اصلی سردار عزیزخان مکری در رواق پایین مقبرهٔ سید حمزه در پارک مقبرةالشعرای تبریز قرار دارد.[173]

پارکچهٔ حسن زیرک

مجتمع فرهنگی و گردشگری حسن زیرک

مجتمع گردشگری یا پارکچهٔ حسن زیرک در فضای بیش از ۱۰۰۰ مترمربّع احداث شده که دارای فضای سبز و گل‌کاری و نورپردازی است. مجتمع در دامنه کوه نالشکینه ساخته شده‌است و آرامگاه هنرمندان برجستهٔ کُرد استاد حسن زیرک، قادر عبدالله‌زاده در این مجتمع قرارگرفته‌اند و هر ساله پذیرای صدها نفر از دوستداران هنر و موسیقی کردی از مناطق مختلف کُردنشین ایران و به‌خصوص اقلیم کُردستان عراق است.[174]

مساجد

معماری نخستین مسجد بوکان به دورهٔ قاجار برمی‌گردد و ملاسلام شیخ‌الاسلامی اولین امام جمعه شهر در دوران عزیزخان مُکری بود. این بنا امروزه به‌عنوان مسجدجامع شهر کاربرد دارد.[175]

نمایی از مسجدجامع

مسجد بازار در میدان اسکندری خیابان انقلاب بوکان واقع شده‌است. این مسجد در سال ۱۲۶۲ شمسی ساخته گردیده‌است و به‌نام سردار محمدحسین‌خان مُکری نامگذاری شد. مسجد بازار یکی از بناهای قدیمی و قاجاری شهر است که قدمتی بیش از ۱۵۰ سال دارد.

این شهر دارای بیش از ۶۵ مسجد است که از مساجد مهم آن می‌توان به اسامی زیر اشاره کرد:

• مسجد صلاح‌الدین ایوبی
• مسجد ایلخانی‌زاده
• مسجد محمدحسین خان سردار مکری
• مسجد جامع
• مسجد خلیفه شیخ حسام‌الدین
• مسجد جمال‌الدین اسدآبادی
• مسجد سید قطب
• مسجد بلال حبشی
• مسجد خانقا
• مسجد عزیزخان سردار مُکری
• مسجد محمدِ مصطفی
• مسجد امام حسین
• مسجد امام حسن
• مسجد امام علی
• مسجد صفا
• مسجد قدس
• مسجد نور
• حسینیهٔ فاطمیه
• مسجد حضرت ابراهیم
• مسجد حضرت عمر
• مسجد حضرت ابوبکر
• مسجد امام شافعی
• مسجد قبله
• مسجد حضرت فاطمه
• مسجد سلمان فارسی
• مسجد الرسول
• مسجد ایمان[176]

نمایی از داخل مسجد حمامیان

مسجد حمامیان

این مسجد در نزدیکی شهر و در کنار روستای حمامیان قرار گرفته و بافت تاریخی آن مربوط به سال ۱۲۸۹ هجری شمسی برابر با ۱۳۲۸ قمری است و قبل از جنگ جهانی اول بنا شده‌است. بانی مسجد محمودآقا ایلخانی‌زاده و معمار آن معمارباشی مراغه‌ای بوده‌است.[177] بنای مسجد بابلان مربع شکل و به‌صورت تک گنبدی با مصالح سنگ لاشه‌ای در پی و آجر چهارگوش در بدنه و گنبد پوششی به‌صورت دو لایه با ظرافت خاصی بنا گردیده و بعد از احداث بنای مسجد، واحدهایی تحت عنوان مدرسه به بنای آن اضافه شد.[178]

مسجد جامع بوکان

در کنار تپهٔ قدیمی قلعه سردار در ضلع شرقی چشمه قرار گرفته و به دستور حاکم وقت بوکان ساخته شده‌است. در سال ۱۳۴۵ خورشیدی بنای مسجد گسترش یافت و ۴ گنید آجری و ۳ ستون به‌آن اضافه شد. در حال حاضر این بنا برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می‌گیرد. مسجدجامع بوکان در سال ۱۳۷۹ به شماره ثبت ۳۴۸۰ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[179] این مسجد را علی اصفهانی در سال ۱۲۷۱ خورشیدی با ۱۲ گنبد و ۶ ستون از جنس سنگ‌های آهکی تراشدار بنا کرد.[180]

خانه‌ها

نگاره قدیمی از قلعه سردار

قلعهٔ سردار یا ارگ بوکان از مکان‌های تاریخی این شهر است. بخش نخست ساختمان این قلعه در سال ۱۲۸۵ هجری قمری برابر با ۱۲۴۷ خورشیدی توسط عزیزخان مکری ساخته شده و مرکز حکومت خانواده‌اش بود.[181] این قلعه در دورهٔ قاجار برای سکونت و به‌عنوان مرکز حکومتی مورد استفاده قرار می‌گرفت. در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۵۱ خورشیدی از ساختمان قلعه به‌عنوان شهربانی، اداره پست و مدرسه استفاده می‌شد. در سال ۱۳۲۸ این مکان تبدیل به مدرسه شد و طنین زنگ مدرسه در آن به صدا درآمد که هم‌اکنون این زنگ توسط سازمان میراث فرهنگی بوکان نگهداری می‌شود.

در سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ بنای ساختمان قلعه ویران شد و در حالت فعلی از تپهٔ آن به‌عنوان پایگاه مقاومت بسیج شهری استفاده می‌شود.

مراکز آموزشی

دانشگاه‌ها

دانشگاه آزاداسلامی واحد بوکان

بوکان داری سه دانشگاه شامل پیام نور، آزاد و دانشگاه علمی کاربردی است.[182] دانشکده پرستاری و پیراپزشکی در شهر بوکان نیز دایراست.[183] در دانشگاه پیام نور بوکان ۳۲۰۰ دانشجو مشغول به تحصیل هستند.[184] دانشگاه جامع علمی کاربردی بوکان دارای ۱۴۰۰ دانشجو در ۲۰ رشته کارشناسی و ۱۶ رشته کاردانی است.[185] در دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوکان نیز بیش از ۳۰۰۰ دانشجو مشغول به تحصیل هستند. دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوکان جزو ۱۰۰ دانشگاه برتر در میان واحدهای دانشگاه آزاد ایران است.[186]

مدرسه‌ها

شاپور اولین مدرسهٔ دولتی بوکان در عمارت قلعهٔ سردار در سال ۱۳۰۷ خورشیدی

اولین مدرسه دولتی بوکان در سال ۱۳۰۷ خورشیدی با نام دبستان مبارکهٔ شاپور با مدیریت مهدی شیبانی (یکی از اهالی شهر تبریز) تأسیس گردید.[187] شیخ حسن کاظمی مکری نیز اولین معلم بوکان بود و تا قبل از تأسیس این مدرسه مکتب خانه‌های قدیمی در این شهر وجود داشت و عموماً دانش آموزان برای فراگرفتن، کتاب‌های مقدماتی و ساده نظیر گلستان ،بوستان سعدی و منشآت امیرنظام و نصاب‌الصبیان مشغول بودند. تا آن تاریخ هیچ مدرسه دولتی در بوکان وجود نداشته‌است.[188] در سال ۱۳۹۰ تعداد آموزشگاه‌های موجود این شهر در مقطع متوسطه ۲۹ واحد و پیش دانشگاهی ۲۷ واحد بوده‌است.[189] هم‌چنین تراکم دانش‌آموز در کلاس تشکیل‌شده در کلیهٔ مقاطع تحصیلی این شهر ۳۳ نفر است که نسبت به میانگین استان در رتبهٔ هشتم قرار دارد.[190] بوکان دارای بیش از ۴۲ هزار نفر دانش آموز است.[191]
در سال ۱۳۹۴ نرخ باسوادی شهروندان بوکانی در گروه سنی هدف ۱۰ تا ۴۹ سال به بیش از ۹۳ درصد رسیده‌است.[192]

مدارس علوم دینی

تاریخ برپایی مدرسه علوم دینی بوکان مربوط به دورهٔ قاجار است که تأسیس مدرسه و انتقال عالم نامدار منطقه ملا محمدحسن وجدی قزلجی از ترجان به شهر بوکان و تأمین تمامی هزینه‌های مدرسه و مستمری طلاب توسط حاکم وقت این منطقه، یعنی سردار محمدحسین خان مکری صورت می‌گرفت.[193] تا اینکه در دورهٔ پهلوی دوم ساختمان مدرسه علوم دینی بوکان در سال ۱۳۵۵ شمسی به مساحت چهارهزار متر مربع در جنوب این شهر تأسیس شد. تعداد طلاب اولیه این مدرسه بیش از پنجاه نفر بود که تحت نظارت سرپرست مدرسه علوم دینی مشغول به تحصیل بودند.[194] از شخصیت‌های برجسته مدرسه علوم دینی بوکان می‌توان به ملا هادی افخم‌زاده اشاره کرد.[195] در شهر بوکان و حومهٔ آن بیش از ۳۰ مدرسهٔ علوم دینی فعال وجود دارد.[196]

کتابخانه‌ها

نخستین کتابخانهٔ عمومی بوکان در سال ۱۳۴۰ تأسیس شده‌است.[197] شهر بوکان دارای ۳ باب کتابخانهٔ عمومی و ۴ باب کتابخانه عمومی مشارکتی است. هم‌اکنون ۳ باب کتابخانه عمومی مستقل و تعدادی کتابخانه مستقر در مساجد بوکان مشغول ارائه خدمات به شهروندان این شهر هستند.[198] بیشترین اعضای کتابخانه‌های این شهر را دانش‌آموزان مقاطع مختلف تشکیل می‌دهند.[199] مساحت فضای کتابخانه‌های بوکان ۲٬۵۷۰ متر مربّع بوده و سرانه آن ۱٫۱۴ متر به ازای هر ۱۰۰ نفر و تعداد اعضای کتابخانه‌ها ۳٬۷۰۰ نفر است[200] و به نسبت جمعیّت شهر در حد پایینی قرار دارد که قرار گرفته شدن کتابخانه‌های بوکان در مرکز شهر و عدم دسترسی بخش زیادی از جمعیّت شهر به کتابخانه‌ها از مهم‌ترین علل کمبود اعضای کتابخانه‌های شهر است.[201] در کتابخانه‌های شهرستان بوکان ۶۵٬۰۰۰ جلد کتاب وجود دارد.[202]

معضلات اجتماعی

مهاجرت‌های بی‌رویه و عدم فرهنگ سازی و تناسب امکانات نسبت به جمعیّت شهر، بوکان را با معضلات اجتماعی مانند سوءمدیریت، بیکاری، طلاق، تکدی گری روبه‌رو ساخته و زمینهٔ افزایش جرایم را در این شهرستان فراهم کرده‌است.[203] در رابطه با معضل بیکاری، برخی از سرمایه‌داران این شهر به‌جای ایجاد کارگاه‌های تولیدی و اشتغال زایی برای مردم، سرمایه‌های خود را در بازار مسکن و به شکل فعالیت‌های دلالی سرمایه‌گذاری می‌کنند و حاضر نیستند وارد تولید شوند.[204] عدم مسئولیت پذیری در پست‌های مدیریتی، وابستگی‌های جناحی، مهاجرت‌های سامان‌دهی نشده، افزایش نرخ بیکاری، مشاغل کاذب، نبود رسانهٔ دولتی (رادیو و شبکه تلویزیونی) مشکلات زیادی را در تمامی حوزه‌ها برای مردم بوکان ایجاد کرده‌است.

