کمبود آب

کمبود آب (انگلیسی: Water scarcity‎) شامل تنش آب، کم‌آبی و بحران آب است. مفهوم تنش آب نسبتاً جدید است. تنش آب مشکل در یافتن منابع آب شیرین برای استفاده است، که علت آن تخلیهٔ منابع است. بحران آب وضعیتی است که در آن آب قابل آشامیدن و غیر آلوده در یک منطقه کمتر از تقاضای آن است.[2]

GEO-۲۰۰۰ تخمین می‌زند که در سال ۲۰۲۵، ۲۵ کشور آفریقایی از کم‌آبی یا تنش آب رنج خواهند برد.[1]

کم آبی یعنی نبود منابع آب شیرین برای تأمین تقاضای آب متعارف. کم آبی، به علت خشکسالی، فقدان بارندگی و آلودگی نیز ایجاد می شود. کم آبی، از نظر تأثیر بالقوه ای که در طی دهه آینده می تواند داشته باشد، در سال 2019 توسط مجمع جهانی اقتصاد به عنوان یکی از بزرگترین خطرات جهانی ذکر شده است. کم آبی از برآورده نشدن جزئی یا کامل تقاضا، رقابت اقتصادی بر سر کیفیت و کمیت آب، اختلافات بین کاربران، تخلیه و کاهش غیرقابل برگشت آب زیرزمینی و اثرات منفی بر روی محیط زیست، تجلی می یابد.[3] دو-سوم جمعیت جهان (4 میلیارد نفر)، حداقل یک ماه از سال را در شرایط کم آبی شدید، به سر می برند.[4][5] 500 میلیون نفر در جهان، در تمام طول سال با کم آبی شدید مواجه هستند.[4] نیمی از بزرگترین شهرهای جهان، کم آبی را تجربه می کنند.

تنها 0٫014 درصد از کل آب روی زمین، شیرین و به آسانی قابل دسترس است. 97 درصد از آب باقی مانده، شور است، و دسترسی به مابقی آن که کمی کمتر از 3 درصد می باشد، دشوار است. در مقیاس جهانی و از نظر فنی، مقدار کافی آب شیرین وجود دارد. با این حال، به دلیل توزیع نابرابر آب که با تغییرات اقلیمی تشدید شده، ممکن است، بعضی مناطق بسیار مرطوب و بعضی بسیار خشک شده باشند. همچنین افزایش شدید تقاضای آب برای صنعت در دهه های اخیر، بشر را با بحران آب مواجه ساخته است. در صورت ادامه روند فعلی، انتظار می رود که در سال 2030، تقاضا، 40 درصد بیش از منابع شود.

عدم تطابق جغرافیایی و زمانی بین تقاضا و دستیابی به آب شیرین، دلیل عمده کم آبی جهانی است.[6][7] افزایش جمعیت جهان، ارتقا و بهبود استانداردهای زندگی، تغییر الگوهای مصرف، و توسعه آبیاری کشاورزی اصلی ترین دلایل افزایش جهانی تقاضای آب است.[8][9]

عواملی مثل تغییر اقلیم، خشکسالی، سیل، جنگل زدایی، افزایش آلودگی، گازهای گلخانه ای و استفاده بیهوده از آب می توانند باعث کمبود منابع شوند. سالانه، آب شیرین کافی برای تأمین این تقاضا در سطح جهان وجود دارد، اما تغییرات مکانی و زمانی این تقاضا و تفاوت در دسترسی به آب، بسیار زیاد است و باعث بروز کم آبی (فیزیکی) در بخش هایی از جهان در زمان های خاصی از سال می شود.[4] به علت تنوع هیدرولوژیکی طبیعی، کمبود آب در طول زمان متفاوت است اما بیش از این، تابعی از سیاست های اقتصادی حاکم، و رویکردهای برنامه ای و مدیریتی است. انتظار می رود که این کمبود، با توسعه اقتصادی شدت یابد، اما اگر به درستی شناسایی شود، بسیاری از عواقب آن قابل پیش بینی، جلوگیری یا کاهش است.[3]

بعضی کشورها قبلا اثبات کردند که جدا شدن مصرف آب از رشد اقتصادی امکان پذیر است. مثلا در استرالیا، بین سال های 2001 و 2009، در حالی که رشد اقتصادی بیش از 30 درصد بود، مصرف آب تا 40 درصد  کاهش یافت.[10] هیئت منابع بین المللی سازمان ملل متحد اظهار داشت که دولت ها به سرمایه گذاری های کلان در راه حل های بسیار ناکارآمد که عموما نه از نظر زیست محیطی ماندگار هستند و نه از نظر اقتصادی مناسبند، تمایل دارند؛ پروژه های عظیمی مثل سدها، کانال ها، خطوط انتقال آب و مخازن آب، جزو این موارد محسوب می شوند. بر اساس نظر ایشان، مقرون به صرفه‌ترین راه جداسازی مصرف آب از رشد اقتصادی، این است که دولت ها برنامه های مدیریتی جامع آب را ایجاد کنند که کل چرخه آب، از منبع تا توزیع، مصرف اقتصادی، تصفیه، بازیابی، استفاده مجدد و بازگشت به محیط را در نظر بگیرد.[10]

عرضه و تقاضا

کل مقدار آب شیرینی که بر روی زمین، به شکل آب سطحی یا آب زیرزمینی (مثلا در آبخوان ها) به آسانی در دسترس است، 14000 کیلومتر مکعب می باشد. از این مقدار کلی فقط 5000 کیلومتر مکعب مورد مصرف و استفاده مجدد بشر قرار می گیرد. بنابراین از نظر تئوری، برای تأمین تقاضای جمعیت فعلی جهان که بیش از 7 میلیارد نفر است بیش از حد کافی، آب شیرین وجود دارد و حتی رشد جمعیت تا 9 میلیارد نفر یا بیشتر را پشتیبانی می کند. با این حال، به علت توزیع نابرابر جغرافیایی و بویژه مصرف نابرابر آب، در بعضی مناطق جهان و برای بعضی جمعیت ها، آب، یک منبع کمیاب است.

کمیابی به عنوان پیامد مصرف، در درجه اول، از استفاده گسترده آب در کشاورزی/دامپروری و صنعت ناشی می باشد. عموما، مردم کشورهای توسعه یافته نسبت به مردم کشورهای در حال توسعه روزانه حدود 10 برابر آب بیشتری مصرف می کنند.[11] بخش اعظم این مصرف، غیر مستقیم است و مربوط به فرآیندهای تولیدی صنعتی و کشاورزی پر مصرف (آب)، در زمینه کالاهای مصرفی مثل میوه، دانه های روغنی و پنبه می باشد. بدلیل اینکه بسیاری از این زنجیره های تولید جهانی شده اند میزان زیادی آب برای تولید کالاها در کشورهای در حال توسعه مورد استفاده قرار می گیرد و آلوده می شود (بیش از آنچه که) برای مصرف در کشورهای در حال توسعه در نظر گرفته شده است.

کم آبی اقتصادی و فیزیکی

کم آبی می تواند از دو سازوکار منتج شود:

  • کم آبی فیزیکی (مطلق)
  • کم آبی اقتصادی

کم آبی فیزیکی از ناکافی بودن منابع آب طبیعی برای تأمین تقاضای یک ناحیه ناشی می شود و کم آبی اقتصادی، نتیجه مدیریت ضعیف منابع آب کافی و موجود، است. طبق برنامه توسعه سازمان ملل متحد غالبا، حالت دوم (کم آبی فیزیکی) در کشورها یا مناطقی که کمبود آب را تجربه می کنند، بیشتر است زیرا اکثر کشورها و مناطق، آب کافی برای تأمین نیازهای خانگی، صنعتی، و زیست محیطی دارند اما فاقد ابزاری برای تأمین آن در یک رویکرد مناسب و در دسترس هستند.[12]

در حال حاضر، حدود یک-پنجم جمعیت جهان در مناطقی زندگی می کنند که متأثر از کم آبی فیزیکی است یعنی جایی که برای تأمین تقاضای کشوری یا منطقه ای از جمله آب مورد نیاز برای تحقق تقاضای اکوسیستم ها برای عملکرد مؤثر، منابع آب کافی وجود ندارد.[12]

مناطق خشک، اغلب از کم آبی فیزیکی رنج می برند. کم آبی فیزیکی، همچنین در مناطقی اتفاق می افتد که به نظر می رسد آب، فراوان است اما منابع (آبی) بیش از حد تخصیص داده شده اند؛ همانند زمانی که توسعه بیش از حد زیرساخت های هیدرولیک برای آبیاری وجود دارد. تخریب زیست محیطی و کاهش آب زیرزمینی همچنین اشکال دیگر بهره برداری یا استفاده بیش از حد نشانه هایی از کم آبی می باشند.

