حسن زیرک

**حسن زیرک**
حسن زیرک
	حسن زیرک
اطلاعات پس‌زمینه
نام شناسنامه‌ای	حسن زیرک
نام(های) دیگر	بلبل کردستان
زاده	۸ آذر ۱۳۰۰ خورشیدی در بوکان
درگذشته	۵ تیرماه ۱۳۵۱ (۵۰ سال); بیمارستان بوکان
ژانر	موسیقی کردیِ سنتی و فولکلوریک
سال‌های فعالیت	از ۱۳۳۲ (رادیو بغداد) تا ۱۳۵۱ خورشیدی
علت سرشناسی	تُن صدای خاص
بنیانگذار	سبک نوین موسیقی کردی

حسن زیرک (به کردی: حه‌سه‌ن زیره‌ک) (زادهٔ ۸ آذر ۱۳۰۰ در بوکان – درگذشتهٔ ۵ تیرماه ۱۳۵۱ در بوکان) خوانندهٔ پرآوازهٔ ترانه‌های کردی در مناطق کردنشین غرب ایران بود.

حسن زیرک با ضبط تعداد زیادی از آوازهای سنتیِ مردم کرد، سبب حفظ و نگهداری این آثار فرهنگی از گزند فراموشی شد. از او بیش از ۱۰۰۰ ترانه و آواز به یادگار مانده‌است.[1]

زیرک، علاوه بر زبان کردی سورانی لهجه بوکانی و هَورامی (اورامی)، به زبان‌های ترکی آذربایجانی ، فارسی، ارمنی و لری نیز آواز اجرا کرده و دارای ۳ مقام یونانی، ۸ مقام فارسی، ۲ مقام هورامی و ۶۴ مقام کُردی سورانی است.[2] حسن زیرک با «ارکستر موسیقی کردی» برادران یوسف‌زمانی، ارکستر مشیر همایون شهردار در تهران و ارکستر مجتبی میرزاده در کرمانشاه همکاری داشته و به اجرای برنامه پرداخته‌است.[3]

حسن زیرک نفوذ فرهنگی فوق‌العاده‌ای نه تنها در کردها بلکه در همسایگان فارس و لر زبان آن‌ها نیز داشته‌است. زیرک به بخشی از هویت فرهنگی کُرد تبدیل شده‌است.[4]

ترانه‌های حسن زیرک در رادیو کردی بغداد، رادیو کردی تهران، رادیو کرمانشاه، رادیو سنندج، رادیو تبریز ضبط شده‌است. همچنین ویدیوهایی از او در آرشیو سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران وجود دارد که تاکنون تنها تعداد انگشت شماری از آن‌ها در اختیار عموم قرار گرفته‌است.

زندگی‌نامه

ابهاماتی در محل تولد حسن زیرک وجود دارد، عده‌ای بر این باورند که زیرک در روستای هرمیله میان بوکان و سقز به دنیا آمده‌است. اما براساس شناسنامه و به گفتهٔ مردم منطقهٔ بوکان و خانواده‌اش، او در سال ۱۳۰۰ خورشیدی در محلهٔ قلعهٔ سردار شهر بوکان، آذربایجان غربی به دنیا آمده‌است. حسن در همان کودکی، پدرش را از دست داد و بیشتر زندگی را در رنج و مشکل گذراند. مادرش توانایی نگه‌داری و تربیت فرزندان را نداشته، به ناچار تن به ازدواج دوباره می‌دهد و فرزندان و از جمله حسن به مدرسه نرفته و جهت امرار معاش به کارگری می‌پردازند. مادر زیرک، به گفته خود حسن زیاد با او مهربان نبوده‌است و به همین دلیل زیرک از همان سال‌های نوجوانی‌اش به صورت مستقل و تنها زندگی کرده‌است. زیرک ۲ خواهر و ۲ برادر داشت.

عبدالله زله بوکانی (پدر زیرک) (زل در کردی به معنی بزرگ هیکل) در سال‌های کودکی زیرک فوت کرد و بعدها همسرش که آمنه نام داشت مجدداً ازدواج کرد. به گفته میدیا زندی همسر حسن زیرک، به دلیل محبوبیت و آوازه او با نام هنری «زیرک» به حسن پیشنهاد داده‌است که نام خانوادگی خود را به زیرک تغییر دهد.[5]

سال‌های بوکان

روزگار تلخ و آوارگی حسن از زمانی شروع شد که پدرش فوت کرد و مادرش تن به ازدواج دوباره داد، به همین سبب حسن از خانه رانده شد و سراسر دوران نوجوانی و جوانی‌اش را صرف شغل‌های مختلفی همچون کارگری و شاگردی شربت و شیرینی فروشی، کار در چایخانه و غیره در بوکان و سایر شهرها کرد.