معضلات شهری

آلودگی هوا

آلودگی هوای بوکان بیشتر به‌صورت گردوغبار است و این پدیده بر اثر طوفان‌های شن و وزش باد شدید در بیابان‌های جنوب غربی کشور عراق به وجود آمده و به‌خاطر ریز بودن ماندگاری زیادی در هوا دارند.[205] این نوع آلودگی هنگامی خطرساز است که غلظت آن از حد مجاز بگذرد که می‌تواند مواردی مانند کاهش دید در شهر و مشکلات تنفسی را برای مردم به وجود آورد.[206] در تیرماه ۱۳۹۴ آلودگی هوای بوکان در برخی ساعات به حدود ۶۰۰ میکروگرم بر مترمکعب می‌رسید.[207] ایستگاه سنجش آلودگی هوای شهر بوکان به دستگاه آنالیزور کمتر از ۲٫۵ میکرون مجهز است. این ایستگاه در زمینی به مساحت ۱۸ متر مربع در ضلع شمالی میدان استقلال در سال ۱۳۸۸ احداث شده‌است و اطلاعات آن کاملاً از طریق اتصال به شبکه از ارومیه و تهران قابل دسترسی است.[208]

ترافیک

به‌دلیل کم عرض بودن خیابان‌های اصلی و بافت قدیمی آن‌ها و با وجود بیش از ۹۲٬۰۰۰ دستگاه خودرو و تک مرکزی بودن شهر، خیابان‌های بوکان بار ترافیکی جدی را تحمل و جوابگوی این تعداد خودرو نیستند.[209] بیشتر این ترافیک به‌دلیل رفت و آمد خودروهای تک‌سرنشین به مرکز شهر ایجاد می‌شود. از دیگر مسائلی که این ترافیک را بیشتر نمایان می‌کند وجود نمایشگاه‌های متعدد خودرو، مغازه‌های جوشکاری و تانکر سازی در سطح شهر و کنار خیابان‌ها است.[210] بسیاری از ادارات مهم، مراکز خرید، بانک‌ها و مجتمع‌های تجاری در مرکز شهر قرارگرفته‌اند. به‌همین علّت مردم دیگر نقاط شهر به‌دلیل نبود خدمات رفاهی و توزیع نامناسب امکانات، مجبور به سفر به مرکز شهر هستند.[211] شهرداری در نظر دارد با احداث پروژه‌های پارکینگ طبقاتی، روگذر و زیرگذر و ایجاد تقاطع‌های غیر همسطح مشکلات ترافیکی بوکان را کاهش دهد.[212]

زباله شهری

روزانه ۲۰۵ تن زباله از سطح شهر بوکان جمع‌آوری و دفع می‌شود که سرانهٔ هر شهروند بیش از یک کیلوگرم در روز است.[213] بیشترین مقدار اجزای زباله، مواد فسادپذیر است که مقدار متوسط آن در شهر ۷۷٫۹ درصد و کمترین نیز مربوط به فلزات بوده که با ۳٫۱ درصد کل زباله‌های شهری را به خود اختصاص می‌دهد. باتوجه به جمعیّت شهر در سال ۱۳۹۰ هنوز هیچگونه سیستم مکانیزه جمع‌آوری زباله در بوکان وجود ندارد.[214] تاکنون اقدامات جدی صورت نگرفته و با همان روش سنتی به جمع‌آوری و دفع زباله‌ای شهری اقدام می‌شود.[215]

آب شرب

بوکان با آنکه یکی از شهرهای پرآب ایران به‌شمار می‌آید[216] اما با مشکل جدی کم‌آبی در مناطق مختلف شهر روبه رو است.[217] بزرگترین سد آذربایجان غربی در این شهرستان قرار دارد. مردم این شهر از مشکل کمبود آب رنج می‌برند، درحالی که دریاچه سد شهید کاظمی این شهرستان آب شهرستان‌های تبریز، بناب، ملکان، میاندوآب و بخشی از مراغه را تأمین می‌کند.[218][219] مسئولان و مدیرکل آب و فاضلاب استان آذربایجان غربی پاسخگو نیستند.[220] این شهر تنها دارای دو مخزن ذخیره آب ۵ هزار و ۱۰ هزار مترمکعبی بوده و در هر ثانیه در بوکان ۳۳۰ لیتر و پیک مصرف ۶۰۰ لیتر است. مطالعات جدیدی برای انتقال آب از سد شهیدکاظمی انجام گرفته که پیش‌بینی شده‌است با انتقال آب آن، مشکل آب شرب بوکان تا ۳۰ سال آینده برطرف خواهد شد.[221]

ساختار شهری

گسترش

قلعهٔ سردار و چشمهٔ بوکان در سال ۱۹۱۳ میلادی برابر با ۱۲۹۲ خورشیدی، عکاس الکساندر ایاز کنسول روسیه تزاری در ایران، محل نگهداری این نگاره در مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن

خاستگاه اولیهٔ بوکان در پیرامون چشمه یا حوضخانه آن است.[222] بیش از ۱۲۰ سال قبل، مرحله‌ای از جذب جمعیت و توسعهٔ آبادی در اطراف هسته اولیه آن یعنی قلعه سردار، مسجد جامع و چشمه آغاز شد.

مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری این هسته در بوکان، عوامل طبیعی، سیاسی و مذهبی بوده به‌طوری‌که وجود چشمهٔ «حه‌وزه گه‌وره» به‌عنوان منبع اصلی تأمین‌کنندهٔ آب آشامیدنی و مکانی برای اجرای مراسم‌های محلی و بومی بود. از نظر جغرافیایی، موقعیت قرارگیری بوکان بدین گونه است که راه اصلی ارتباط شهرهای بزرگی نظیر کرمانشاه، سنندج و تبریز باهمدیگر به‌شمار می‌رود. در بعد سیاسی نیز نسبت به سکونتگاه‌های دیگر از اهمیت بیشتری برخوردار بوده‌است. به همین جهت عامل دوم یعنی «قلعهٔ سردار» محلی برای اجرای سیاست‌های دولت‌های مرکزی در این منطقه است. قلعهٔ سردار در نزدیکی چشمهٔ اصلی واقع شد و به علت اهمیت دین اسلام برای حاکمان و مردم شهر، مسجد جامع نیز در همان دورهٔ قاجار در نزدیکی ساختمان قلعه و چشمه احداث شد.[222]

در قرن بیستم میلادی تغییرات قابل توجهی در شهرهای ایران و عموماً شهر بوکان به‌طور خالص روی داده‌است. ورود نظام سرمایه‌داری و معماری مدرن و از همه مهم‌تر ورود اتومبیل و به طبع آن ساخت شبکهٔ راه‌های ارتباطی و خیابان‌بندی، ظاهر شهر دچار دگرگونی شد. این شهر به‌دلیل داشتن تنگناهای ژئومورفولوژی به‌صورت خطی و در محور رودخانهٔ سیمینه‌رود و دامنه کوه نالشکینه رشد و توسعه پیدا کرده‌است.[222]

از سال ۱۳۴۰ تا اکنون وسعت شهر گسترش زیادی را تجربه نموده و در حال حاضر تا پای کوه نالشکینه و زمین‌های اطراف سیمینه‌رود به زیرساخت و سازهای شهری تعلق گرفته‌است. گسترش وسعت این شهر بیشتر در جهت شمالی و جنوبی بوده و زمین‌های حاصلخیز برای کشاورزی را اشغال کرده‌است.[223] بوکان ۷ درصد از مساحت استان آذربایجان غربی را دربرگرفته[224] و پهنه‌ای حدود ۸ کیلومتر دارد که از شهرهای بزرگ استان آذربایجان غربی محسوب می‌شود.[225] طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ از جمعیت کل شهرستان بوکان، ۷۴٫۲۵ درصد به نقاط شهری اختصاص دارد.[226] قدیمی‌ترین محلهٔ شهر بوکان، قلعهٔ سردار نام دارد.[222]

• 
  نقشه هوایی بوکان در سال ۱۳۴۷
• 
  نگارهٔ قدیمی از قلعه سردار و حوضخانه بوکان
• 
  بوکان در سال ۱۳۳۰
• 
  دور نمایی از چشمه بوکان در سال ۱۳۲۰
• 
  نقشه هوایی شهر بوکان، مربوط به قبل از انقلاب ۱۳۵۷

ناحیه‌های شهرداری بوکان در سال ۱۳۹۲

شهرداری

شهرداری بوکان با قدمت بیش از نیم قرن در اوایل دورهٔ پهلوی دوم در سال ۱۳۲۷ پایه‌گذاری شد و اولین شهردار رسمی این شهر سیدعبدالله کاظمی مکری بود.[227] در بدو تأسیس، جمعیت شهر به ۵٫۰۰۰ نفر می‌رسید در حالی که تا قبل از این تاریخ، بوکان را تنها یک قصبه بزرگ می‌نامیدند. ساختمان آن زمان شهرداری بوکان، ساختمان فعلی بانک صادرات در خیابان انقلاب این شهر بود. درجه شهرداری‌های کشور در طیفی از ۱ تا ۱۲ قرار می‌گیرد و بالاترین درجه (۱۲) به شهرداری شهرهای بزرگ تعلق دارد.[228] شهرداری بوکان در درجهٔ ۹ شهرداری‌های کشور قرار دارد که این درجه باتوجه به سه شاخص درآمد مستمر و خالص شهرداری، جمعیت شهر و موقعیت شهر از لحاظ تقسیمات کشوری به شهرداری‌ها تعلق می‌گیرد.[229]

مناطق شهرداری

در طی دهه‌های ۷۰ و ۸۰ خورشیدی شمار قابل توجه‌ای محلّه و شهرک در محدوده شهر ساخته شد. برخی از این محله‌ها همان روستاهای پیشین‌اند که گسترش داده شده‌اند. شهر بوکان در حالت فعلی به سه ناحیه از سوی شهرداری تقسیم‌بندی شده‌است.

فضای سبز

در سال ۱۳۸۵ مساحت کل فضای سبز بوکان ۷۷۰٬۰۰۰ مترمربع برابر با ۷۷ هکتار که سرانه فضای سبز این شهر برای هر نفر ۴٫۳۸ مترمربع بوده‌است.[230] بیش از ۹۰ درصد فضای سبز سطح شهر به‌وسیله آب خام آبیاری می‌شود.[231]

اقتصاد

کارخانه‌ها و واحدهای صنعتی و تولیدی بوکان محدود به دورهٔ جمهوری اسلامی است که بعد از خاتمهٔ جنگ هشت ساله ایران و عراق و درگیری‌های داخلی در مناطق کردنشین ایران، به‌دلیل موقعیت استراتژیک و مهم این شهرستان واحدهای صنعتی گوناگونی طی دو دهه در بوکان احداث شدند و اکنون با داشتن ۱۵۰ واحد صنعتی در رتبهٔ سوم صنعت استان آذربایجان غربی قرار گرفته‌است.[232] بوکان در استان آذربایجان غربی در رتبهٔ سوم صنعت پس از ارومیه و خوی قرار دارد.[233] و در زمینهٔ صنعت نساجی، ماشین‌سازی[234] فعالیت دارد. از لحاظ سرمایه‌گذاری ۷/۶ درصد سرمایه‌گذاری آذربایجان غربی را به خود اختصاص داده‌است.[235] در شهرک صنعتی بوکان هم‌اکنون ۸۲ کارگاه تولیدی مشغول به فعالیت هستند.[236] مساحت این شهرک صنعتی ۵۹ هکتار و دارای هفت هکتار فضای سبز است.[237]