کم آبی اقتصادی بدلیل عدم سرمایه گذاری در زیرساخت یا تکنولوژی برای جذب آب از رودخانه ها، سفره های آب یا دیگر منابع آب و یا ناکافی بودن ظرفیت انسانی برای تأمین تقاضای آب ایجاد می شود. یک-چهارم جمعیت جهان تحت تأثیر کم آبی اقتصادی هستند. کم آبی اقتصادی، فقدان زیرساخت را در بر دارد و باعث می شود افرادی که دسترسی مطمئن به آب ندارند، مجبور شوند برای رسیدن به آب و برداشت از رودخانه ها برای مصارف خانگی و کشاورزی، مسافت های طولانی طی کنندکه غالبا این آب آلوده می باشد. بخش های زیادی از آفریقا از کم آبی اقتصادی رنج می برند بنابراین زیرساخت در حال توسعه آب در آن مناطق، می تواند به کاهش فقر کمک کند. غالبا، شرایط بحرانی برای جوامعی که در محیط خشک زندگی می کنند و دارای فقر اقتصادی و ضعف سیاسی هستند، رخ می دهد. میزان مصرف با سرانه تولید ناخالص ملی افزایش می یابد: در اکثر کشورهای توسعه یافته مقدار متوسط مصرف روزانه حدود 200 تا 300 لیتر است. در کشورهای توسعه نیافته (مثل کشورهای آفریقایی از جمله موزامبیک) متوسط مصرف روزانه آب برای هر نفر(سرانه) زیر 10 لیتر است. این موضوع با پیش فرض سازمان های بین المللی که وجود حداقل 20 لیتر آب (که شامل آب مورد نیاز برای شستن لباس نمی شود) با فاصله حداکثر 1 کیلومتر از خانه یا خانوار را بیان می کند، مغایر است. بر اساس سرانه تولید ناخالص ملی، افزایش مصرف آب با افزایش در آمد ارتباط دارد. در کشورهایی که از کم آبی رنج می برند آب موضوعی مهم برای تأمل است.[13]

حق بشری بر آب

کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملل متحد اساسنامه ای با 5 ویژگی و هسته برای امنیت آبی منتشر کرد. آنها بیان کردند که حق بشر نسبت به آب، هر فرد را مستحق آب کافی، سالم، قابل قبول، از نظر فیزیکی در دسترس و مقرون به صرفه برای مصارف شخصی و خانگی می داند.[12]

اهداف توسعه هزاره (MDG)

در اجلاس هزاره سال 2000، ایالات متحده، به عنوان یک هدف توسعه بین المللی، اثرات کم آبی اقتصادی را با ایجاد دسترسی بیشتر به آب آشامیدنی سالم، مورد توجه قرار داد. در این مدت، آنها اهداف توسعه هزاره را تهیه کردند و همه 189 عضو سازمان ملل متحد، در مورد 8 هدف توافق نمودند. MDG 7، هدفی را برای کاهش میزان جمعیت فاقد دسترسی به آب آشامیدنی سالم و پایدار تا نیمه سال 2015 تنظیم کرد. این بدین معناست که بیش از 600 میلیون نفر به یک منبع آب آشامیدنی سالم دسترسی پیدا می کنند. در سال 2016، اهداف توسعه پایدار جایگزین اهداف توسعه هزاره شد.

اثرات بر محیط‌‌زیست

کم آبی، اثرات منفی زیادی بر روی محیط زیست، از جمله عوارض جانبی و مضر بر روی دریاچه ها، رودخانه ها، حوضچه ها و تالاب ها و منابع آب شیرین دیگر دارد. پیامد مصرف بیش از حد آب که با کم آبی مرتبط است و اغلب در مناطق باکشاورزی آبی ایجاد می‌شود، از چند طریق، از جمله افزایش شوری، مواد مغذی و از بین رفتن دشت های سیلابی و تالاب ها، به محیط زیست آسیب می زند.[12] علاوه بر این، کم آبی باعث می شود که مدیریت جریان، در رودهای شهری مشکل ساز شود.[14]

طی صد سال گذشته، بیش از نیمی از تالاب های زمین نابود و ناپدید شده اند. این تالاب ها مهم هستند نه فقط به این علت که زیستگاههای بسیاری از موجودات مانند پستانداران، پرندگان، ماهی ها، دوزیستان و بی مهرگان را تشکیل می‌دهند، بلکه به این علت که آنها از رشد برنج و سایر محصولات غذایی نیز پشتیبانی کرده و فیلتراسیون آب و محافظت در برابر طوفان ها و سیل ها را انجام می‌دهند. دریاچه های آب شیرین مثل دریای آرال در آسیای مرکزی نیز از این مسائل رنج می برند.

پیامد دیگر کم آبی، فرونشست یا فرورفتن تدریجی اراضی است. سازمان زمین شناسی ایالات متحده برآورد می کند که فرونشست زمین، بیش از 17000 مایل مربع در 45 ایالت را تحت تأثیر قرار داده است که 80 درصد آن به علت استفاده از آب های زیرزمینی رخ داده‌اند. در بعضی مناطق شرق هوستون، تگزاس به علت فرونشست، زمین بیش از 9 فوت پایین رفته است.

تغییر اقلیم

افت آبخوان یا برداشت بیش از حد آن و پمپاژ آب فسیلی میزان کلی آب درون هیدروسفر که در معرض فرآیندهای تعریق و تبخیر قرار می گیرد را افزایش می دهد و از این طریق باعث جمع شدن بخار آب و ایجاد پوشش ابری که جاذب های اولیه اشعه مادون قرمز در اتمسفر زمین هستند، می شود. اضافه شدن آب به سیستم یک تأثیر اجتناب ناپذیر بر روی نظام کلی زمین دارد، که تخمین یا برآورد دقیق از واقعیت هیدروژئولوژیکی آن هنوز تعیین نشده است.

تخلیه و کاهش منابع آب شیرین

به غیر از منابع آب شیرین سطحی مثل رودخانه ها و دریاچه ها، منابع دیگری همچون آب زیرزمینی و یخچال های طبیعی به منابع توسعه یافته و اصلی آب پاک مبدل شده‌اند. آب زیرزمینی آبی است که در زیر سطح زمین جمع می‌شود و مقادیری از آن از طریق چشمه ها و چاه ها تخلیه می‌شود. مناطقی که آب زیرزمینی در آن ها جمع می شود، آبخوان نامیده می شوند. یخچال های طبیعی آب شیرین را به فرم آب ذوب شده از برف یا یخ تأمین می کند که با افزایش دما، موجب تغذیه جویبارها یا چشمه ها می‌شوند. هنگامی که قابلیت استفاده از منابع مرسوم و متداول به علت عواملی همچون آلودگی یا ناپدید شدن بخاطر تغییرات اقلیمی، کاهش می یابد، این منابع (آب زیرزمینی و یخچال های طبیعی) بسیار زیاد مورد استفاده قرار می گیرند. رشد جمعیت بشر، عامل مهمی در افزایش استفاده از این نوع منابع آبی است.[15]

آب زیرزمینی

تا چندی پیش، آب زیرزمینی منبع پرکاربردی نبود. در دهه 1960 آبخوان های زیرزمینی به میزان زیادی توسعه یافتند. تغییر در دانش، تکنولوژی و بودجه، امکان توسعه متمرکز به بهره برداری از منابع آب زیرزمینی جدا از منابع آب سطحی را می دهد. این تغییرات، امکان پیشرفت در جامعه مثل "انقلاب آب زیرزمینی کشاورزی" را فراهم می کند و بخش آبیاری را گسترش می دهد که باعث افزایش تولید غذا و توسعه در مناطق روستایی می شود.[16]

آب زیرزمینی حدود نیمی از تمام آب آشامیدنی در سراسر جهان را تأمین می کند.[17] حجم بالای آب ذخیره شده در زیر زمین در اکثر آبخوان ها ظرفیت بافری قابل ملاحظه ای ایجاد می‌کنند که امکان برداشت آب در دوره های خشکسالی یا بارندگی کم را فراهم می کند.[15] این امر، برای افراد ساکن مناطقی که صرفا به بارش یا آب سطحی به عنوان منبع (آب) متکی نیستند، بسیار حائز اهمیت است و در عوض دسترسی مطمئنی به آب در تمام طول سال فراهم می کند. از سال 2010، مجموع برداشت آب زیرزمینی در جهان، سالانه در حدود 1000 کیلومترمکعب و استفاده 67 درصدی برای آبیاری، 22 درصدی برای اهداف خانگی و 11 درصدی برای اهداف صنعتی، برآورد شده است.[15] 10 مصرف کننده اصلی آب (هند، چین، ایالات متحده آمریکا، پاکستان، ایران، بنگلادش، مکزیک، عربستان سعودی، اندونزی و ایتالیا)، 72 درصد از کل مصرف آب در جهان را تشکیل می دهند.[15] آب زیرزمینی برای معیشت و سلامت غذایی 1٫2 تا 1٫5 میلیارد خانوار روستایی در مناطق ضعیف تر و فقیر نشین آفریقا و آسیا، بسیار مهم است.[18]

اگرچه منابع آب زیرزمینی بسیار رایج هستند، اما یکی از موارد اصلی نگرانی نرخ تجدیدپذیری یا شارژ مجدد و تغذیه بعضی منابع آب زیرزمینی است. اگر برداشت از منابع آب زیرزمینی تجدیدناپذیر به درستی پایش و مدیریت نشوند می تواند به تمام شدن منابع منجر شود.[19] یکی دیگر از نگرانی ها در مورد افزایش مصرف آب زیرزمینی، کاهش کیفیت آب منبع در طول زمان است. معمولا در نظام های آب زیرزمینی، کاهش جریان های طبیعی، کاهش حجم ذخیره شده، کاهش سطح آب و تخریب آب دیده می شود.[15] تخلیه آب زیرزمینی می تواند باعث ایجاد اثرات منفی زیادی مثل افزایش هزینه پمپاژ آب زیرزمینی، القای شوری و دیگر تغییرات کیفیت آب، فرونشست زمین، تخریب چشمه ها و کاهش جریان های پایه، شود. آلودگی انسانی نیز برای این منبع مهم، مضر است.