زیرک در زمانی که تنها ۷، ۸ ساله بود، علاقهٔ بسیاری به ترانه و خوانندگی داشت. در آن دوران، اشخاص خوش‌صدایی در بوکان به صورت کوچه و بازاری مشغول به آواز خواندن در محافل و مراسم‌های مختلف بودند. یکی از اشخاصی که در این شهر به موسیقی و آواز آشنا بود و در این زمینه فعالیت می‌کرد، خواننده‌ای یهودی به نام «شنگه جو» بود که زیرک به ترانه‌هایش گوش می‌داد، و به احتمال فراوان در آن سن، «شنگه جو» نخستین معلم غیررسمی حسن زیرک بوده‌است.[6] علاقه فراوان زیرک به خواندن موجب شده بود که با افراد محلی زیادی در منطقه بوکان آشنا شود که از صدای خوبی برخوردار بودند. به عنوان نمونه محمدحسین خاتون صفیه و شیخ جعفر زنبیل در بوکان به او مسائل زیادی در مورد آواز و خواندن آموزش دادند.[7]

حسن زیرک در دوران جوانی، روزی در حالی که شاگرد رانندهٔ اتومبیل مسیر سقز – بانه بوده‌است و راننده در اتومبیل حضور نداشته، به رانندگی می‌پردازد و از بخت بد او، توانایی کنترل اتومبیل را نداشته و موجب قتل یک فرد می‌شود. به این ترتیب حسن زیرک جوان، اتومبیل و صحنهٔ قتل را رها کرده و با ناراحتی بسیار مدتی خود را مخفی می‌کند اما سرانجام تسلیم می‌شود و بعد از آزادی از زندان، از کشور خارج شده و جهت امرار معاش راهی کشور عراق و شهر بغداد می‌شود.[8]

سال‌های بغداد

در سال ۱۳۲۶ زمانی که زیرک در عراق بود، در مسافرخانهٔ شمال (به عربی: فندق شمال) به شاگردی می‌پرداخت. زیرک ۴ سال در این هتل کار می‌کرد تا اینکه روزی هنگام نظافت، حسن زیرک مشغول زمزمهٔ یکی از ترانه‌هایش بود و در همین حال، علی مردان خوانندهٔ سرشناس کرد که در حال مسافرت بود، در آن مسافرخانه اقامت داشت. علی مردان با شنیدن صدای حسن زیرک، او را صدا کرده و از او می‌پرسد که جوان! تو کی هستی؟ زیرک در پاسخ می‌گوید، من اهل بوکانم و نامم حسن است. علی مردان به حسن زیرک پیشنهاد می‌کند که با او به رادیو بغداد برود و به زیرک کمک می‌کند تا در آن‌جا مشغول به کار شود. پس از آن حسن زیرک از سال ۱۳۳۲ خورشیدی در بخش کردی رادیو بغداد استخدام می‌شود.

در مورد نحوه بردن حسن زیرک به رادیو کردی بغداد نیز ابهاماتی وجود دارد، جلال طالبانی در سال ۲۰۰۰ میلادی با انتشار عکسی قدیمی (مربوط به سال ۱۹۵۴ م) از خودش و فردی شبیه به زیرک که در مقابل یک مسافرخانه هستند، در مجله خاک ادعا می‌کند که او حسن زیرک را در مسافرخانه الشمال اکتبیر دیده و شناخته و به همین دلیل زیرک را به رادیو کردی برده‌است.[9] همچنین خانواده حسن زیرک که در تهران سکونت دارند، صحبت‌های جلال طالبانی را تأیید کرده‌اند.

ورود حسن زیرک به رادیو کُردی بغداد هم‌زمان بوده‌است با سال‌های آغازین ۱۹۵۰ میلادی، و او بنا به گفتهٔ خودش در آن‌جا با اساطیر موسیقی کُردی آن سال‌ها از جمله علی‌مردان، حسن و محمد عارف جزراوی، شمال صائب، طاهر توفیق، باکوری، الیاس فرنگی (ارمنی‌تبار)، و قادر دیلان آشنا شده‌است.[8]

او در همان سال‌های ابتدای فعالیت در رادیو بغداد مورد توجه شنوندگان قرار می‌گیرد و از آن‌جایی که شناخت و مهارت ویژه‌ای بر ملودی‌ها و ترانه‌های کردی منطقهٔ مکریان داشته و به اجرای آن‌ها پرداخته بود، توانسته بود به خوبی علاقه‌مندان را به صدایش جذب کند و به شهرت برسد. در سال ۱۳۳۷ که زیرک به بوکان بازگشت، عبدالله مفتی‌زاده از اهالی سنندج به بوکان می‌رود و از زیرک می‌خواهد به رادیو کردی تازه تأسیس تهران بپیوندد.