کارخانه سیمان کاوان

واحدهای صنعتی

کارخانه سیمان کاوان یکی از بزرگترین کارخانه‌های آذربایجان غربی و شمال غرب ایران است که روزانه توانایی تولید چهارتن سیمان را دارد.[238] این کارخانه به دلیل موقعیت خاص جغرافیای و نزدیکی به مرز الخصوص باکشور عراق و به جهت رشد صنعت در سال ۱۳۸۵ فازاول و سال ۱۳۹۰ فازدوم آن ساخته شد و بیش از ۵۰۰ نفر به‌صورت مستقیم و ۴۰۰۰ هزار نفر به‌صورت غیرمستقیم در این کارخانه مشغول به کار هستند.[239] برای احداث این کارخانه ۲۵ میلیون یورو و ۵۴۵ میلیارد ریال تسهیلات هزینه شده‌است.[240] ۳۲ درصد محصولات کارخانه سیمان کاوان بوکان به خارج از ایران صادر می‌شود.[241]

واحد تولیدی پلی اتیلن بوکان در سال ۱۳۷۶ با خرید ماشین‌آلات موردنیاز از کشور اتریش راه‌اندازی شد و فعالیت خود را به منظور تأمین لوله‌های مورد نیاز طرح‌ها و سیستم‌های آبیاری در بخش‌های کشاورزی، آبرسانی شهری و روستایی، گازرسانی و فاضلاب آغاز کرده‌است که در سال ۱۳۹۳ به‌عنوان واحد نمونهٔ استاندارد کشوری معرفی شد.[242] در سال ۱۳۸۵ طرح احداث بزرگ‌ترین کارخانه قند خاورمیانه در بوکان به تصویب رسید که باگذشت بیش از یک دهه بااینکه زمین آن دراین راستا تحت تملک قرار گرفته‌است ولی هنوز کلنگ‌زنی نشده و به مرحلهٔ اجرا نرسیده‌ست.[243] نخستین کارخانهٔ کارتن آکاردئونی ایران در بوکان قرار دارد. از جمله محصولات این کارخانه می‌توان به تولید کارتن سه‌لایه با کیفیت بسیار بالا، کارتن‌های ضربه‌گیر جهت استفاده در جعبه و جعبه‌های بزرگ کارتنی برای حمل و نقل و محافظت از اشیاء حساس و شکننده اشاره کرد.[244]

بوکان یکی از قطب‌های مهم صنعتی در استان آذربایجان غربی و بزرگ‌ترین تولیدکننده اتاق‌های کامیون در ایران به‌شمار می‌رود.[245]

برخی از صنایع مهم شهر بوکان

نام	سال تأسیس	رده فعالیت	صادرات	وضعیت
کارخانه سیمان کاوان	۱۳۸۵	سیمان تیپ یک و تیپ ۲		فعال
شیشه	۱۳۸۸	شیشه دوجداره و..		فعال
پلی اتیلن	۱۳۷۶	پلی اتیلن		فعال
ماشین‌سازی	۱۳۷۴	تجهیزات و قطعات صنایع سبک		فعال
شرکت سازه کشت کاوه بوکان	۱۳۶۸	تولیدکننده ماشین آلات و ادوات کشاورزی		فعال
کارتن آکاردئونی	۱۳۹۴	تولید ورق کارتن آکاردئونی، تولید پالت مقوایی و پالت باکس		فعال
نساجی خاتم‌الانبیاء	دههٔ ۷۰	نساجی	خاورمیانه	تعطیل

تجارت

بوکان به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی فوق‌العاده و نیروی انسانی تحصیل کرده، در تجارت صادرات و واردات از مزیت نسبی برخوردار است. این شهر در مسیر ارتباطی کلان‌شهرهای ارومیه، تبریز، تهران و با مناطق مرزی کردنشین ایران نیز با سردشت دارای جاده بین شهری است. کالاهای وارداتی اقلیم کردستان عراق از طریق سردشت به این شهرستان انتقال می‌یابند. همچنین بوکان با کردستان عراق دارای خط ارتباطی زمینی است.[246]

مشکلات صنعت

یکی از مشکلات صنایع و واحدهای صنعتی بوکان نقدینگی و تسهیلات بانکی و نبود سرمایه‌گذار فعال است.[247] کارخانه نساجی خاتَم‌الانبیاء در دروان فعالیت خود یکی از بزرگترین کارخانه‌های نساجی خاورمیانه بود که به دلیل مشکلات نقدینگی و اعتبارات از ۲۳ اردیبهشت سال ۱۳۸۶ تاکنون تعطیل است. نساجی خاتم‌الانبیا روکش مخصوص صندلی خودروهای سبک و سنگین و پوشاک را تولید می‌کرد که توانایی تولید ۱۸ هزار متر در ۱۵ روز را دارا بود. این کارخانهٔ ریسندگی در ایران و خاورمیانه باتولید محصولات ممتاز خود از جایگاه بالای برخوردار بود.[248]

ترابری و حمل و نقل عمومی

جاده ۲۱

شهر مقصد	فاصله(KM)[249]
تهران	۶۴۹
تبریز	۲۰۴
ارومیه	۱۸۴
شیراز	۱۳۰۶
بانه	۸۷
اراک	۵۳۸
سنندج	۲۲۵
سردشت	۱۴۰
کرمانشاه	۳۶۲
رشت	۵۴۸

جاده مهم ۲۱ که از بوکان نیز می‌گذرد و مراکز استان‌های غرب ایران را به هم متصل می‌کند و سپس به مرز جمهوری آذربایجان ختم می‌شود.

بوکان مرکز ناحیهٔ جنوب و جنوب شرقی دریاچه ارومیه و مهم‌ترین جادهٔ ترانزیتی غرب کشور محسوب می‌شود که ۱۳ استان از راه‌های مواصلاتی این شهرستان تردد می‌کنند.[250] این شهر بر سر راه‌های ارتباطیِ سه استان مهم آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان قرار گرفته و از موقعیت ویژه‌ای برخوردار است، به‌طوری‌که ارتباط در شهرهای ناحیه‌ایِ شمال غرب کشور نظیر تبریز و سنندج بایکدیگر بدون عبور از بوکان امکان‌پذیر نیست.[251]

در شهر بوکان تعداد شش پایانهٔ مسافربری بین‌شهری فعال وجود دارد که نخستین پایانهٔ مسافربری متمرکز بر روی شهر در سال ۱۳۹۰ با وسعت ۱۵٬۸۰۰ مترمربع و زیربنای ۱۰۰۰ مترمربع[252] به بهره‌برداری رسید. این ترمینال دارای یک جایگاه اختصاصی سوخت سی‌ان‌جی است.[253] هرچند به علت مکان‌یابی اشتباه و عدم کارشناسی برای این پایانه مسافربری اعتراضاتی در بین مردم شهر صورت گرفت.[254]

سازمان اتوبوسرانی بوکان در سال ۱۳۸۱ تأسیس شده‌است[255] بیش از ۴۹ دستگاه اتوبوس در سطح شهر و حوزه‌های استحفاظی به فعالیت اشتغال دارند و همگی آن‌ها به بخش خصوصی واگذار شده‌اند.[256][257] تعدا ۲۷ دستگاه از اتوبوس‌های این سازمان بنز ۳۵۵ و تعداد ۲۲ دستگاه دیگر بنز ۴۷۵ است.[258] در روز تعداد ۱۹۹۲۰ نفر و در ماه ۵۹۷۶۶۰۰ نفر توسط اتوبوس‌های سازمان اتوبوسرانی بوکان جابجا می‌شوند.[259]

در بوکان بیش از ۱٬۰۶۸ تاکسی فعال موجود است که حدود ۷۵ درصد جابجای مسافرین درون‌شهری را به‌خود اختصاص داده‌است. از این تعداد ۷۱۸ دستگاه تاکسی گردشی، تعداد ۳۳۱ دستگاه آژانس تلفنی، تعداد ۱۲ دستگاه تاکسی ویژه خطی و تعداد ۷ دستگاه ون در سطح شهر فعال هستند.[260]

در دههٔ هفتاد خورشیدی به وزارت راه و ترابری ابلاغ شد که طرح مطالعاتی احداث راه‌آهن مراغه به بوکان و سپس به استان کردستان را آغاز کند.[261] اما انجام نشد. در مرداد ۱۳۹۰ مجدداً مصوبه طرح مطالعاتی راه‌آهن مراغه-میاندوآب به بوکان ابلاغ و از سوی معاون اول دولت احمدی‌نژاد ابلاغ شد.[262] باگذشت بیش از ۲۰ سال هنوز پروژه راه‌آهن بوکان به مرحله اجرا نرسیده و به‌صورت معلق مانده‌است.

در طرح جامع حمل و نقل ایران، براساس آن کشور به پنجاه‌وچهار منطقه تقسیم شده‌است که شهر بوکان در منطقهٔ هشتم این تقسیم‌بندی قراردارد.[263]

ورزش

بوکان دارای بیش از ۱۸ باشگاه ورزشی روباز و سرپوشیده شامل سالن‌های سنگ‌نوردی آمادگی جسمانی، پیتلاس، بدنسازی، بوکس، پینگ‌پنگ، تکواندو، تنیس روی میز، تیراندازی، جودو، بینت بال، ورزش‌های رزمی، ژیمناستیک، شطرنج، فوتسال، کاراته، کشتی، والیبال، وزنه‌برداری، ووشو، فوتبال، والیبال و هندبال، زمین‌های اسکیت، اسب سواری و تیراندازی با کمان و چمنهای طبیعی و مصنوعی و استخر شنا و یک ورزشگاه پنج هزار نفری است.[264][265] در این شهر ۳۸ هیئت مختلف ورزشی فعال بوده و بیش از ۶ هزار نفر ورزشکار تحت پوشش بیمه هستند.[266]

پاس، پرسپولیس، حسن زیرک و استقلال جزو اولین تیم‌های فوتبال در قبل و بعد انقلاب ۱۳۵۷ در بوکان بودند. سردار بوکان باشگاه ورزشی فوتبال این شهر در سال ۱۳۷۹ تأسیس شد و در سال‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ نایب قهرمان و قهرمان لیگ برتر استان آذربایجان غربی بوده‌است. تیم فوتبال سردار در حال حاضر در لیگ دسته دو حضور دارد.[267]

ورزش کوه‌نوردی در قبل از انقلاب ۱۳۵۷ نه به شکل امروزی، بلکه بیشتر در آموزشگاه‌ها به‌صورت گردش در حال انجام بود. اولین گروه‌های کوه‌نوردی به شیوه نوین در سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۰ توسط دبیرانی که از مرکز و شهرها به بوکان آمده بودند برپا شد و در سال ۱۳۶۷ نخستین هیئت کوهنوردی این شهر فعالیت خود را آغاز کرد. در حال حاضر ۱۵ گروه کوه‌نوردی در سطح شهرستان بوکان حضور دارند و باوجود دیوارهای سنگ نوردی در باشگاه‌ها، رشتهٔ سنگ نوردی نیز به صورت فعال زیر نظر هیئت کوه‌نوردی شهرستان به فعالیت می‌پردازد. هیئت کوه‌نوردی بوکان از فعال‌ترین هیئت‌های ورزشی در سطح استان آذربایجان غربی و ایران است.[268]

هیئت شطرنج بوکان در سال ۱۳۶۸ تأسیس شده‌است و یکی از قطب‌های اصلی شطرنج آذربایجان غربی و کردستان به‌شمار می‌آید. شطرنج بوکان این قابلیت و توانایی را داشته که در سال ۱۳۸۹ میزبان سومین دوره مسابقات کشوری جام چی چست باحضور استادان بزرگ شطرنج ایران و بازیکنان تیم ملی، باشد.[269] هم چنین بوکان در سال۱۳۹۰ مجوز برگزاری مسابقات بین‌المللی را از فدراسیون شطرنج دریافت کرد و در این تاریخ اولین مسابقات بین‌المللی جام بوکان با حضور بازیکنان پنج کشور مختلف در هتل ایزدی این شهر برگزار شد.[270]