برای راه اندازی یک کارخانه بزرگ نزدیک منطقه ای با آب فراوان، شرکت های آب معدنی نیاز دارند که آب زیرزمینی را از یک منبع آب با نرخی بیش از نرخ جایگزینی مجدد، برداشت کنند که این امر به کاهش پایدار و مداوم در سطوح آب زیرزمینی منجر می شود. آب زیرزمینی برداشت می شود، بطری بسته بندی می شود و سپس به سراسر کشور یا جهان فرستاده می شود و این آب هرگز برنمی گردد. هنگامی که سطح ایستابی (سفره آب) بیش از حد بحرانی تخلیه می شود، شرکت های آب معدنی فقط از مناطقی که کم آبی قابل توجهی  ایجاد شده، جابجا می شوند. تخلیه آب زیرزمینی در مناطقی که آب را مصرف می کنند همه کس و همه چیز را تحت تأثیر قرار می دهد از جمله کشاورزان، کسب و کارها، حیوانات، اکوسیستم ها، گردشگری و کاربران دیگر مثل افرادی که برای آب آشامیدنی به یک چاه محلی متکی هستند. خارج کردن میلیون ها گالن آب از زمین، نه تنها در آن منطقه بلکه به طور یکنواخت، سفره آب را تخلیه می کند زیرا سطح ایستابی (سفره آب) در کل توده زمینی به هم متصل است. کارخانه های بطری سازی (آب معدنی) باعث ایجاد کم آبی می شوند و تعادل اکولوژیکی را تحت تأثیر قرار می دهند. آن کارخانه ها مناطقی با بحران آب، ایجاد می کنند که باعث بروز خشکسالی می شود.[20]

یخچال های طبیعی

یخچال های طبیعی به علت کمکی که به جریان آب می کنند، به عنوان یک منبع حیاتی آب ذکر شده اند. افزایش دمای جهان، اثرات قابل توجهی بر روی نرخ ذوب یخچال های طبیعی دارد و باعث می شود که یخچال های طبیعی به طور کلی در سراسر جهان کوچک شوند. اگرچه در حال حاضر، آب ذوب شده ناشی از این یخچال های طبیعی کل منبع آب را افزایش می دهد، (ولی) ناپدید شدن یخچال های طبیعی در طولانی مدت، باعث کاهش آب قابل دسترس می شود. همچنین، افزایش آب ناشی از ذوب برف و یخ به علت افزایش دمای جهان، می تواند باعث بروز اثرات منفی از جمله طغیان رودخانه ها و سدها و نتایج فاجعه بار جهانی شود.[21]

اندازه‌گیری

امروزه هیدرولوژیست ها معمولا کم آبی را با بررسی معادله جمعیت- آب، ارزیابی می کنند. نقشه‌هایی وجود دارند که نشان‌دهندهٔ آب موجود در طبیعت است و کشورهای با حجم پایین‌تر یا بالاتر، آب قابل استفاده را مشخص می‌کنند. برخی دیگر نسبت آب موجود به جمعیت را دارند. رویکرد معمول رتبه‌بندی کشورها بر مبنای میزان منابع آب موجود در سال به ازای هر فرد است. برای مثال، با توجه به شاخص تنش آب فالکنمارک[22] ، زمانی گفته می‌شود یک کشور یا منطقه «تنش آبی» دارد که منابع آب سالانه آن کمتر از ۱٬۷۰۰ متر مکعب به ازای هر فرد در سال است. در سطحی بین ۱٬۷۰۰ و ۱٬۰۰۰ متر مکعب به ازای هر فرد در سال، کمبود آب دوره‌ای یا محدود را می‌توان انتظار داشت. هنگامی که منابع آب کمتر از ۱٬۰۰۰ متر مکعب به ازای هر فرد در هر سال باشد، کشور با «کمبود آب» مواجه است.[23] فائو وابسته به سازمان ملل متحد بیان می‌کند که تا سال ۲۰۲۵،
۱٫۹ میلیارد نفر در کشورها یا مناطق با کمبود آب مطلق زندگی می‌کنند، و دو سوم از جمعیت جهان تحت شرایط تنش خواهند بود. بانک جهانی می‌افزاید که تغییرات آب و هوایی می‌تواند تغییر الگوهای آینده دستیابی به آب و استفاده از آن را موجب شود، در نتیجه افزایش میزان تنش آب و ناامنی، هر دو در مقیاس جهانی به آب بستگی دارند.[24]

یکی دیگر از اندازه‌گیری‌ها، به عنوان بخشی از یک ارزیابی گسترده‌تر از مدیریت آب در سال ۲۰۰۷،[25] با هدف ارتباط در دسترس بودن آب و چگونگی استفاده از منابع در نظر گرفته شد؛ بنابراین کمبود آب به دو بخش «فیزیکی» و «اقتصادی» تقسیم شد. کمبود آب فیزیکی زمانی است که آب برای برآورده کردن تمام خواسته‌ها کافی نیست، از جمله آب مورد نیاز برای کارایی مؤثر اکوسیستم. مناطق خشک اغلب از کمبود آب فیزیکی رنج می‌برند. گاهی نیز به نظر می‌رسد که آب فراوان است اما در جایی منابع بیش از حد مصرف می‌شوند، مانند زمانی که زیرساخت‌های هیدرولیکی برای آبیاری، بیش از حد توسعه یافته‌اند. نشانه‌های کمبود آب فیزیکی عبارتند از: تخریب محیط زیست و کاهش آب‌های زیرزمینی. تنش آب به موجودات زنده آسیب می‌رساند زیرا هر موجودی برای زندگی به آب نیاز دارد.

منابع آب شیرین تجدیدپذیر

منبع آب شیرین تجدیدپذیر معیاری است که اغلب در رابطه با ارزیابی کم آبی استفاده می شود. این معیار حاوی اطلاعات مفیدی است زیرا می تواند کل منابع آب موجود هر کشور را توصیف کند. با شناخت کل منابع آب موجود، می توان ایده ای در مورد اینکه آیا یک کشور مستعد تجربه کم آبی فیزیکی است یا خیر، به دست آورد. این معیار معایب خودش را دارد که میانگین آن معایب این است: بارشی که سالانه به طور نابرابر به سیاره می رسد و منابع آب تجدیدپذیر سالانه، سال به سال متفاوت هستند. این معیار (میزان) دسترسی به آب برای افراد، خانوارها، صنایع یا دولت را توصیف نمی کند. نهایتا چون این معیار توصیفی از کل کشور است، اینکه یک کشور کم آبی را تجربه می کند یا خیر را به طور دقیق به تصویر نمی کشد. کانادا و برزیل هر دو سطوح بالایی از منابع آب در دسترس را دارند اما هنوز مشکلات مختلفی در رابطه با آب را تجربه می کنند.[15]

تنش آب

پنجاه سال پیش، زمانی که جمعیت در کرهٔ زمین از نیمی از جمعیت کنونی آن کمتر بود، درک مشترک این بود که آب یک منبع بی‌نهایت است.[26] مردم مانند امروز ثروتمند نبودند، کمتر کالری مصرف می‌کردند و گوشت کمتری می‌خوردند، بنابراین آب کمتری برای تولید مواد غذایی نیاز بود. آن‌ها به یک سوم حجم آبی که ما در حال حاضر از رودخانه برداشت می‌کنیم نیاز داشتند. امروز، رقابت برای منابع آب بسیار شدیدتر است. دلیل این است که در حال حاضر بیش از هفت میلیارد نفر بر روی زمین وجود دارند، مصرف گوشت و سبزیجات و آب در حال زیاد شدن است و رقابت برای آب در بخش‌های صنعتی، شهری و سوخت‌های زیستی بیشتر شده‌است.

مقدار کل منابع آب شیرین نیز به دلیل تغییرات آب و هوایی که موجب عقب‌نشینی یخچال‌های طبیعی، کاهش جریان رودخانه و کوچک شدن دریاچه‌ها شده، کاهش یافته‌است. بسیاری از آبخوان‌ها (سفره‌های آب زیرزمینی) که بیش از حد پمپ شده‌اند به سرعت پر نمی‌شوند. اگر چه کل منابع آب شیرین مورد استفاده قرار نگرفته‌است، بسیاری آلوده، شور، نامناسب یا غیرقابل دسترس برای مصارف شرب، صنعت و کشاورزی شده‌اند. برای جلوگیری از یک بحران جهانی آب، کشاورزان باید برای افزایش بهره‌وری برای پاسخگویی به تقاضاهای رو به رشد برای مواد غذایی تلاش کنند، در حالی‌که صنایع و شهرها به دنبال پیدا کردن راه‌هایی برای استفاده بهتر از آب باشند.[27]

مقالهٔ نیویورک تایمز، «بررسی خشکسالی جنوب شرقی کم‌آبی را به جمعیت ربط می‌دهد، نه گرم شدن زمین»، یافته‌های پژوهشگران دانشگاه کلمبیا در مورد موضوع خشکسالی در جنوب شرقی آمریکا میان سال‌های ۲۰۰۵ و ۲۰۰۷ را خلاصه می‌کند. این یافته در مجلهٔ آب و هوا چاپ شد. آن‌ها می‌گویند کمبود آب بیشتر ناشی از اندازهٔ جمعیت است تا از کمی بارش باران. ارقام سرشماری نشان می‌دهد که جمعیت گرجستان در میان سال‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۷ از ۴٫۸۶ به ۳٫۸۴ میلیون نفر رسیده‌است. پس از بررسی داده‌های بدست آمده از ابزار هواشناسی، مدل‌های کامپیوتری و اندازه‌گیری حلقه‌های درخت که منعکس‌کنندهٔ بارش باران هستند، آن‌ها دریافتند که خشکسالی بی‌سابقه نبوده و ناشی از حالت طبیعی الگوهای آب و هوا و رخدادهای تصادفی آب و هوایی است. «خشکسالی‌های مشابه در طی هزار سال گذشته روی داده‌است»، پژوهشگران نوشتند: «صرف نظر از تغییرات آب و هوایی، انتظار می‌رود که در آینده چنین الگوهای آب و هوایی و با نتایج مشابه روی دهد.»[28] همان‌طور که دما زیاد می‌شود، بارش باران در جنوب شرقی افزایش خواهد یافت، اما به دلیل تبخیر ممکن است حتی منطقه خشک‌تر شود. پژوهشگران با گفتن این مطلب نتیجه‌گیری کردند که هر بارندگی نتیجهٔ فرآیندهای داخلی پیچیده در جو است و به دلیل مقدار زیاد متغیرها پیش‌بینی بسیار سخت است. مدیریت نامناسب در مواجهه با موارد گفته شده، منجر به افزایش تنش بر منابع آب و همچنین افزایش هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی خواهد شد. برداشت از منابع آب در ۵۰ سال اخیر، سه برابر افزایش یافته و همین امر موجب کمبود آب و افت سطح آب‌های زیرزمینی شده‌است (World Bank, 2007b ; 2012). رشد پرشتاب جمعیت، سرانهٔ آب را کاهش داده‌است. کاهش کمیت با کاهش کیفیت ناشی از تخلیهٔ فاضلاب‌های مضر و تداخل آب شیرین با آب شور همراه بوده‌است. علاوه بر این، تغییر اقلیم که شدت و تواتر خشک‌سالی‌ها و سیل‌ها را افزایش داده، می‌تواند تأثیر زیان‌باری بر دسترسی آب در اکوسیستم‌ها بگذارد. طبق گزارش سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD, 2011)، تا سال ۲۰۵۰ تقاضای جهانی آب ۵۵ درصد افزایش خواهد یافت. این امر بر رقابت در زمینهٔ آب در برخی نقاط جهان و احتمال برداشت بی‌رویهٔ منابع آب زیرزمینی دامن خواهد زد. با توجه به چالش‌های بیان شده، جامعهٔ جهانی یا باید به فعالیت‌های کنونی خود در راستای تشدید تنش‌ها ادامه دهد یا حرکتی را جهت توقف یا اصلاح آن آغاز کند. امروزه اهمیت مدیریت مؤثر و پایدار آب بیش از هر زمان دیگری آشکار شده‌است. دست‌یابی به پایداری بیشتر از طریق اجرای سیاست‌های مؤثر و استفاده از آب به‌عنوان بستر اصلی رشد سبز، بسیار حیاتی است.[29]

تغییرات در اقلیم

تغییر اقلیم، باعث پسروی یخچال های طبیعی، کاهش جریان رودخانه و افت دریاچه ها و تالاب ها شده است. بسیاری از آبخوان ها بیش از حد پمپاژ شده اند و به سرعت تغذیه نمی شوند. اگرچه کل منبع آب شیرین، مورد استفاده قرار نگرفته است، ولی بیشتر آن آلوده، شور و نامناسب شده است یا به عبارت دیگر (در غیر این صورت) برای آشامیدن، صنعت و کشاورزی غیر قابل استفاده است. برای جلوگیری از بحران آب جهانی، در حالی که صنعت و شهرها راههایی برای استفاده مؤثرتر آب پیدا می کنند، کشاورزان باید برای افزایش بهره وری و حاصلخیزی و در نتیجه برای برآورده کردن تقاضای در حال افزایش غذا، تلاش کنند.[30]

مقاله " مطالعه خشکسالی جنوب شرقی، کم آبی را به جمعیت نسبت می دهد نه به گرم شدن جهان"  در مجله نیویورک تایمز، یافته های محقق دانشگاه کلمبیا را در مورد خشکسالی ها در جنوب شرقی آمریکا بین سال های 2005 و 2007 ارائه می کند. یافته های منتشر شده در ژورنال اقلیم، بیان می کند که کم آبی ها، بیش از بارش، از اندازه جمعیت ناشی می شود. ارقام سرشماری نشان می دهد که جمعیت جورجیا، بین سال های 1990 و 2007، از 6٫48 به 9٫54 میلیون نفر افزایش یافت.[31] آنها پس از مطالعه داده های ابزارهای هواشناسی، مدل های کامپیوتری و اندازه گیری های حلقه های درخت، دریافتند که خشکسالی ها، بی سابقه نبوده است و ناشی از الگوهای نرمال اقلیمی و رویدادهای آب و هوایی تصادفی است. محققان نوشته اند" خشکسالی های مشابه در طی هزار سال گذشته آشکار شدند"،" آنها افزودند صرف نظر از تغییر اقلیم، الگوهای آب و هوایی مشابه همراه با نتایج یکسان می تواند در آینده به صورت منظم مورد انتظار باشد."[31] هنگامی که دما افزایش می یابد، بارش در جنوب شرقی افزایش خواهد یافت اما به دلیل تبخیر، حتی منطقه خشک تر می شود. محققان با ذکر بیانیه ای نتیجه گرفتند که هر بارشی ناشی از فرآیندهای داخلی پیچیده ای در اتمسفر است و به علت وجود متغیرهای زیاد، بسیار مشکل است که پیش بینی شود.

بحران آب

هنگامی که به اندازهٔ کافی آب آشامیدنی مورد نیاز وجود ندارد، خطر بحران آب حس می‌شود. با توجه به اینکه این مسئله یک نگرانی جهانی است، سازمان ملل متحد و دیگر سازمان‌های جهانی مناطق گوناگونی را، مناطق دچار بحران آب در نظر می‌گیرند. دیگر سازمان‌ها مانند سازمان غذا و کشاورزی، استدلال می‌کنند که هیچ بحران آبی در این مکان‌ها وجود ندارد، اما کی باید گام‌هایی برای جلوگیری از بروز چنین بحرانی برداشته شود.

نشانه‌ها

چندین نشانهٔ اصلی برای بحران آب وجود دارد.

بیماری‌های ساری از راه آب و نبود آب بهداشتی لوله‌کشی یکی از علت‌های عمدهٔ مرگ و میر در سراسر جهان هستند. برای کودکان زیر پنج سال، بیماری‌های ساری از راه آب علت اصلی مرگ و میر است. در هر زمان، نیمی از تخت‌های بیمارستان در جهان توسط بیماران مبتلا به بیماری‌های ساری از راه آب اشغال شده‌است. به گفته بانک جهانی، ۸۸ درصد از تمام بیماری‌های ساری از راه آب توسط آب آشامیدنی ناسالم، نبود بهداشت و بهداشت نامناسب ایجاد می‌شود. آب توازن شکنندهٔ اساسی برای تأمین آب سالم است، اما عوامل قابل کنترل مانند مدیریت و توزیع منابع آب خود سهم بیشتری در کمبود آب دارند.

گزارش سازمان ملل متحد ۲۰۰۶ که بر مسائل مربوط به حکومت به عنوان هستهٔ اصلی بحران آب متمرکز است، می‌گوید: «آب به اندازهٔ کافی برای همه وجود دارد» و «کمی آب اغلب به دلیل مدیریت نادرست، فساد، نبود نهادهای مناسب، سستی بوروکراتیک و کمبود سرمایه‌گذاری هم در ظرفیت انسانی و هم در زیرساخت‌های فیزیکی است». داده‌های رسمی همچنین نشان می‌دهند ارتباط روشن میان دسترسی به آب سالم و نسبت تولید ناخالص داخلی به درآمد سرانه وجود دارد.[32]

همچنین اقتصاددانان ادعا کرده‌اند که وضعیت کنونی آب به دلیل نبود حقوق مالکیت، مقررات دولتی و یارانه‌ها در بخش آب، باعث قیمت بسیار پایین و مصرف بیش از حد بالای آن است.[33][34][35]

پوشش گیاهی و زندگی وحش اساساً بستگی به منابع آب شیرین دارد. مردابها ،باتلاقها و مناطق ساحلی وابسته به منابع پایدار آب هستند، اما اگر دستیابی به آب کاهش یابد، جنگل‌ها و سایر اکوسیستم‌ها نیز به همان اندازه در معرض خطر تغییرات عمده خواهند بود. در مورد تالاب‌ها، با گسترش جمعیت انسانی مساحت قابل توجهی از حیات وحش گرفته شده تا برای منابع غذایی و خانه‌سازی استفاده شود. اما مناطق دیگری از کاهش تدریجی آب شیرین آسیب می‌بینند چون در بالادست، برای استفاده انسان از منابع آب انشعاب گرفته می‌شود. در هفت ایالت از ایالات متحده بیش از ۸۰ درصد از تمام تالاب تاریخی در دههٔ ۱۹۸۰ پر شده‌اند، تا اینکه کنگرهٔ آمریکا قانون «no net loss» را برای حفاظت تالاب‌ها تصویب کرد.