مراکز درمانی

فریدریش آلمانی و احمد ویسی- درمانگاه بوکان سال ۱۳۲۶ شمسی

اولین درمانگاه بوکان در سال ۱۳۲۶ با سرپرستی دکتر فریدریش و همسرش ارویر که از یهودی‌های آلمانی تبار بودند در جنوب شهر ساخته و پس از تکمیل آن رسماً فعالیت خود را آغاز کرد.[271] در سال ۱۳۳۰ درمانگاه ۳۰ تخته‌خوابی بوکان در زمینی به مساحت ۳۰۹۶ متری با سرپرستی فریدریش و با تلاش جمعی از اعضای جمعیت شیروخورشید سرخ ساخته شد، این درمانگاه تا سال ۱۳۵۰ مشغول به فعالیت بود.[272] سپس در سال ۱۳۴۵ نخستین بیمارستان بوکان بانام کوروش کبیر با پنجاه تخت و با ساختمانی یک طبقه در شمال شهر احداث گردید که در حال حاضر به یک درمانگاه تبدیل شده‌است.[273]
بیمارستان ۲۵۰ تخته‌خوابی شهیدقلی پور تنها بیمارستان بوکان است، که مجهز به دستگاه‌های پیشرفته سی‌تی اسکن، ام‌آرآی، ماموگرافی، رادیولوژی است.[274] این بیمارستان در شهریور ماه ۱۳۷۹ احداث و مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌است.[275]

رسانه‌ها

نشریه‌ها

اولین نشریه کُردی در ایران توسط یکی از اهالی بوکان، شخصی به نام ملا محمد قزلجی ترجانی‌زاده در سال ۱۹۲۲ میلادی برابر با ۱۳۰۱ خورشیدی و به‌نام «روز کُرد» که با نام کردستان هم شناخته می‌شود در ارومیه منتشر می‌شد.[276] نشریه و چاپخانهٔ بوکان در سال ۱۳۲۴ فعالیت خود را آغاز کرد. اولین شماره رسمی نشریهٔ هلاله که در قالب یک مجلهٔ ادبی، سیاسی بود با سردبیری حسن قزلجی در اسفند ماه ۱۳۲۴ به دو زبان کردی و فارسی منتشر شد. این چاپخانه و نشریه بعد از فروپاشی جمهوری مهاباد تعطیل و به کار خود پایان داد.[277] در اوایل انقلاب اسلامی هیچ نشریهٔ در بوکان چاپ نشد تا این‌که در سال ۱۳۷۸ ویژه‌نامه رصد در این شهر چاپ و منتشر شد و سپس نشریه‌های دیگری به مرور زمان بانام‌های داهاتوو، خور، باران، آزادی، فردای ما، پیام زمان، کوشا، صدای آشنا، سطر اول، مرزداران چاپ و منتشر یافت. هم‌اکنون بوکان دارای هفت نشریهٔ فعال با اسامی ماهنامهٔ فرصت برابر، ماهنامهٔ منطقه‌ای موج ورزشی، ماهنامهٔ سانا، ماهنامهٔ بوکان، دوهفته‌نامه زیرک، دوهفته‌نامه پیام بهاران، دوهفته‌نامه صدای آشنا است. چهار نمایندگی خبرگزاری فعال نیز در بوکان مستقر هستند.[278][279]

نسخه‌های از مجله ادبی-سیاسی هلاله

• 
• 
• 

ره‌آورد

ره‌آوردهای بوکان، شامل غذاهای سنتی، سوغات و صنایع دستی

غذاهای سنتی[280]

دلمهٔ برگ مو بوکان

• دلمهٔ برگ مو
• آبگوشت محلی
• آش دوغ
• کلانه
• بلغور (بروش یا برویش)
• کنگر و ماست
• گیلاخه
• کوکو سبزی
• شورمزه
• اسفناج
• هلیماو
• کوفته

لقمه قازی و بامیه، شیرینی معروف بوکان

نوعی از ترشی محلی بوکان

سوغات[281]

فرش دستباف بوکان

• بامیه و لقمه قازی (نوعی شیرینی)
• کلوچه‌های محلی
• تخم آفتابگردان
• ترشی محلی
• ماهی قزل‌آلا
• میوه‌های فصلی
• گیاهان خوراکی (قارچ، ریواس، کنگر، اسفناج)
• عسل
• پنیر کوزه

صنایع دستی[282]

• قالی بافی
• بافتنی‌های سنتی (کلاه، جوراب و غیره)
• سجاده‌بافی
• فرش دستباف
• جاجیم
• ملیله‌دوزی و گلدوزی
• گلیم
• کلاش
• طرح‌های چرمی
• طرح‌های چوبی

قالی بافی یکی از مهم‌ترین صادرات صنایع دستی بوکان در آذربایجان غربی به‌شمار می‌رود که به خارج از ایران صادر می‌شود.[283] درهمین رابطه تالار مجلس فرانسه با فرش قالیبافان بوکانی با ۳۵۰ متر مربع مساحت[284] تزیین شده‌است.[285] هشتادو پنج درصد فرش تولیدی این شهرستان به خارج از کشور صادر و مابقی آن در داخل کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد.[286] فرش بوکان به‌علت طراحی ویژه و کیفیت بالا دارای شهرت است.

یادداشت

1. نام پیشین مهاباد و همچنین به مجموع مناطق مهاباد، بوکان و سردشت نیز در دوره قاجاریه ساوجبلاغ مکری می‌گفتند.
2. در کتاب ایل فراموش شده (خلکی نامه) نوشته محمد بهرام بیگی، بارها به درگیری اُمرا و قدرتمندان مکری ساوجبلاغ با مالکین و ایل‌های مستقر در بوکان اشاره شده‌است به‌خصوص اختلافات عزیزخان مکری با رئیس قبایلی که اصرار برماندن در بوکان را داشته‌اند.
3. شباهت بسیاری از نظر شکل، رنگ، حصار و دیوارها میان تپهٔ قلایچی و تپه هگمتانه وجود دارد
4. علی آقا علیار یا معروف به امیراسعد، رئیس ایل دهبکری‌ها و عشایر در بوکان بود.
5. نطق سلیمان انوشیروانی: یکی از تقاضاهائی که مردم بوکان داشتند این بود که بخش بوکان تبدیل به شهرستان به شود و من چهار سال در اینباره تلاش کردم و زحمت کشیدم اما اینکار انجام نشد گناه وزارت کشور نبود بلکه علت دایره تقسیمات کشوری بود که مرتب نوسان داشت و از این وزارتخانه به آن وزارتخانه می‌رفت؛ ولی به هرحال وعده کردند که در اولین فرصت بوکان شهرستان به شود.
6. The Jews of Iran in the nineteenteh century: aspects of history, commuity and culture
7. بازار قدیمی و سرپوشیده‌ای است که در مرکز شهر قرار دارد.
8. در فهرست نام بوکان به صورت "Bokay" (possibly Bukan) ذکر شده‌است.