در اروپا نیز از دست رفتن گستردهٔ تالاب‌ها و در نتیجه از دست رفتن تنوع زیستی رخ داده‌است. برای مثال بسیاری از باتلاق‌ها در اسکاتلند با افزایش جمعیت انسانی گسترش یا کاهش یافته‌اند. یکی از نمونه‌ها پورتلنتن موس (Portlethen Moss) و ابردین شایر (Aberdeenshire) است. کمبود آب می‌تواند منجر به خطرات عملی و تجاری برای طیف وسیعی از شرکت‌ها و بخش‌ها، از جمله صنعت سیمان شود، همان‌طور که توسط ابتکار پایدارسازی سیمان (CSI) پروتکل گزارش آب برای شورای جهانی تجارت برای توسعهٔ پایدار (WBCSD) اشاره شده‌است. منتشر شده در سال ۲۰۱۴، راهنمای توصیه می‌کند که تولیدکنندگان سیمان و بتن نحوهٔ استفاده از آب، بازیافت یا دور انداختن آن‌ها را شناسایی کرده و نحوهٔ کشیده شدن آب و نحوهٔ چگونگی آن را مشخص کنند. CSI به تازگی مسائل مربوط به مسائل مربوط به مصرف آب در تمام سطوح را در دستورالعمل‌های مناسب برای حسابداری آب ۲، منتشر کرد که در ماه مه منتشر شد. در حالی که یک گام مهم، صنعت نیز باید به شیوه‌های نوآورانه و فناوری‌هایی که مصرف آب در تولید را کاهش می‌دهد، داشته باشد. آب مادهٔ مصرفی‌ترین در جهان است؛ دومین بتن است که معمولاً به استفاده قابل توجه از منابع آب کمک می کند. اگر چه صنعت هنوز اطلاعات جامع و جامعی دربارهٔ استفاده از آب خود ندارد، خروج آب در سطح جهانی به سرعت در حال افزایش است. به غیر از ردیابی دقیق مصرف آب، صنعت نیازمند فناوری‌های نوین است که می‌تواند به کاهش مصرف آب کمک کند، زیرا کمبود آب به عنوان یک تهدید ناگهانی برای بقای تجاری است. میان سال‌های ۱۹۹۶ و ۲۰۰۵ میانگین مصرف سالانهٔ آب در سراسر جهان بیش از ۹٬۰۰۰ میلیارد تن بود، هر چند که دسترسی به آب قابل استفاده به‌طور چشمگیری از منطقه به منطقه در سراسر جهان متفاوت است. بر طبق برنامه جمعیت بین‌المللی: براساس پیش‌بینی‌های جمعیت متوسط سازمان ملل در سال ۱۹۹۸، بیش از ۲٫۸ میلیارد نفر در ۴۸ کشور با استرس آب یا شرایط کمبودی تا سال ۲۰۲۵ روبرو می‌شوند، همان‌طور که در شکل ۲ نشان داده شده‌است. ۵ تا سال ۲۰۵۰ تعداد کشورهایی که با استرس آب یا کمبود آب مواجه هستند، می‌تواند تا ۵۴ درصد افزایش یابد، جمعیتی بالغ بر چهار میلیارد نفر - حدود ۴۰ درصد از جمعیت جهان پیش‌بینی شده ۹٫۴ میلیارد نفر است؛ بنابراین، حفاظت از آب به عنوان نگرانی جهانی افزایش یافته‌است. طبق گفتهٔ یونسکو، «انتظار می‌رود که سالانه میزان مصرف آب سالانه توسط صنعت از ۷۲۵ کیلومتر در سال ۱۹۹۵ به حدود ۱٬۱۷۰ کیلومتر بر ساعت تا سال ۲۰۲۵ افزایش یابد، در نتیجهٔ مصرف آب صنعتی ۲۴ درصد از کل انتزاع آب را نشان خواهد داد.» ۶ بسته به درخواست و عملکرد، برخی از این آب می‌تواند بازیابی شود. با این حال، آب صنعتی که از لحاظ شیمیایی مصرف می‌شود دیگر برای بازیافت یا بازیافت در دسترس نیست. حیاتی است که صنعت به فناوری‌های نوین دسترسی پیدا می‌کند که می‌تواند مصرف و در نتیجه نیاز به آب را کاهش دهد. در بازارهای انتخاب شده در سراسر جهان که کمبود آب یک نگرانی فوری است، مصرف آب به‌طور فزآینده‌ای بحرانی خواهد شد، به ویژه برای صنایع بسیار وابسته به آب، مانند سیمان و بتن. همان‌طور که اقتصادها به‌طور چشمگیری وابسته به آب هستند، ضروری است که صنایع اطمینان حاصل شود که اقتصاد آب خشک نخواهد شد. CSI با پیاده‌سازی استانداردهای حسابداری در صنعت، دیدگاه واضحتری در مورد چگونگی برخورد و کاهش مصرف آب در سیمان و بتن دارد. اما گزارشگری و بهترین روش‌ها نمی‌توانند به تنهایی حل شود. این‌جایی است که فناوری وارد عمل می‌شود.

نگاهی اجمالی به مناطق متأثر از بحران

کشورهای بسیاری در جهان وجود دارند که از نظر سلامت انسان و ناکافی بودن آب آشامیدنی به شدت تحت تأثیر قرار گرفته اند. در زیر یک لیست مختصر از بعضی از کشورها و جمعیت درگیر در آنها که تنها به آب آلوده دسترسی دارند ذکره شده است:

  • سودان (12٫3 میلیون)
  • ونزوئلا (5٫0 میلیون)
  • اتیوپی (2٫7 میلیون)
  • تونس (2٫1 میلیون)
  • کوبا (1٫3 میلیون)

کم آبی در یمن یک مشکل در حال رشد است که از رشد جمعیت، مدیریت ضعیف آب، تغییر اقلیم، تغییرات در بارش، تخریب زیرساخت آبی، اداره ضعیف و دیگر اثرات انسانی، ناشی شده است. از سال 2011 تخمین زده شده که یمن درجه ای از کم آبی را تجربه می کند که ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن را تحت تأثیر قرار می دهد. از سال 2015 [36] یمن در میان کم آب ترین کشورهای جهان قرار گرفته است. اکثر جمعیت یمن، کم آبی را حداقل یک ماه در طول سال تجربه می کنند و این امر یمن را از نظر کم آبی با کشور چاد قابل مقایسه می کند.

در حال حاضر، کمبود آب، واردات سنگین غلات را در شماری از کشورهای کوچکتر دامن می زند، به زودی این امر در کشورهای وسیع تر مثل چین و هند نیز رخ خواهد داد.[37] سطح ایستابی، در تعدادی از کشورها (از جمله چین شمالی، ایالات متحده و هند) به علت پمپاژ بیش از حد و گسترده با استفاده از پمپ های دیزلی و الکتریکی قدرتمند در حال کاهش است. پاکستان، ایران و مکزیک دیگر کشورهایی هستند که تحت تأثیر قرار گرفته اند. این امر، در نهایت به کم آبی و کاهش برداشت محصول غلات منجر خواهد شد. کشور چین، حتی با وجود پمپاژ بیش از حد آبخوان هایش، با کمبود غلات مواجه است. وقتی این امر اتفاق بیفتد، مطمئنا قیمت غلات افزایش خواهد یافت. اکثر 3 میلیارد نفری که پیش بینی می شود تا اواسط قرن به جمعیت جهان اضافه شوند در کشورهایی متولد خواهند شد که در حال حاضر کمبود آب را تجربه می کنند. بیم این وجود دارد که یک راه حل کاربردی غیر خشونت آمیز یا انسانی برای کمبود آب در حال ظهور جهانی وجود ندارد مگر اینکه سرعت رشد جمعیت، سریعا کاهش یابد.[38] بعد از چین و هند ردیف دومی از کشورهای کوچکتر با کمبود آب گسترده وجود دارد. الجزیره، مصر، ایران، مکزیک و پاکستان.