پانویس

1. «آمار جمعیتی آذربایجان غربی به تفکیک شهرها اعلام شد». پایگاه خبری تحلیلی هاژه. ۲۴ اسفند ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۷ فروردین ۱۳۹۶.
2. «آمار جمعیتی آذربایجان غربی به تفکیک شهرها اعلام شد». درگام ملی آمار. ۲۴ اسفند ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۴ مرداد ۱۳۹۷.
3. «موقعیت جغرافیایی و تاریخی شهرستان بوکان». شهرداری بوکان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۷ آبان ۱۳۹۳.
4. ایرنا (۲۲ مرداد ۱۳۹۳). «۶۰ درصد از مشکلات شهر بوکان با ایجاد مجتمع صنوف آلاینده مرتفع می‌شود». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۵ اردبیشهت ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
5. شورش خالدی، نقشهٔ مصور گردشگری و فرهنگی شهر بوکان، ص ۱، موقعیت بوکان.
6. «آب و هوای بوکان». اطلاعات اقلیم. ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۷ آبان ۱۳۹۳.
7. شورش خالدی، نقشهٔ مصور گردشگری و فرهنگی شهر بوکان، صفحهٔ ۱، موقعیت و اطلاعاتی در مورد بوکان.
8. «گزیده اطلاعات». استان آذربایجان‌غربی، معاونت برنامه‌ریزی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۲ مرداد ۱۳۹۳.
9. «شهردار بوکان معرفی شد». کردپرس. ۲۲ آذر ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۲۴ آذر ۱۳۹۶.
10. «بانک اطلاعات تقسیمات کشوری». وزارت کشور. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴.
11. «اعلام شماره جدید». مخابرات استان آذربایجان غربی. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴.
12. "بوکان".
13. «هفتمین نشست ستاد ملی بازآفرینی پایدار محدوده‌ها و محله‌ها برگزار شد». شهرداری بوکان. ۱۴ آبان ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ آبان ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۰ آبان ۱۳۹۴.
14. «بوکان همچنان بزرگترین شهرمهاجرپذیر ایران است». خبرگزاری تسنیم. ۲۵ آبان ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۷ آذر ۱۳۹۵.
15. محمدقسیم عثمانی (۲۷ خرداد ۱۳۹۴). «بوکان به‌عنوان سومین شهر مهاجرپذیر کشور». خبرگزاری خانهٔ ملت. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۷ خرداد ۱۳۹۴.
16. «بوکان امن‌ترین شهر آذربایجان‌غربی است». خبرگزاری تسنیم. ۱۸ مرداد ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ مرداد ۱۳۹۴.
17. «جاذبه‌های گردشگری آذربایجان غربی / بوکان عروس شهرهای ایران». استانداری آذربایجان غربی. ۱۹ اسفند ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۵ فروردین ۱۳۹۴.
18. «محوطه باستانی قلایچی بوکان بازمانده تمدن «ماناها»». خبرگزاری فارس. ۲۳ بهمن ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴.
19. «مستند بوکان». مرکز صداوسیمای آذربایجان غربی. ۳ فروردین ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۹.
20. «استاد داستان‌نویسی بوکان». کردستان امروز. ۱۲ بهمن ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۳ مهر ۱۳۹۶.
21. «جایگاه موسیقی در ادیان حذف نشدنی است/ دف، تنبور، شمشال، دوطبل و طاس همچنان در خانقاه‌ها کاربرد دارند». خبرگزاری ایلنا. ۱۰ تیر ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۰ تیر ۱۳۹۹.
22. «بازتاب حضور هزاران نفر در خیابان‌های استان کردستان برای همدردی با مردم بوکان/شهادت ابوبکر معروفی». خبرگزاری عصر ایران. ۲۷ آبان ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۱۰ تیر ۱۳۹۹.
23. کریم شریعت، دانشنامهٔ بزرگ اسلامی، ۵۱۸۲، جلد سیزدهم.
24. شورش خالدی، انور سلطانی، نقشهٔ مصور گردشگری و فرهنگی شهر بوکان، صفحهٔ ۱، تاریخچه و موقعیت شهر.
25. GEOnet Names Server، Bukān.
26. شورش خالدی، انور سلطانی، نقشهٔ مصور گردشگری و فرهنگی شهر بوکان، صفحه ۱، تاریخچه و موقعیت.
27. شورش خالدی، انور سلطانی، نقشهٔ مصور گردشگری و فرهنگی شهر بوکان، ص ۲، تاریخچه و موقعیت شهر.
28. «بوکان عروس آذربایجان». ایرانشهر. ۳۱ تیر ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۱ بهمن ۱۳۹۲.
29. «واژه بوکان». لغت‌نامه دهخدا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۷ خرداد ۱۳۹۳.
30. رضاقلیخان هدایت (۱۲۸۸ هجری قمری). «فرهنگ انجمن‌آرای ناصری». کتابخانهٔ دیجیتال نور. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۸ آبان ۱۳۹۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
31. «گزارشی مصور از توقف‌گاه‌های واقع در مسیر لشکرکشی سلیمان قانونی به ایران». ایران بوم. ۲۴ مهر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۱۶ مهر ۱۳۹۹.
32. ابراهیم افخمی، تاریخ و فرهنگ ادب مکریان، ۱۸.
33. «Persia. The Edinburgh Geographical Institute, John Bartholomew & Co. "The Times" atlas. (London: The Times, 1922)». ۱۹۲۲ لندن. دریافت‌شده در ۱۷ مارس ۲۰۱۸. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
34. نینا ویکتورینا پیگولوسکایا، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ۳۳.
35. «برنامه عمرانی سوم/سال ۱۳۴۵». کتابخانه مشروطه-پهلوی. دریافت‌شده در ۱۹ دی ۱۳۹۵.
36. ابراهیم افخمی، ۱۷۱.
37. محمودپدرام، ۳۰–۳۵.
38. انور سلطانی (۱۳۸۶). «قڵایچی بۆکان، هه‌مان هه‌گمه‌تانهٔ کۆنه». بۆکان روژهه‌لات. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴ (کردی). دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ بایگانی= را بررسی کنید (کمک)
39. احسان یغمایی، هگمتانه در بوکان است نه همدان.
40. احسان یغمایی، هگمتانه در بوکان است نه در همدان.
41. «سلسله‌های حکومتی در ایران». توسعهٔ پژوهش‌های دانشنامهٔ اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ بهمن ۱۳۹۳.
42. «تپه قلایچی مربوط به عصر آهن I- II». میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی. ۸ آبان ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ اردبیهست ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
43. «کشف آثار فرهنگی عصر مفرغ در تپه علی‌آباد بوکان». ۱۴ دی ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ دی ۱۳۹۲.
44. «معرفی بوکان، لیست آثار تاریخی». مرجع شهرهای ایران. ۱۳۸۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴.
45. «کشف آثار فرهنگی با بیش از پنج هزار سال قدمت در تپه علی‌آباد بوکان». کردپرس. ۱۶ دی ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۵ دی ۱۳۹۲.
46. خبرگزاری شبستان (۲۳ مرداد ۱۳۹۱). «تپهٔ باستانی قلاپچی بوکان یادگار هزارهٔ اول قبل از میلاد ا». ارومیه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ دی ۱۳۹۲.
47. «پیکرک سفالی یک زن در معبد قلایچی بوکان کشف شد». سازمان میراث فرهنگی ایران. ۲۵ مرداد ۱۳۸۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۹ اردبیهشت ۱۳۹۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
48. جمعی از نویسندگان، مزدک نامه ۵، ۵۹۳.
49. Yousef Hassanzade (2006), Introducing The Historical Monuments Of Bukan, Yousef Hassanzade,Nader Farji, Parvin Qadernezhad, Shomeztehran
50. «نوع معماری مانایی‌ها در قالایچی بوکان دیده شد». سازمان میراث فرهنگی ایران. ۲۱ آبان ۱۳۸۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۹ اردبیهشت ۱۳۹۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
51. یگانه (۲۱ شهریور ۱۳۸۵). «کشف یک معبد سه هزار ساله در بوکان». روزنامه جام جم. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۷ شهریور ۱۳۹۴.
52. نینا ویکتورینا پیگولوسکایا، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ۳۳.
53. «دو کتیبهٔ باستانی مفقود شد!». خبرگزاری آفتاب. ۲۵ مرداد ۱۳۸۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۹ اردبیهشت ۱۳۹۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
54. کریم شریعت، دانشنامهٔ بزرگ اسلامی، ۵۱۸۲، جلد سیزدهم.
55. ولادیمیر فیودورویچ مینورسکی. «محل نام‌های مغولی در کردستان مکری» (PDF). کردستان میدیا. دریافت‌شده در ۲۷ آبان ۱۳۹۳ (انگلیسی). تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
56. بهرام بیگی، ایل فراموش شده، ۳۹.
57. «یک کرد ایرانی‌الاصل رئیس‌جمهور عراق». فردا نیوز. ۴ تیر ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۶ دی ۱۳۹۲.
58. بازیل نیکیتین، کرد و کردستان، ٣۵۵.
59. مردوخ، تاریخ مشاهیرکُرد جلد دوم، ٣٧١-٣٧٢.
60. محمدصمدی، تاریخچهٔ مهاباد، ١۵.
61. کریم شریعت، دانشنامهٔ بزرگ اسلامی، ۵۱۸۲، جلد سیزدهم.
62. کریم شریعت، دانشنامهٔ بزرگ اسلامی، جلد سیزدهم.
63. سۆمانه بۆکانی (۱۳۸۶). «مێژووی شاری بۆکان» (PDF). بۆکان. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴ (کردی). تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
64. ناصر علیار، ڕه‌خنه له‌سه‌ر کتێتبی بۆکان له‌سه‌دهٔ بیستم دا، ٦-٧.
65. حکیم زاده، ساوجبلاغ مکری، ۶۷۸.
66. افخمی، تاریخ و ادب مکریان، ۱۴۰.
67. مرگان، دانشنامه-ایرانیکا، ۴۳.
68. ابراهیم افخمی، تاریخ و فرهنگ ادب مکریان-بوکان، ۱۲۰.
69. ابراهیم افخمی، تاریخ و فرهنگ ادب مکریان-بوکان، ١۵۵-١٧۵.
70. افخمی، تاریخ و ادب مکریان، ۱۸۵.
71. حیکم زاده، ساوحبلاغ مکری، ۳۸.
72. انور سلطانی (۱۳۸۶). «هاتنی میرنورسکی بۆ بۆکان» (PDF). بۆکان رۆژههڵات. دریافت‌شده در ۱۶ دی ۱۳۹۲ (کردی). تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
73. افخمی، تاریخ و فرهنگ مکریان، ٢٢٩.
74. محمدصمدی، ضمیمهٔ نگاهی به تاریخ مهاباد، ۸۴.
75. افخمی، تاریخ و فرهنگ مکریان، ٢٣١.
76. افخمی، تاریخ و فرهنگ مکریان، ٢٣٢.
77. رحمان محمدیان، بوکان در سدهٔ بیستم، جلد دوم، ۱۶ (کردی).
78. «مذاکرات مجلس شورای ملی دوره بیست و سوم نشست ۲۳۴». کتابخانه مشروطه تا مجلس شورای ملی. ۲۹ تیر ۱۳۵۴. دریافت‌شده در ۱۹ آذر ۱۳۹۵.
79. دیوید یروشالمی. «یهودیان ایران در قرن نوزدهم». آمازون. دریافت‌شده در ۲۷ آذر ۱۳۹۴ (انگلیسی). تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
80. رحمان محمدیان، بوکان در سدهٔ بیستم جلد دوم، از ۳۷ تا ۴۸ (کردی).
81. رحمان محمدیان، بوکان در قرن بیستم، ۲۷۳ و ۲۷۴.
82. Daniel Tzadik (2005), Religious Desputation of Imami Shiis Against Judaism in the Late E ighteen and Nineteenth Centuriesd, Studia Iranica
83. «بررسی وضعیت و مسائل آموزشی اقلیت‌های دینی در دوره مظفرالدین شاه». مجلس شورای اسلامی. ۱۵ بهمن ١٣٩١. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
84. محمد رئوف توکلی، جغرافیا و تاریخ بانه- کردستان، ۲۷۴.
85. ساوینا، نام اقوام در جغرافیای ایران، ۱۷۴.
86. «ناگفته‌های «ظهور و شکست یک جمهوری» - پاسخ به مقالهٔ رادیو زمانه در بارهٔ دولت قاضی محمد». ایران بوم. ۷ بهمن ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۱۲ مهر ۱۳۹۹.
87. محمدیان، رحمان (۱۳۸۹). بوکان در سدهٔ بیستم.
88. عرفان قانعی، (آهنگ وفا) گفتمان تاریخی فرهنگی کردها، ١۴۹.
89. رحمام محمدیان، بوکان له سده بیستم دا، ۵۰ (کردی).
90. وب سایت 22 بهمن (آذر ۱۳۹۶). «انقلاب اسلامی در بوکان». ۲۲ بهمن. دریافت‌شده در ۵ دی ۱۳۹۷.
91. انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک صفحه ۲۱۲. مرکز بررسی اسناد تاریخی.
92. «اولین همایش سالروز آزادی سازی بوکان و (روز شهرستان) برگزار شد». کانی پرس. ۱۳ مهر ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ مهر ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۵ مهر ۱۳۹۴.
93. معاون بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی (۱ فروردین ۱۳۹۱). «نقش خراسانی‌ها در آزادسازی بوکان». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۶ دی ۱۳۹۲.
94. احمدپوراحمد، ویژگی‌ها و توزیع جغرافیایی بازسازی مناطق جنگ‌زدهٔ استان آذربایجان غربی، ۱۷۱ الی ۱۷۳.
95. «حملات سنگین گروهی از مهاجمان به مقر سپاه و پایگاه‌های ارتش و ژاندارمری بوکان». هابیلیان. آبان ۱۳۵۸. دریافت‌شده در ۴ مهر ۱۳۹۹.
96. «برگزاری جلسه هماهنگی به منظور یادواره شهدای بمباران شهدای بوکان». زریان. ۲۲ فروردین ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ فروردین ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۳ فروردین ۱۳۹۵.
97. «شهرستان بوکان». ویکی شهید. ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴.
98. «بوکان شهر پایلوت اجرای طرح تحقیقاتی سکونتگاه‌های غیررسمی انتخاب شد». ایرنا. ۱ اردیبهشت ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۷ اردیبهشت ۱۳۹۶.
99. «مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی دوره ۴ جلسه ۲۴۶». کتابخانه و موزه مجلس شورای اسلامی. ۱۵ مرداد ۱۳۷۳. دریافت‌شده در ۲۰ دی ۱۳۹۵.
100. حسن معروف پور (۲۶ دی ۱۳۹۱). «بوکان در آرزوی مرکزی استان کردستان شمالی- مصاحبه با [[محمدقسیم عثمانی]]». زریان. دریافت‌شده در ۲۰ دی ۱۳۹۵. تداخل پیوند خارجی و ویکی‌پیوند (کمک)
101. «تشکیل استان جدید «کردستان شمالی» در حال بررسی است». هفته نامه کوشا. ۱۷ اسفند ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۰ دی ۱۳۹۵.
102. «کردهای ایران و انتخابات ریاست‌جمهوری؛ از ۱۳۵۸ تاکنون». رادیو فردا. ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۲۴ دی ۱۳۹۸.
103. «گلزار شهدای بوکان به عنوان نماد گلزار شهدای اهل سنت کشور معرفی شد». ایرنا. ۱۶ بهمن ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۷ بهمن ۱۳۹۹.
104. «آغاز به کار نمایشگاه فرهنگ ترافیک در بوکان». خبرگزاری فارس. ۱۵ مهر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۲ دی ۱۳۹۲.
105. زیستا، فاکتورهای جغرافیای و رشدجمعیت شهری بوکان، ١، ١٢.
106. «برف و سرما سبب تشکیل کلونی میش مرغ‌های بوکان شد-دشت‌های استیپی بوکان». خبرگزاری مهر. ۲۴ آذر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۹ دی ۱۳۹۲.
107. جعفری، آذربایجان غربی، ٩٩، ١١۴، ١۶٨، ١٩٠، ۴٣٦.
108. حسن‌زاده یوسف، یادگارهای ایزیرتو، ۲.
109. «علل توسعه نیافتگی شهرستان بوکان». زریان. ۵ اردیبهشت ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۱۳ آبان ۱۳۹۶.
110. افخمی، تاریخ و فرهنگ ادب مکریان-بوکان، ۶–۵.
111. دفتر مطالعات پایه منابع آب (سال آبی ۱۳۹۳–۹۴). «آمار بارندگی ایستگاه‌های باران‌سنجی مبنای وزارت نیرو». شرکت مدیریت منابع آب ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۰ شهریور ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
112. «Accu Weather for Bukan». accu weather. ۸ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۷ شهریور ۱۳۹۴ (انگلیسی). تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
113. «دومین روز زلزله غرب ایران؛ از واکنش آمریکا و دیگر کشورها». صدای آمریکا- بخش فارسی. ۱۴ نوامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۵ دسامبر ۲۰۱۸.
114. «برداشت یک هزارتن آلبالو از باغ‌های امیرآبادبوکان». سازمان بسیج آذربایجان غربی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
115. «بوکان عروس غرب ایران». جام جم آنلاین. ۵ آذر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
116. افخمی ابراهیم، مکریان-بوکان، ۶.
117. «دریاچه‌ها و رودخانه‌ها». سازمان میراث فرهنگی، صنایع و گردشگری استان کردستان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ دی ۱۳۹۲.
118. «بررسی اهمیت و نقش رودخانهٔ سیمینه رود در توسعه بخش کشاورزی». جهاد کشاورزی آذربایجان غربی. ١ اردبیهشت ١٣٩١. دریافت‌شده در ۱۷ بهمن ۱۳۹۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
119. «کوه طرغه بوکان». آسمان بوکان. ۱۰ اسفند ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۰٢ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۶ دی ۱۳۹۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ بایگانی= را بررسی کنید (کمک)
120. «مختصات کوه طرغه». ویکی مپیا. ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۷ شهریور ۱۳۹۴.
121. افخمی، تاریخ و ادب و فرهنگ مکریان، ۷۰.
122. عمر فاروقی (۳ اسفند ۱۳۹۳). «نگاهی به زندگی حضرت شیخ شمس‌الدین برهانی قدّس سره». کردپرس. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۷ شهریور ۱۳۹۴.
123. بریون، منم تیمور جهان‌گشا، فصل اول-۱.
124. «کردی سورانی و لهجه‌های مناطق مختلف کردستان». دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴ (انگلیسی). تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
125. ذاکری، مصطفی، بررسی زبان کردی سورانی، مجله «نشر دانش»، سال شانزدهم، پاییز ۱۳۷۸ - شماره ۳ (از صفحه ۶۹ تا ۷۳)
126. محمدامین زکی بیگ، زبدهٔ تاریخ کرد و کردستان، ۲۲۷.
127. «مصاحبه و گفت و گو با استاد حسین شیربیگی نویسنده و مترجم توانای بوکانی». ئاگا. ۲۷ آبان ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ مرداد ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۶ خرداد ۱۳۹۵.
128. «آشنایی با استان آذربایجان غربی». همشری آنلاین. ۱۹ فروردین ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴.
129. «جغرافیایی انسانی-دین و مذهب». روابط عمومی فرمانداری شهرستان بوکان. دریافت‌شده در پنجم آبان ۱۳۹۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
130. حاجعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیای ایران استان آذربایجان، جلد۴–۹۸.
131. ، سالنامه پارس، ۹.
132. امیرخانی، غلامرضا، مزدک نامه ۵، ۱۵۱.
133. بیان نیوز. «از سرگیری آزار و اذیت بهاییان». بیان میدیا. دریافت‌شده در ۱۰ مرداد ۱۳۹۷.
134. «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۸۵». درگاه ملی آمار ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۵ دی ۱۳۹۲.
135. «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۰». معاونت برنامه‌ریزی استانداری خراسان جنوبی (به نقل از مرکز آمار ایران). ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۳ دی ۱۳۹۲.
136. «شهر شما چقدر جمعیت دارد؟». پارسینه. ۲۷ خرداد ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴.
137. «نگاهی به ظرفیت‌های سومین شهر پرجمعیت آذربایجان غربی». خبرگزاری نسیم. ۲ دی ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴.
138. «بوکان دارای بیشترین تعداد واحدهای نانوایی در آذربایجان غربی است». ایرنا. ۹ مهر ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ مهر ١٣٩٣.
139. «آداب و رسوم کردستان (کردها)». سازمان میراث فرهنگی استان کردستان. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
140. «بخش دوم، موسیقی کردی». سازمان میراث فرهنگی استان کردستان. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
141. «نگاهی گذرا به فرهنگ، تاریخ و آداب و رسوم مردم کردستان». خبرگزاری تقریب. ۹ اردیبهشت ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
142. «ویژگی‌های فرهنگی کردستان» (PDF). ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲۲ دی ۱۳۹۲.
143. سیدمحمدصمدی، تاریخچه مهاباد، ٤٣٦.
144. صمدی، مهاباد، ٤٣٥.
145. «لباس‌های میلیونی بر قامت زنان کردستان». ایسنا. ۲۵ آبان ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
146. «هه لپرکی ندای فرهنگ چند هزار ساله کردها». زانست ایران. ۶ بهمن ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۷ خرداد ۱۳۹۳.
147. «آیین رقص کُردی در مردم کُرد». کُردتودی. ۱۵ اسفند ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۷ خرداد ۱۳۹۳.
148. «کردستان مهد بازی‌های بومی و سنتی». آفتاب دل. ۵ دی ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۷ بهمن ۱۳۹۳.
149. «بوکان قهرمان مسابقات جورابین شد». کردپرس. ۲۹ بهمن ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۷ بهمن ۱۳۹۳.
150. ابراهیم فرشی (۱۷ مهر ۱۳۹۰). «له جاڕکێشانه‌وه بۆ سینه‌ما سه‌عدی». روژ. دریافت‌شده در ۱۸ اردبیهشت ۱۳۹۴ (کردی). تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
151. «کلید قفل سینما وحدت بوکان پیدا شد». زریان. ۲۳ بهمن ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴.
152. «تلنگرهای بیداری بر آوای خفتهٔ سینما وحدت شهرستان بوکان». شهرداری بوکان. ۲ اردبیشهت ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱ خرداد ۱۳۹۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
153. «بوکان همچنان بدون سینما می‌ماند». خبرآنلاین. ۱ بهمن ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ اردبیهشت ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
154. جهانی و خالدی، نقشهٔ مصور گردشگری و فرهنگی بوکان، ۱.
155. حسن معروف پور (۴ خرداد ۱۳۹۲). «هنرمندان در شیراز کْردستان نمی‌میرند». زریان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۲ شهریور ۱۳۹۳.
156. «مناطق نمونه گردشگری آذربایجان غربی». پرتال اداره میراث فرهنگی آذربایجان غربی. ۳۱ شهریور ١٣٨٩. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
157. ابراهیم افخمی، تاریخ ادب مکریان، ٨٨.
158. «در مراسمی با حضور وزیر نیرو، طرح افزایش ارتفاع سد شهید کاظمی بوکان به بهره‌برداری رسید». شبکه خبری آب ایران. ۱۹ شهریور ۱۳۸۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴.
159. «برداشت یک هزارتن آلبالو از باغ‌های امیرآبادبوکان». سازمان بسیج آذربایجان غربی. ۱۱ تیر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
160. «اولین پارک بانوان شهرستان بوکان افتتاح شد». پرتال شهرداری بوکان. ۸ خرداد ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
161. شورش آهنگری، اولویت‌بندی شاخص‌های رضایت‌مندی شهروندان از پارک‌ها و فضاهای سبز شهری- نمونهٔ موردی: شهر بوکان، ۷–۲۰.
162. «کوه رش (کوه سیاه) و مسیر روستای کوسه روکردار بازدیدمسافرین نوروزی». کانی پرس. ۱۷ فروردین ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۴.
163. شورش خالدی، انور سلطانی، نقشهٔ مصور گردشگری و فرهنگی شهر بوکان، صفحهٔ وسط، مجتمع تفریحی گردشگری کوه سیاه.
164. «ساقط شدن دست سودجویان از حریم حقیقی و حقوقی کوه سیاه». شهرداری بوکان. ۲۱ فروردین ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در چهارده آبان ۱۳۹۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
165. «تپه قلایچی». راستخون. ۱۰ شهریور ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
166. «غار قلایچی باعمیق‌ترین چاه ایران». غارنوردی ایران. ۵ اردبیهشت ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
167. «گزارش ششمین گردهمایی غارنوردان درغار قلایچی "عمیق‌ترین چاه ایران». انسان‌شناسی و فرهنگ. ۱۶ مرداد ١٣٨٩. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
168. حسن یوسف‌زاده، یادگارهای ایزیرتو، ۱و۲.
169. «940 میلیون ریال برای ساماندهی اماکن تاریخی بوکان اختصاص یاÙ�ت». پایگاه خبری جماران - امام خمینی - انقلاب اسلامی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۱-۲۵. کاراکتر replacement character در |عنوان= در موقعیت 106 (کمک)
170. «خانقاه شمس برهان مرکز نشر علوم دینی». باشگاه خبرنگاران جوان. ۱۶ فروردین ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۷ شهریور ۱۳۹۴.
171. «نصب تابلوی سر در آرامگاه سرداران مکری از طرف مؤسسه فرهنگی ادب». کُردپرس. ۹ فروردین ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
172. «مقبره بزرگان آذربایجان غربی». تیبان. ۱۷ اسفند ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۶ دی ۱۳۹۲.
173. «آرامگاه سرداران موکری». راهنمایی ایرانگردی. ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
174. شورش خالدی، نقشهٔ مصور گردشگری و فرهنگی شهر بوکان، مجتمع فرهنگی و گردشگری حسن زیرک.
175. ابراهیم افخمی، تاریخ و ادب فرهنگ مکریان، ۲۹.
176. شورش خالدی، گردشگری بوکان، جدول٢چپ.
177. «مسجد حمامیان». سایت جامع گردشگری ایران. ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
178. «مسجدحمامیان». پرتال ایران ۹۹. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
179. «بدنه مسجد جامع بوکان مرمت شد». میراث آریا. ۱۸ مهر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
180. «مسجدجامع بوکان». پرتال بزرگ گردشگری ایران و جهان. ۲۴ اردبیهشت ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
181. یوسف حسن‌زاده، یادگارهای تاریخی ایزیرتو، ۱۰.
182. «ساختمان جدید دانشگاه علمی و کاربردی بوکان به بهره‌برداری رسید». هفته نامه سفید. ۲۲ اردبیهشت ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۲۵ دی ۱۳۹۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
183. «کمبود هیئت علمی ادامه کار دانشکده پرستاری بوکان را تهدید می‌کند». تسنیم. ۱۸ دی ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۵ دی ۱۳۹۲.
184. «دانشگاه پیام نور بوکان رتبه دوم قبولی در مقطع کارشناسی را دارد». کردپریس. ۲۷ اردبیهشت ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۵ دی ۱۳۹۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
185. «افتتاح ساختمان اتاق اصناف و ساختمان اداری آموزشی دانشگاه علمی- کاربردی بوکان». خبرگزاری مهر. ۱۸ بهمن ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۸ بهمن ۱۳۹۲.
186. «چگونه دانشگاه آزاد بوکان شگفتی ساز شد؟». پایگاه خبری زریان. ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ بهمن ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۵ بهمن ۱۳۹۴.
187. ابراهیم افخمی، تاریخ و ادب مکریان، ۲۶.
188. ابراهیم افخمی، تاریخ و ادب مکریان، ۲۵.
189. «اطلاعات مدارس در سال تحصیلی». مدیریت آموزش و پرورش شهرستان بوکان. ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۵ دی ۱۳۹۲.
190. «مدارس و دبیرستانهای بوکان». فرمانداری بوکان. دریافت‌شده در ۲۵ دی ۱۳۹۲.
191. «٧٠٠ میلیون ریال کتاب از سوی بنیاد علوی به دانش آموزان بوکان اهدا شد». ۲۶ دی ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
192. «آمار باسوادی شهروندان بوکان به ۹۳ درصد رسید». خبرگزاری تسنیم. ۱ مهر ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ مهر ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲ مهر ۱۳۹۴.
193. افخمی ابراهیم، تاریخ و فرهنگ مکریان، زندگی‌نامه سردار بوکان.
194. افخمی، فرهنگ و ادب مکریان، ۲۹.
195. «نگاهی به زندگی و تلاش‌های دینی و اصلاحی عالم فرزانه ملاعبدالله هادی افخم‌زاده». اصلاح. ۲۹ شهریور ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۱۹ بهمن ۱۳۹۲.
196. افخمی، فرهنگ و ادب مکریان، ۲۴۴.
197. «تخصیص ۱۰۰ میلیون ریال اعتبار به کتابخانه‌های بوکان». فارس. ۱۱ مرداد ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۹ آبان ١٣٩٣.
198. «شهرداری بوکان بدهی خود را به کتابخانه‌های عمومی پرداخت کرد». زریان. ۲۳ فروردین ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۴.
199. «وجود ۳۰ هزار نسخه کتاب در کتابخانه مرکزی بوکان». فارس. ۱۲ اسفند ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۹ آبان ١٣٩٣.
200. «عضویت ۳ هزار و ۷۰۰ نفر در کتابخانه‌های عمومی بوکان». خبرگزاری فارس. ۱۷ آبان ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۸ آبان ۱۳۹۳.