در دره ریو گراند تجارت کشاورزی شدید، مشکلات کم آبی را تشدید کرد و منازعات قضایی در مورد حق آب در هر دو طرف مرزهای ایالات متحده و مکزیک را برانگیخت. محققان از جمله Armand Peschard-Sverdrup دانشمند علوم سیاسی مکزیکی معتقدند که این تنش، نیازی برای توسعه مجدد استراتژیک مدیریت آب در سطح فراملی را ایجاد می کند.[39] برخی اظهار داشته اند که اختلافات بمثابه "جنگ" بر سر منابع طبیعی در حال کاهش است.[40][41]

طبق یک گزارش مهم که در سال 2019 توسط بیش از 200 محقق تهیه شده است، یخچال های طبیعی هیمالیا که منابع (تأمین کننده) بزرگترین رودخانه های آسیا هستند – گنگ، ایندوس، براهماپوترا، یانگ تسه، مکونگ، سالوین و زرد 66 درصد از یخ خود را تا سال 2100 از دست می دهند.[42] حدود 2٫4 میلیارد نفر در حوضه زهکشی رودخانه های هیمالیا زندگی می کنند.[43] هند، چین، پاکستان، بنگلادش، نپال و میانمار می توانند سیل هایی را به دنبال خشکسالی در دهه های آتی تجربه کنند. رودخانه گنگ تنها در هند، آب مورد نیاز برای آشامیدن و کشاورزی برای بیش از 500 میلیون نفر را تأمین می کند.[44][45] سواحل غربی آمریکای شمالی که بیشتر آب خود را از یخچال های طبیعی رشته کوههایی مثل کوههای راکی و سیرا نوادا دریافت می کنند نیز تحت تأثیر قرار می گیرند.[46][47]

تاکنون بخش اعظم استرالیا به بیابان یا زمین های نیمه خشک تبدیل شده است که معمولا به عنوان منطقه دور افتاده شناخته می شود.[48] در پاسخ به کمبودهای مزمن ناشی از خشکسالی، در بسیاری از مناطق و شهرهای استرالیا، محدودیت های آب برقرار شده اند. Tim Flannery متخصص محیط زیست و برنده جایزه استرالیایی در سال 2007 پیش بینی کرد که شهر پرت در استرالیای غربی اولین کلان شهر ارواح و یک شهر متروکه بدون هیچ آبی برای حفظ جمعیتش در جهان تبدیل می شود مگر اینکه تغییرات اساسی ایجاد کند.[49] در سال 2010 پرت رکورد دومین زمستان خشک خود را ثبت کرد[50] و شرکت آب محدودیت های آب را برای بهار تشدید کرد.[51]

شهر دیگری که با بحران آب مواجه است کیپ تاون در آفریقای جنوبی است. دولت و دانشمندان در این منطقه برای "روز صفر" آماده می شدند بدین معنی که این منطقه تقریبا بطور کامل بدون آب بود. دولت امیدوار بود که تلاش های حفاظتی داوطلبانه و عوامل زیست محیطی، تأمین آب در مخازن را افزایش دهد اما این اتفاق نیفتاد و احتمال تهی شدن شهر از آب آشامیدنی را افزایش داد. دانشمندان دانشگاه کیپ تاون نگران این موضوع بودند به این دلیل که بدون منبع آب آنها قادر نخواهند بود که تحقیقات پزشکی و مطالعات بالینی ارزشمند را انجام دهند.[52] اگرچه از روز صفر جلوگیری شد و محدودیت ها برای ساکنان برداشته شد اما تلاش های حفاظتی همراه با عدم قطعیت هایی در میزان بارش همچنان پابرجاست.[53]

بحران آب در ایران و راهکارهای برون رفت
نوشتار اصلی: بحران آب در ایران

طبق پیش‌بینی‌های جهانی سال ۱۴۰۰ ه‍.ش سرانهٔ آب به کمتر از ۱٬۴۰۰ مترمکعب برای هر فرد در سال خواهد رسید و این به معنی ورود به بحران آبی است. طبق آمارهای رسمی و به اعتقاد کارشناسان ایران در آستانهٔ بحران آب به سرمی برد و طی سال‌های آینده تأمین آب به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های کشور در بسیاری از استان‌ها، شهرها و مناطق تبدیل خواهد شد. ایران از نظر جغرافیایی در بخش نیمه‌خشک و خشک جهان قرار گرفته به شکلی که میانگین بارش درایران حدود ۲۵۰ میلی‌متراست؛ درحالی که میانگین جهانی حدود ۸۵۰ میلی‌متراست که بیش از سه برابر میزان بارش در ایران است.

از دلایل بحران آب در ایران را می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:[54]

  • رشد سریع جمعیت و پراکندگی نامناسب آن
  • کشاورزی ناکارآمد
  • سوء مدیریت و عطش بیش از حد توسعه
  • ساختار نامناسب حکمرانی آب، تعدد ذی‌مدخلان، مدیریت ناهماهنگ، ضعف سیاسی سازمان حفاظت از محیط زیست و فقدان نگرش دراز مدت

راهکارهای برون‌رفت از این بحران به صورت زیر لیست می‌شوند:[54]

  • جایگزین کردن صنایعی مانند گردشگری و بوم گردشگری و … و ایجاد شغل و درآمد از این طریق به‌جای کشاورزی و کشت درخت و محصولات با نیاز آبی بالا[55]
  • بازنگری جدی در سیاست‌های رشد و توزیع جغرافیایی جمعیت
  • مرفه‌سازی کشاورزان و جوامع روستایی با اعطای امتیازات بیشتر و سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی به منظور افزایش بهره‌وری اقتصادی بخش کشاورزی از طریق مدرنیزه کردن این بخش
  • بازبینی الگوهای کشت در سراسر کشور با در نظر گرفتن امنیت غذایی ملی و بر اساس میزان دسترسی به منابع منطقه‌ای و بهره‌وری اقتصادی
  • افزایش قیمت حامل‌های انرژی و آب همراه با اعطای مشوق‌های اقتصادی برای جلوگیری از صدمات اقتصادی و معیشتی بر کشاورزان در کوتاه مدت
  • ایجاد سازمان‌های تعاونی مدیریت کشاورزی در هر منطقه و افزایش مشارکت کشاورزان و ظرفیت‌های جمعی در مدیریت آب و کشاورزی
  • ایجاد بازار آب و کنترل حقابه‌ها
  • ایجاد حساب پس‌انداز آب برای محیط زیست برای حفظ و احیای اکوسیستم‌ها از طریق خریداری آب از مزارع کم بازده
  • تغییر وضعیت از مدیریت بحران (انفعالی) به مدیریت پیشگیرانه (فعال)
  • اصلاح ساختار حکمرانی آب و تقویت سازمان محیط زیست

نقش شرکت ها

اقدامات شرکت‌ها از نظر تاریخی خطر قابل ملاحظه‌ای برای آب پاک و مقرون به صرفه ایجاد کرده است و دریاچه اونونداگا آلوده‌ترین دریاچه در آمریکا، نمونه بارز آن می‌باشد. در اواخر دهه 1800 مردم به دلیل منظره زیبا و آب طبیعی که در آنجا تأمین می‌شد شروع به ساخت و ساز در نزدیکی دریاچه کردند. با توسعه منطقه، تصفیه خانه فاضلاب و همچنین چندین کارخانه صنعتی مواد شیمیایی ساخته شد.[56] بدلیل عدم وجود کنترل‌های حفاظتی زیست محیطی، صنایع فاضلاب و محصولات شیمیایی خود را به داخل دریاچه ریختند. این عمل سال‌ها ادامه داشت تا اینکه دریاچه در سال 1940 برای شنا بسته شد و در سال 1970 نیز برای ماهیگیری بسته شد.[57] نهایتاً سال 2015 که با هزینه ای معادل 1٫1 میلیارد دلار  از سرمایه عمومی و خصوصی، دریاچه مجددا برای شنا بازگشایی شد.[56]

به نظر می رسد که ساخت تأسیسات تصفیه فاضلاب و کاهش برداشت از آب زیرزمینی، راه حل های واضحی برای (این) مشکل جهانی است؛ اگرچه نگاهی عمیق‌تر، مسائل اساسی تری را در این مورد آشکار می کند. تصفیه فاضلاب، سرمایه زیادی می خواهد و دسترسی به این تکنولوژی در بعضی مناطق محدود است. علاوه بر این، افزایش سریع جمعیت در بسیاری از کشورها، این امر را به مسابقه ای تبدیل می کند که برنده شدن در آن دشوار است. همچنانکه این عوامل به اندازه کافی دلهره آور نیستند، باید هزینه های هنگفت و نیازهای مهارتی لازم برای نگهداری از تأسیسات تصفیه فاضلاب را در نظر گرفت، حتی اگر این تأسیسات با موفقیت احداث شده باشند.

کاهش برداشت بیش از حد آب زیرزمینی، عموما از نظر سیاسی رایج نیست و می تواند اثرات مهم اقتصادی برای کشاورزان داشته باشد. بعلاوه این استراتژی لزوما بازده محصول را کاهش می‌دهد که گفته می شود که برای جمعیت فعلی غیر عملی است.