201. «تعداد اعضای کتابخانه‌های بوکان نسبت به جمعیت پایین است». فارس. ۳ تیر ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۹ آبان ١٣٩٣.
202. «وجود ۶۵٬۰۰۰ جلد کتاب در کتابخانه‌های بوکان». خبرگزاری فارس. ۸ مرداد ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۹ آبان ١٣٩٣.
203. «تأکید بر راهکارهای اجتماعی و فرهنگی در جهت توسعه شهرستان بوکان». تاقه دار. ۲۹ خرداد ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ آبان ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۰ آبان ۱۳۹۴.
204. رحمان زیبا پرچم (۱۱ شهریور ۱۳۹۴). «بررسی مشکلات اشتغال و کار آفرین در بوکان». پیام بهاران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۰ آبان ۱۳۹۴.
205. «هوای بوکان بعد از ۲ روز وقفه دوباره غبارآلود شد». کُردپرس. ۵ خرداد ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۲ دی ۱۳۹۲.
206. «آلودگی هوا در بوکان به هفت برابر حد مجاز». پرتال تخصصی بهداشت و ایمنی. ۲۵ اردبیهشت ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۲ دی ۱۳۹۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
207. «ریزگردها، هوای بوکان را ناسالم کردند». خبرگزاری ایرنا. ۶ تیر ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۰ شهریور ۱۳۹۴.
208. «تجهیز ایستگاه سنجش هوای بوکان». سایت خبری تحلیلی شمال. ۲۷ آذر ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۰ شهریور ۱۳۹۴.
209. «فرماندار از عدم حضور پلیس راهور در برخی نقاط شهری بوکان انتقاد کرد». خبرگزاری ایرنا. ۶ اردبیهشت ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۰ شهریور ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
210. «پنجاه وسومین جلسه شورای ترافیک شهرستان در فرمانداری بوکان». روابط عمومی فرمانداری بوکان. ۱۲ آبان ماه ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۱۰ شهریور ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
211. کاوه ضیافتی (۹ شهریور ۱۳۹۴). «راهکارهای کاهش ترافیک در شهر بوکان». زریان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۰ شهریور ۱۳۹۴.
212. «بحرانی به نام ترافیک در خیابان‌های بوکان». دوهفته‌نامهٔ پیام بهاران. ۹ تیر ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۰ شهریور ۱۳۹۴.
213. «سرانه زباله هر شهروند در بوکان یک کیلوگرم در روز است». کردپرس. ۱۰ آذر ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ آذر ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۵ آذر ۱۳۹۴.
214. اصغرضرابی، تحلیل مدیریت مواد زائد جامدشهری با تأکید بر بازیافت زباله مطالعهٔ موردی؛ شهر بوکان، ۹۶.
215. اصغرضرابی، تحلیل مدیریت مواد زائد جامد شهری با تأکید بر بازیافت زباله مطالعهٔ موردی؛ شهر بوکان، ۹۸.
216. «بوکان علی‌رغم پرآب بودن، دچار مشکل تأمین آب است». ایسنا. ۱۱ مرداد ١٣٩١. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
217. «وعده‌های آبکی، مانع از رسیدن آب به خانه‌های بوکانی‌ها». زریان. ۷ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
218. «انتقاد نماینده بوکان از وضعیت آب آشامیدنی و راه‌های این منطقه». ایسنا. ۲۹ آبان ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
219. «سد شهید کاظمی بوکان سرریز شد». خبرگزاری فارس. ۳۰ فروردین ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
220. «بحران کم‌آبی بوکان جدی است». کردپرس. ۸ آبان ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
221. «آبرسانی به بوکان زیر سایه کمبود اعتبارات/وعده احداث خط انتقال جدید آب». خبرگزاری مهر. ۱۷ دی ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
222. محمدرحیم رهنما، محمد اجراشکوهی، ایوب معروفی (۴ اردبیهشت ۱۳۹۳). «برنامه‌ریزی سناریو بهبود بخش مرکزی شهر بوکان» (PDF). برنامه‌ریزی و مدیریت شهری. دریافت‌شده در ۲۹ بهمن ۱۳۹۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
223. عملکردشهردای بوکان، کاروان عمران و توسعه، ۵.
224. اصغر ضرابی، جمال محمدی و شورش آهنگری (زمستان ۱۳۹۱). «تحلیل مدیریت مواد زائد جامد شهری، با تأکید بر بازیافت زباله (مطالعهٔ موردی؛ شهر بوکان)». مجلهٔ جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی/شماره ۴۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۰ آبان ۱۳۹۳.
225. «موقعیت جغرافیایی و تاریخی شهرستان بوکان». شهرداری بوکان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۷ آبان ۱۳۹۳.
226. «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۸۵». درگاه ملی آمار ایران. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۱۳. مقدار |پیوند بایگانی= نادرست است: timestamp (کمک)
227. افخمی، تاریخ و فرهنگ ادب مکریان، ۸۰–۸۱.
228. «درجه شهرداری‌های کشور». دانشنامه رشد. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۳ خرداد ۱۳۹۴.
229. «درجه شهرداری بوکان از ۸ به ۹ ارتقاء یافت». شهرداری بوکان. ۴ خرداد ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۴ خرداد ۱۳۹۳.
230. شهرداری بوکان، کاروان عمران و توسعه، ۳۳.
231. «آبیاری ۹۰ درصد فضای سبز بوکان به وسیله آب خام». خبرگزاری فارس. ۲۰ مرداد ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ شهریور ۱۳۹۳.
232. «بوکان به رتبه ۳ صنعت آذربایجان غربی ارتقاء پیدا کرد». تسنیم. ۳۰ آذر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ بهمن ۱۳۹۲.
233. «بوکان رتبه سوم صنعت آذربایجان غربی را به خود اختصاص داده‌است». خبرگزاری ایرنا. ۱۰ آبان ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴.
234. «شرکت ماشین‌سازی بوکان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
235. «به منظور حل مشکلات صاحبان صنایع در بوکان جلسه‌ای با حضور مسئولان استانی تشکیل گردید». فرمانداری بوکان. ۳۰ آذر ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
236. «یک کارگاه صنعتی در بوکان به بهره‌برداری رسید». ایرنا. ۲۴ بهمن ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۵ بهمن ۱۳۹۲.
237. «بوکان». اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان غربی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۸ اردبیهشت ۱۳۹۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
238. «فاز دوم کارخانه سیمان بوکان افتتاح شد». ایسنا. ۱۸ آذر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ بهمن ۱۳۹۲.
239. «گام‌های بلند آذربایجان غربی در تولید و صادرات سیمان». سیمان ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ بهمن ۱۳۹۲.
240. «کارخانه بزرگ سیمان کاوان بوکان افتتاح شد». خبرگزاری برنا. ۱۸ آذر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ بهمن ۱۳۹۲.
241. «افتتاح کارخانه سیمان سردار بوکان». پایگاه اطلاع‌رسانی صنایع سیمان ایران. ۱۹ بهمن ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ بهمن ۱۳۹۲.
242. «واحد تولیدی پلی اتیلن بوکان به‌عنوان واحد نمونه کشوری در سال ۱۳۹۳ انتخاب شد». فرمانداری بوکان. ۱۹ مهر ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۳۰ آبان ۱۳۹۳.
243. «کارخانهٔ قند بوکان هنوز کلنگ‌زنی نشده‌است». عرش نیوز. ۲ مهر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ بهمن ۱۳۹۲.
244. «نخستین واحد تولیدکننده کارتن آکاردئونی کشور در بوکان». خبرگزاری ایرنا. ۲ شهریور ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۳ شهریور ۱۳۹۴.
245. «بازدید معاون وزیر کشور و رئیس پلیس جمهوری نخجوان از یک شرکت تولیدی در بوکان». خبرگزاری ایرنا. ۲۶ مهر ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ مهر ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۷ مهر ۱۳۹۴.
246. حسن عبدی (۱۱ مرداد ۱۳۹۲). «شناسایی اولویت‌های اقتصادی بوکان». آژانس خبری زریان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۵ دی ۱۳۹۲.
247. «استخراج سنگ‌های معدنی از ۱۹ معدن در بوکان». فارس. ۱۱ آذر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ بهمن ۱۳۹۲.
248. «نساجی خاتم‌الانبیا بوکان به دلیل قطع آب، برق و تلفن تعطیل شد». شبکه اینترنتی آفتاب. ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ بهمن ۱۳۹۲.
249. «مسافت مسیر جاده‌ای بوکان به ارومیه و فاصله و مسیر جاده بوکان به مراکز استان‌ها». بهراه. ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۲۹ آبان ۱۳۹۳.
250. «جلسه شورای ترافیک بوکان». خبرگزاری مهر. پنجم آبان ١٣٩٣. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۳ مرداد ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
251. شهرداری بوکان، کاروان عمران و توسعه، ٩.
252. «بهره‌برداری ترمینال مسافربری بوکان». معاونت عمرانی استانداری آذربایجان غربی. دریافت‌شده در ۲۳ دی ۱۳۹۲.
253. «پایانه بین شهری بوکان افتتاح شد». کُردپرس. ۳۱ شهریور ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۳ دی ۱۳۹۳.
254. «ساخت جایگاه C.N.G در محوطه ترمینال شهر بوکان». زریان. ۳۱ تیر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۳ دی ۱۳۹۲.
255. عملکردشهردای بوکان، کاروان عمران و توسعه، ۹۷-بند۱.
256. عملکردشهردای بوکان، کاروان عمران و توسعه، ۹۷-بند۳.
257. عملکردشهردای بوکان، کاروان عمران و توسعه، ۹۷-بند۲.
258. عملکردشهردای بوکان، کاروان عمران و توسعه، ۹۷-بند۹.
259. عملکردشهردای بوکان، کاروان عمران و توسعه، ۹۷-بند۱۰.
260. «ماجرای خرابی تاکسی‌های نو در بوکان چیست». بوکان نیوز. ۳۱ مرداد ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲ شهریور ۱۳۹۴.
261. «مطالعه و اجرای خط راه‌آهن از مراغه به غرب کشور از طریق بوکان» (PDF). مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. دریافت‌شده در ۱۵ آبان ۱۳۹۳.
262. «وزارت راه مکلف به تسریع در تکمیل راه‌آهن ارومیه-مراغه شد». پایگاه‌اطلاع‌رسانی دولت. ۳۱ مرداد ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۱ بهمن ۱۳۹۲.
263. شهرداری بوکان، عمراًن وتوسعه شهری، ۱۰.
264. غفورشیخی، جامعه ورزشی بوکان، شماره ۹۸، ۳.
265. «پیشرفت ۹۸ درصدی ورزشگاه ۵ هزار نفری بوکان». خبرگزاری فارس. ۱۷ بهمن ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ بهمن ۱۳۹۳.
266. «مسابقات دوچرخه سواری کوهستان در بوکان برگزار شد». خبرگزاری ایرنا. ۲۴ مرداد ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۵ مرداد ۱۳۹۴.
267. «وضعیت مالی تیم سردار بوکان نامعلوم است». کانی پرس. ۵ شهریور ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۷ شهریور ۱۳۹۴.
268. شورش خالدی، گردشگری و فرهنگی شهر بوکان، ١ کوه‌نوردی.
269. «پایان سومین دوره جام چی چست». سایت تخصصی شطرنج ایران. ۱۴ بهمن ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۹ بهمن ۱۳۹۲.
270. «آغاز نخستین دوره جام بوکان». سایت تخصصی شطرنج ایران. ۳۰ آبان ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۹ بهمن ۱۳۹۲.
271. افخمی، فرهنگ ادب مکریان، ٨٢.
272. افخمی، فرهنگ ادب مکریان، ٨٣.
273. افخمی، فرهنگ ادب مکریان، ٨١.
274. «تحول در بیمارستان بوکان». شبکه بهداشت و درمان بوکان. ۱۴ بهمن ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ بهمن ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۸ بهمن ۱۳۹۴.
275. «بررسی نقش بیمارستان شهید قلی پور بوکان در رفع نیازهای منطقه». مگ ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۷ بهمن ۱۳۹۲.
276. «نخستین روزنامه کردی ۱۱۷ ساله شد». ایرنا. ۵ اردبیهشت ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ اردبیهشت ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
277. «حسن قزلجی، خانواده قزلجی، نشریات کردی». راه‌توده. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴ (کردی). دریافت‌شده در ۲۲ دی ۱۳۹۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ بایگانی= را بررسی کنید (کمک)
278. «خبرنگار ایرنا در بوکان، خبرنگار برتر حوزه سلامت معرفی شد». ایرنا. ۱۶ اردبیهشت ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۹ اردبیشهت ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
279. «مجوز سه نشریه جدید در بوکان صادر شد». کردپرس. ۱۳ خرداد ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۴ خرداد ۱۳۹۴.
280. «جشنواره آشپزی در بوکان با ترویج غذاهای ایرانی و محلی». روابط عمومی فرمانداری بوکان. ۲ خرداد ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۷ شهریور ۱۳۹۴.
281. «سوغات بوکان». اطلاع‌رسانی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان آذربایجان غربی. ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۲ دی ۱۳۹۲.
282. «صنایع دستی بوکان». فرمانداری بوکان، معرفی شهرستان، صنایع دستی. دریافت‌شده در ۱۶ دی ۱۳۹۲.
283. ایرنا (۲۷ تیر ۱۳۹۲). «سالانه ۵۲ هزار مترمربع فرش و تابلو فرش در بوکان تولید می‌شود». خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
284. «فرش دست‌بافت ۱۲۰ متری سفارشی کشور عمان، در بوکان برش زده شد». خبرگزاری موج. ۱۱ بهمن ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲.
285. «تالار مجلس فرانسه با فرش هنرمندان بوکانی تزیین می‌شود». میراث آریا. ۱۴ اردبیهشت ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۶ دی ۱۳۹۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
286. «۴۲ هزار متر مربع [[فرش]] سالانه در بوکان تولید می‌شود». ایرنا. ۱۷ آبان ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۱۸ آبان ۱۳۹۳. تداخل پیوند خارجی و ویکی‌پیوند (کمک)

منابع

• روحانی، بابا مردوخ (۱۳۹۰)، تاریخ مشاهیر کُرد-عرفا، علما، ادبا، شعرا(۳ جلد)، تهران: سروش، انتشارات صداو سیما، شابک ۹۷۸۹۶۴۱۲۰۱۹۶۰
• توکلی، محمدرئوف (فروردین ۱۳۶۳)، جغرافیا و تاریخ بانه کردستان، تهران، شابک ۹۷۸۹۶۴۵۸۲۱۳۵۵
• پیگولوسکایا، نیناویکتوروونا (۱۳۸۷)، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمهٔ عنایت الله رضا، تهران
• حکیم زاده، فریدون (۱۳۸۸)، ساوجبلاغ مکری (مهاباد در آیینهٔ اسناد تاریخی)، مهاباد: مرکز نشر فرهنگی هیوا، شابک ۹۷۸۹۶۴۷۹۷۰۳۲۷
• روژبیانی، محمدجمیل (۱۳۸۱)، فرمانروای مکریان در کردستان از دوران باستان تا عصر قاجار، تهران، شابک ۹۶۴۶۸۷۶۱۰۲
• پور احمد، احمد (۱۳۷۸). «ویژگی‌ها و توزیع جغرافیایی بازسازی مناطق جنگزدهٔ استان آذربایجان غربی». دوماهنامهٔ بررسی‌های تاریخی (۱۵۰): ۵۹ تا ۶۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ آوریل ۲۰۱۴.
• پدرام، محمود (تابستان ۱۳۷۴)، تمدن مهاباد: مجموعه آثار باستانی از قلعه دم دم تا تخت سلیمان، تهران
• آهنگری شورش و موسی‌زاده چیمن (۱۳۹۲). «اولویت‌بندی شاخص‌های رضایت مندی شهروندان از پارک‌ها و فضاهای سبزشهری، نمونهٔ موردی: بوکان». تحقیق: ۷–۲۰.
• حسن‌زاده، یوسف (۱۳۸۶)، یادگارهای ایزیرتو بوکان، تهران: شومیز، شابک ۹۷۸۹۶۴۰۴۰۱۴۰۸
• جهانی، منوچهر و خالدی، شورش (۱۳۹۰)، نقشهٔ مصور گردشگری و فرهنگی شهر بوکان، بوکان، شابک ۹۷۸۹۶۴۰۴۴۱۵۱۰
• ساوینا (پاییز ۱۳۸۰)، نام اقوام در جغرافیای ایران، ترجمهٔ حسین مصطفوی گرو، تهران
• دومورگان، ژاک ژان ماری (۱۳۳۸)، جغرافیای غرب ایران، ترجمهٔ کاظم ودیعی، تبریز: نشرچهر
• شیخی، غفور (۱۳۹۰). «جامعه ورزشی بوکان» (PDF). ۹ (۹۸). صدای آشنا: ۳. دریافت‌شده در ۸ فوریهٔ ۲۰۱۵.
• زکی بیگ، محمدامین (زمستان ۱۳۸۸). زبده تاریخ کرد و کردستان. تهران: توس. شابک ۹۷۸۹۶۴۳۱۵۵۶۵۰.
• شریعت، کریم (۲۰۱۳). «بوکان». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲ فوریه ۲۰۱۵.

• خضری، سعید (بهار ۱۳۸۸)، جغرافیای تاریخی موکریان در چهار سده اخیر، شمارهٔ ۹۲، تهران
• بریون، مارسل (۱۳۷۴)، منم تیمور جهان‌گشا، ترجمهٔ ذبیح‌الله منصوری، تهران: کتابخانه مستوفی، شابک ۹۷۸۹۶۴۲۵۶۹۱۴۴
• احسان یغمایی (۱۳۸۵). «هگمتانه در بوکان است نه همدان» (۳۰۰). روزنامهٔ سرمایه: ۷. دریافت‌شده در ۸ فوریهٔ ۲۰۱۵.
• شهرداری بوکان (تابستان ۱۳۹۰)، کاروان عمران و توسعه، بوکان: اندیشه
• افخمی، ابراهیم (۱۳۶۴–۱۳۶۵)، تاریخ فرهنگ و ادب مکریان-بوکان، سقز: محمدی
• اصغر ضرابی (زمستان ۱۳۹۱). «تحلیل مدیریت مواد زائد جامد شهری، با تأکید بر بازیافت زباله (مطالعهٔ موردی؛ شهر بوکان)». ۲۳ (۴). تهران: جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی: ۴۸. دریافت‌شده در ۸ فوریهٔ ۲۰۱۵.
• غلامرضا امیرخانی، آوات ابراهیمی (۱۳۹۱)، مزدک نامه ۵، تهران: پروین استخری
• صمدی، سیدمحمد (۱۳۸۰–۱۳۸۱)، ضمیمهٔ کتاب نگاهی به تاریخ مهاباد، مهاباد: رهرو، شابک ۹۶۴۶۸۰۶۳۰۹
• سرمست، بهرام؛ زالی، نادر (۱۳۸۹). «انتظام فضایی شبکهٔ شهری و برنامه‌ریزی جمعیتی در افق ۱۴۰۰؛ مطالعهٔ موردی: آذربایجان» (PDF). فضلنامهٔ مطالعات راهبردی. تبریز. ۲ (۴۸). دریافت‌شده در ۱۶ فوریهٔ ۲۰۱۵.
• بهرام بیگی، محمد (۱۳۹۲)، ایل فراموش شده، بوکان: آراس، شابک ۹۷۸۶۰۰۵۸۵۶۷۲۹
• علی یار، ناصر (۱۳۹۲)، ڕه‌خنه له کتێبی بۆکان له‌سدهٔ بیستم دا، تهران، شابک ۹۷۸۹۶۴۰۴۹۳۸۸۵
• محمدیان، رحمان (تابستان ۱۳۸۹)، بۆکان له‌سدهٔ بیستم دا، تهران: کوله‌پشتی، شابک ۹۷۸۶۰۰۵۸۱۶۰۹۹
• محمدیان، رحمان (تابستان ۱۳۹۴)، بۆکان له‌سدهٔ بیستم دا جلد دوم، تهران: کوله‌پشتی، شابک ۹۷۸۶۰۰۷۲۱۷۳۴۴
• United, States (2008). "The GEOnet Names Server (GNS) provides access to the National Geospatial-Intelligence Agency's (NGA) and the U.S. Board on Geographic Names's (BGN) database of geographic feature names and locations for locations outside the United States.". GEOnet Names Server. Retrieved 10 Feb 2015.
• Hassanpour, Amir (15 Dec 1999). "BŪKĀN MUKRI". Encyclopædia Iranica. Retrieved 15 Dec 2013.
• Jerusalem (2000). "The Israel Museum". itraveljerusalem. Retrieved 15 Jan 2014.ISBN 965-278-238-6
• Hassanzadeh, Yousef (2006). "The glazed bricks from Bukan (Iran)insights into Mannaean art". zertu. Retrieved 14 Jan 2014. Vol 80 No 307
• Kjeilen, Tore (15 Dec 1996). "Bukān". Looklex Encyclopaedia. Retrieved 31 Oct 2014.
• Beeri, Ora Schwartz (2003). "The Jews of Kurdistan Daily Life Customs Arts and Crafts". Jews. Retrieved 3 Feb 2014. شابک ‎۹۷۸-۹۶۵-۲۷۸-۲۳۸-۰
• Pierre, Oberling (15 Dec 1999). "DEH-BOKRĪ". Encyclopædia Iranica. Retrieved 15 Dec 2013.
• Vladimir Minorsky (1930–1957). "MONGOL PLACE-NAMES IN MUKRI KURDISTAN". MINORSKY. Retrieved 17 Jan 2014.

پیوند به بیرون

• شهرداری بوکان
• فرمانداری بوکان