واقع بینانه‌تر اینکه، کشورهای در حال توسعه می‌توانند برای دستیابی به تصفیه اولیه فاضلاب یا نظام های سپتیک ایمن تلاش کنند و طراحی حوضچه (محل آبریز) فاضلاب را برای به حداقل رساندن اثرات بر آب آشامیدنی و اکوسیستم‌ها، به دقت تجزیه و تحلیل کنند. کشورهای توسعه یافته نه تنها می توانند تکنولوژی مربوط به سیستم های تصفیه آب و فاضلاب مقرون به صرفه را بهتر به اشتراک گذارند بلکه می توانند مدل سازی انتقال هیدرولوژیکی را نیز به اشتراک گذارند. در سطح فردی، مردم در کشورهای توسعه یافته خودشان می توانند مصرف بیش از حد را کاهش دهند که (نهایتا) مصرف آب در سراسر جهان را کاهش می دهد. کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه می توانند حفاظت از اکوسیستم ها به ویژه تالاب ها و مناطق ساحلی را افزایش دهند. اقدامات انجام شده نه تنها باعث حفظ پوشش گیاهی و جانوری خواهد شد بلکه باعث تحریک مؤثر چرخه آب طبیعی می شود که نظام های آبی را برای انسان ها سالم تر می کند.

مجموعه ای از راه حل‌های محلی که نیازمند فناوری اندکی هستند، توسط تعدادی از شرکت‌ها در حال پیگیری است. این تلاش‌ها در مورد استفاده از انرژی خورشیدی برای تقطیر آب است که در دماهای پایین‌تر از دمای جوش آب اتفاق می افتد. با توسعه قابلیت تصفیه و خالص‌سازی هر منبع آبی موجود، مدل های تجاری محلی می توانند با تکنولوژی های جدید ساخته شوند و جذب آنها را سرعت بخشند. مثلا بادیه نشینان شهر داهاب در مصر، Aqua Danial's Water Stellar را نصب کردند که از یک جمع کننده یا گیرنده حرارتی که 2 متر مربع است، برای تقطیر 40 تا 60 لیتر آب، روزانه از هر منبع آب محلی، استفاده می کند. این موضوع نسبت به  روش های تقطیری متداول، 5 برابر مؤثرتر است و نیاز به بطری های پلاستیکی PET آلوده کننده یا انتقال و آبرسانی را حذف می کند.[58]

مدیریت بحران

ادعا شده است اگر که نرخ تغییر درون یک حوضه فراتر از ظرفیت نهادهای موجود در آن باشد، احتمال تعارض بالا می رود.[46] اگرچه تنش های منطقه ای می توانند با بحران های آبی بسیار مرتبط باشند، تاریخ نشان داده است که موارد همکاری، بسیار بیشتر از تعارض بر سر آب بوده است.

با این حال عدم همکاری باعث افزایش تعارضات منطقه ای در بسیاری از بخش های جهان به ویژه در جنوب آن می شود و بیشتر تعارضات، در خصوص دسترسی، استفاده و مدیریت آب است. مثلا درگیری بین مصر و اتیوپی بر سر سد رنسانس بزرگ اتیوپی در سال 2020 تشدید شد.[59][60] مصر از ترس اینکه این سد، میزان آبی که از نیل دریافت می کند را کاهش خواهد داد سد را یک خطر ذاتی می دید.[61] بنابراین کلید حل اختلاف آن در نهاد ها و همکاری قوی نهفته است. کمیسیون رودخانه ایندوس و معاهده 1960 آب ایندوس با وجود خصومت دو کشور هند و پاکستان، از جنگ بین این دو کشور جان سالم به در بردند و با تأمین یک چارچوب برای مشاوره، بررسی و تبادل اطلاعات، یک مکانیسم موفق در حل اختلافات ارائه دادند. کمیته مکونگ از سال 1957 آغاز به کار کرده است و از جنگ ویتنام در سال های 1955 تا 1975 دوام آورده است. در مقابل، بی ثباتی منطقه ای هنگامی ایجاد می شود که کشورها فاقد نهادهایی برای همکاری در تشریک مساعی منطقه ای مثل طرح مصر برای یک سد بلند بر روی نیل باشند. با این حال، حداقل تا سال 2019 هیچ مؤسسه جهانی بر مدیریت منابع آب فرامرزی نظارت نمی کند و همکاری بین المللی از طریق همکاری موردی (ad hoc) بین آژانس ها اتفاق افتاده است، مثل کمیته مکونگ که به علت اتحادی که بین یونیسف و اداره عمران ایالات متحده وجود داشت، ایجاد شد. به نظر می رسد که تشکیل مؤسسات بین المللی قوی راهی برای پیشبرد فراهم می کند – آنها مداخله و مدیریت زود هنگام را برای جلوگیری از فرآیندهای پرهزینه حل اختلاف تقویت و تشویق می کنند.

مذاکرات یک الگوی " مبتنی بر نیاز"  به جای "مبتنی بر حق" دارند که تقریبا همه اختلافات حل شده این ویژگی مشترک را دارند. زمین های قابل آبیاری، جمعیت و مشخصات فنی پروژه ها، "نیازها" را تعیین می کنند. موفقیت یک الگوی مبتنی بر نیاز، در تنها توافق نامه آبی که تاکنون بر سر حوضه رودخانه اردن صورت گرفته، نمایان شده است که بر نیازهای ساحل نشینان نه حقوق آنها متمرکز است. در شبه جزیره هند، نیازهای آبیاری بنگلادش، تخصیص های آب رودخانه گنگ را تعیین می کند. یک رویکرد منطقه ای مبتنی بر نیاز، بر جلب رضایت افراد نسبت به نیاز آنها به آب و اطمینان از اینکه حداقل نیازهای کمی آنها تأمین می شود، متمرکز است. این امر، اختلافات ایجاد شده هنگامی که کشورها یک پیمان را از نقطه نظر منافع ملی می بینند حذف می کند و و از یک رویکرد جمع صفر، به یک رویکرد جمع مثبت یکپارچه، که آب و منافع آن را به طور یکسان اختصاص می دهد، حرکت می کند.

چارچوب صلح آبی (Blue Peace) که توسط گروه آینده‌پژوهی استراتژیک با همکاری دولت های سوئیس و سوئد توسعه یافت، ساختار سیاستی منحصر به فردی پیشنهاد می کند که مدیریت پایدار منابع آب و همکاری در زمینه صلح را تقویت می کند. با بهره گیری (ساخت) از اکثر منابع آبی اشتراکی از طریق همکاری نسبت به تخصیص صرف بین کشورها، شانس صلح می تواند افزایش یابد.[62] مؤثر بودن رویکرد صلح آبی (مثلا) در خاورمیانه[63] و حوضه نیل[64] اثبات شده است.

تولید یا بهره‌وری آب

حفاظت و تولید آب (شیرین) با تکنولوژی های مختلف، جزو راه حل های متنوع بحران های ملی آب محسوب می شوند.

تصفیه فاضلاب

تصفیه فاضلاب به حفاظت پیکره های آبی طبیعی کمک می کند و در مناطقی مثل سنگاپور به منبع آب آشامیدنی تبدیل شده است.

رطوبت زایی و رطوبت زدایی خورشیدی

بسیاری از ژنراتورهای آب اتمسفریک عملکردی مشابه عملکرد دستگاه رطوبت زدا دارند، یعنی هوا از روی یک کویل یا سیم پیچ سرد شده عبور می کند و باعث متراکم شدن آب می شود. برخی از مزایای این ژنراتورها عبارتند از: قیمت پایین آنها، عدم وجود فلزات سنگین و باکتری ها، بهبود سلامت جوامع و کارایی بالا در استفاده از هوا به عنوان منبع آب بدون نیاز به نزدیک بودن به دریاچه، رودخانه یا اقیانوس.

نمک زدایی

ماشین های نمک زدایی برای استخراج عناصر معدنی از آب شور طراحی شده اند. به طور کلی، نمک زدایی به حذف نمک ها و مواد معدنی از یک ماده هدف اشاره دارد.[65] دستگاه نمک زدای کارآمد از نظر انرژی با مصرف الکتریسیته کمتر از یک کیلووات ساعت به ازاء هر متر مکعب آب شیرین، می تواند به عنوان پایانی برای بحران آب جهانی تلقی شود. چندین شرکت مثل زیمنس و  TS Prototype-Creation فناوری های مربوط به این مهم را توسعه داده اند. یک کیلووات ساعت کمی بیش از مقدار لازم برای پمپاژ آب از (national grit) در آلمان است. گلخانه IBTS که برای نمک زدایی آب طراحی شده است، آب تقطیری را با Kwh 0٫45 به ازاء هر متر مکعب تولید می کند. پیدایش ادغام متراکم و رآکتورهای هسته ای کوچک نیز راهکاری برای بحران آب جهانی ارائه می دهند و این بدان معناست که دیگر مصرف انرژی برای نمک زدایی، مهم نخواهد بود.

منابع
  1. GEO-2000
  2. Freshwater: lifeblood of the planet
  3. Coping with water scarcity. An action framework for agriculture and food stress (PDF). به کوشش Food and Agriculture Organization of the United Nations.
  4. Mekonnen, Mesfin M.; Hoekstra, Arjen Y. (2016-02-01). "Four billion people facing severe water scarcity". Science Advances. 2 (2): e1500323. doi:10.1126/sciadv.1500323. ISSN 2375-2548.
  5. Bellware, Kim (2016-02-15). "Global Water Shortage Risk Is Worse Than Scientists Thought". HuffPost. Retrieved 2020-10-20.
  6. Postel, Sandra L.; Daily, Gretchen C.; Ehrlich, Paul R. (1996-02-09). "Human Appropriation of Renewable Fresh Water". Science. 271 (5250): 785–788. doi:10.1126/science.271.5250.785. ISSN 0036-8075.
  7. Savenije, H. H. G (2000-01-01). "Water scarcity indicators; the deception of the numbers". Physics and Chemistry of the Earth, Part B: Hydrology, Oceans and Atmosphere. 25 (3): 199–204. doi:10.1016/S1464-1909(00)00004-6. ISSN 1464-1909.
  8. Vörösmarty, Charles J.; Green, Pamela; Salisbury, Joseph; Lammers, Richard B. (2000-07-14). "Global Water Resources: Vulnerability from Climate Change and Population Growth". Science. 289 (5477): 284–288. doi:10.1126/science.289.5477.284. ISSN 0036-8075. PMID 10894773.
  9. "Water footprint scenarios for 2050: A global analysis". Environment International. 64: 71–82. 2014-03-01. doi:10.1016/j.envint.2013.11.019. ISSN 0160-4120.
  10. "Half the World to Face Severe Water Stress by 2030 unless Water Use is "Decoupled" from Economic Growth, Says International Resource Panel". UNEP - UN Environment Programme. Retrieved 2020-10-20.
  11. "Why fresh water shortages will cause the next great global crisis". the Guardian. 2015-03-08. Retrieved 2020-10-20.
  12. «Human Development Report 2006 | Human Development Reports». hdr.undp.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  13. Prokurat, Sergiusz (2015-09-30). "Drought and water shortages in Asia as a threat and economic problem". Journal of Modern Science (به english). 26 (3): 235–250. ISSN 1734-2031.
  14. Lawrence, Justin E.; Pavia, Christopher P. W.; Kaing, Sereyvicheth; Bischel, Heather N.; Luthy, Richard G.; Resh, Vincent H. (2014-04-03). "Recycled water for augmenting urban streams in mediterranean-climate regions: a potential approach for riparian ecosystem enhancement". Hydrological Sciences Journal. 59 (3–4): 488–501. doi:10.1080/02626667.2013.818221. ISSN 0262-6667.
  15. Managing Water under Uncertainty and Risk (PDF).
  16. «Groundwater resources of the world and their use». unesdoc.unesco.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  17. «Agricultural Groundwater Revolution». CABI.org (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  18. «Water in a changing world: the United Nations world water development report 3». unesdoc.unesco.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  19. "What California can learn from Saudi Arabia's water mystery". Reveal. Retrieved 2020-10-20.
  20. Non-renewable Groundwater Resources (PDF).
  21. Hewitt, Kenneth (2005). "The Karakoram Anomaly? Glacier Expansion and the 'Elevation Effect,' Karakoram Himalaya". Mountain Research and Development. 25 (4): 332–340. doi:10.1659/0276-4741(2005)025[0332:TKAGEA]2.0.CO;2. ISSN 0276-4741.
  22. Falkenmark and Lindh 1976, quoted in UNEP/WMO. "Climate Change 2001: Working Group II: Impacts, Adaptation and Vulnerability". UNEP. Retrieved 2009-02-03.
  23. Samuel T. L. Larsen. "Lack of Freshwater Throughout the World". Evergreen State College. Retrieved 2009-02-01.
  24. The World Bank, 2009 "Water and Climate Change: Understanding the Risks and Making Climate-Smart Investment Decisions". pp. 21–24. Retrieved 2011-10-24.
  25. Molden, D. (Ed). Water for food, Water for life: A Comprehensive Assessment of Water Management in Agriculture. Earthscan/IWMI, 2007.
  26. Giordano, M. and Volholth, K. (ed.) 2007. The Agricultural Groundwater Revolution. Wallingford, UK, Centre for Agricultural Bioscience International (CABI).
  27. Chartres, C. and Varma, S. Out of water. From Abundance to Scarcity and How to Solve the World’s Water Problems FT Press (USA), 2010
  28. http://www.nytimes.com/2009/10/02/science/earth/02drought.html NYTimes 2009 - Columbia University
  29. آب و رشد سبز:فراتر از تئوری برای آیندهٔ پایدار، عیسی بزرگ زاده. انتشارات فرهنگ صبا، چاپ اول، ۱۳۹۷
  30. «Texas Water Report: Going Deeper for the Solution» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در 22 فوریه 2014. دریافت‌شده در 20 اكتبر 2020. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  31. Chartres, Colin; Varma, Samyuktha. (۲۰۱۰). «Out of water: from abundance to scarcity and how to solve the world's water problems. Upper Saddle River, NJ, USA».
  32. "Public Services"]". Gapminder video.
  33. Fredrik Segerfeldt (2005), "Private Water Saves Lives" بایگانی‌شده در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine, Financial Times 25 August
  34. David Zetland, "Running Out of Water" بایگانی‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine
  35. David Zetland, "Water Crisis" بایگانی‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine
  36. Chenoweth، Jonathan. «Looming water crisis simply a management problem». New Scientist (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  37. «Running out of water: Conflict and water scarcity in Yemen and Syria». Atlantic Council (به انگلیسی). ۲۰۱۷-۰۹-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  38. «Earth Policy Institute Book Bytes - Water Scarcity Crossing National Borders». web.archive.org. ۲۰۰۹-۰۳-۳۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  39. «Global Water Shortages May Lead to Food Shortages--Aquifer Depletion». archive.is. ۲۰۰۷-۰۷-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  40. U.S.-Mexico Transboundary Water Management: The Case of the Rio Grande/Rio Bravo (CSIS Reports). به کوشش Armand B. Peschard-Sverdrup.
  41. Yardley، Jim (۲۰۰۲-۰۴-۱۹). «Water Rights War Rages on Faltering Rio Grande (Published 2002)» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  42. «Drought on the Rio Grande | NOAA Climate.gov». www.climate.gov. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  43. "Himalayan glaciers melting at alarming rate, spy satellites show". Environment. 2019-06-19. Retrieved 2020-10-20.
  44. «People & the Planet > climate change > newsfile > big melt threatens millions, says un». web.archive.org. ۲۰۰۹-۰۲-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  45. «People's Daily Online - Glaciers melting at alarming speed». en.people.cn. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  46. «Himalaya glaciers melt unnoticed» (به انگلیسی). ۲۰۰۴-۱۱-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  47. "Glaciers Are Melting Faster Than Expected, UN Reports". ScienceDaily. Retrieved 2020-10-20.
  48. Alexander، Kurtis (۲۰۱۵-۰۵-۱۹). «California drought: People support water conservation, in theory». SFGate (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  49. «'A Harbinger of Things to Come': Farmers in Australia Struggle With Its Hottest Drought Ever». Time. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  50. «Metropolis strives to meet its thirst» (به انگلیسی). ۲۰۰۷-۰۵-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  51. «More winter blues as rainfall dries up». www.abc.net.au (به انگلیسی). ۲۰۱۰-۰۸-۳۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  52. «Water Corporation». web.archive.org. ۲۰۱۱-۰۲-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  53. Maxmen, Amy (2018-01-24). "As Cape Town water crisis deepens, scientists prepare for 'Day Zero'". Nature. 554 (7690): 13–14. doi:10.1038/d41586-018-01134-x.
  54. http://www.iana.ir/keshavarzi/item/19180-1.html بایگانی‌شده در ۲ آوریل ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine تحلیل ریشه‌های اصلی بحران آب ایران و راهکارهای برون‌رفت از آن
  55. محسنی، رضا ۱۳۹۶: "خشکسالی در ایران و راه‌های مبارزه با بحران آب و تغییر اقلیم"، تارنمای ایبوم https://ebum.ir/خشکسالی-گردشگری/
  56. Browdie, Brian. "Cape Town delayed Day Zero but South Africa's water woes aren't over". Quartz Africa. Retrieved 2020-10-20.
  57. "$100 million in NY, county money for Onondaga Lake project, officials say". syracuse. 2014-01-29. Retrieved 2020-10-20.
  58. Matthews, David A.; Effler, Steven W.; Matthews, Carol M. (2000). "Ammonia and Toxicity Criteria in Polluted Onondaga Lake, New York". Water Environment Research. 72 (6): 731–741. doi:10.2175/106143000X138355. ISSN 1554-7531.
  59. «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. ۲۰۱۵-۰۲-۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  60. Walsh، Declan؛ Sengupta، Somini؛ Boushnak، Laura (۲۰۲۰-۰۲-۰۹). «For Thousands of Years, Egypt Controlled the Nile. A New Dam Threatens That» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  61. "Are Egypt and Ethiopia heading for a water war?". Retrieved 2020-10-20.
  62. Roussi, Antoaneta (2020-07-15). "Row over Africa's largest dam in danger of escalating, warn scientists". Nature. 583 (7817): 501–502. doi:10.1038/d41586-020-02124-8.
  63. «Strategic Foresight Group - Anticipating and Influencing Global Future» (PDF). www.strategicforesight.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  64. «Strategic Foresight Group - Anticipating and Influencing Global Future» (PDF). www.strategicforesight.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  65. Peters, Greg M.; Blackburn, Naomi J.; Armedion, Michael (2013-06-01). "Environmental assessment of air to water machines—triangulation to manage scope uncertainty". The International Journal of Life Cycle Assessment. 18 (5): 1149–1157. doi:10.1007/s11367-013-0568-2. ISSN 1614-7502.

جستارهای وابسته
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.