بازگشت به ایران

زیرک در سال ۱۳۳۷ با کسب اجازه از مسؤلان رادیو کردی بغداد، تصمیم به بازگشت به ایران می‌گیرد. زمانی که به بوکان، به عنوان زادگاه‌اش می‌رود، مورد استقبال همشهریانش قرار می‌گیرد و برای این‌که توانسته شهرت و محبوبیت گسترده‌ای را کسب کند و تبدیل به هنرمند سرشناسی شود، با خوشحالی و شادباش مردمی که به دیدنش می‌آمدند مواجه می‌شود.[8]

کودتای بغداد

در سال ۱۳۳۷ پادشاهی عراق در کودتایی به رهبری عبدالکریم قاسم سقوط کرد و در عراق حکومت جمهوری اعلام شد. حسن زیرک که در بازگشت به بوکان، احساسات دوستانهٔ علاقه‌مندانش را دیده و تحت تأثیر قرار گرفته بود، پس از مدتی تصمیم به بازگشت به عراق می‌گیرد. در هنگام تدارک بازگشت، خبر کودتا در عراق موجب تشویش و نگرانی زیرک می‌گردد، زیرا زمانی که در رادیو به خوانندگی اشتغال داشته به مناسبت تاج‌گذاری ملک فیصل پادشاه عراق ترانه‌ای اجرا کرده بود. سربند این ترانه در وصف پادشاه عراق این چنین بوده‌است:

بکوبید، بکوبید بر طبل شادمانی

تاج بر سر نهاد فیصل ثانی

تبلیغات و سخنرانی‌های گسترده در رادیو بغداد علیه حاکمان معزول نظام پیشین و تظاهرات فراوان و اعلامیه‌ها و خطابه‌های پی در پی قشرهای مردم عراق و به ویژه کردها در تأیید اقدام انقلابی عبدالکریم قاسم در براندازی پادشاهی، زیرک را به ماندن در ایران و عدم بازگشت به عراق تا روشن شدن وضعیت سیاسی آن کشور وامی‌دارد.[8]

رادیو کردی تهران

زیرک همکاری خود را با این مرکز، از سال ۱۳۳۷ که بخش کردی رادیو ایران در تهران گشایش یافت، آغاز کرد. در شهر تهران برادران مفتی‌زاده، صدیق و عبدالرحمن از دست‌اندرکاران رادیو کردی تهران بودند. مفتی‌زاده‌ها، احمد مفتی‌زاده را به همکاری دعوت کردند و او هم حسن زیرک را با خود همراه کرد و راهی تهران شدند. حضور زیرک در تهران و در رادیو کردی آن‌جا موجب خوشحالی دست‌اندرکاران شد و به این ترتیب حسن زیرک به صورت رسمی به عنوان خواننده در آن رادیو پذیرفته شد.

طبق تعهدنامه‌ای به تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۳۷ توسط محمد کیهان از مسئولان گمنام تأسیس رادیو کُردی در تهران دال بر پرداخت ماهیانه دوازده هزار ریال به زیرک جهت اجرای آهنگ‌های کُردی نشان از آغاز همکاری این خواننده در رادیو کردی پایتخت دارد. آثاری که حسن زیرک در رادیو کردی تهران به ضبط رساند، اغلب با ساز استادانی همچون حسین یاحقی، حسن کسایی، جلیل شهناز، جهانگیر ملک، احمد عبادی، و با سرپرستی مشیر همایون شهردار همراه بود.[10]

رادیو کردی کرمانشاه

در مرداد سال ۱۳۴۱ که رادیو کردی تهران تعطیل شد، حسن زیرک و همکارانش به کرمانشاه رهسپار شدند. رادیو کردی کرمانشاه به بخش کردی رادیو ایران تغییرنام پیدا کرد. در واقع آن برنامهٔ محلی تعطیل گردید و یک رادیوی جدید که صدای برون مرزی ایران بود آغاز به کار کرده که ساعات پخش برنامه هم افزایش یافت و نه تنها کشورهای منطقه بلکه بخش‌های وسیعی از اروپا و خاورمیانه را تحت پوشش قرار داد. ورود حسن زیرک به کرمانشاه و پیوستن به جمع همکاران رادیو، موجب تحرک و فعالیت بیشتر ارکستری گردید که از چند سال پیش وجود داشت و در کار تولید موسیقی و ترانه‌های کُردی قدم‌های خوبی برداشته بود.

حسن زیرک در تاق بستان کرمانشاه (سمت راست)

سرپرست آن ارکستر محمد عبدالصمدی که خود نوازنده کلارینت بود. در سال‌های بعد محمود بلوری نوازندهٔ عود و گروهبان موزیک زید یحیایی نوازندهٔ کلارینت به این جمع اضافه شدند.[11] همکاری او در رادیو کردی کرمانشاه با هنرمندان برجستهٔ کرمانشاهی همچون مجتبی میرزاده (ویولن)، محمد عبدالصمدی (قره‌نی)، اکبر ایزدی (سنتور)، استوار درویشی (تار) و بهمن پولکی و مرتضی صنعتی قصری (ویولن) (تیمپو) سبب آفرینش آثاری شد که از برجسته‌ترین کارهای وی به‌شمار می‌رود.

حسن زیرک گرچه به خاطر شرایط سخت زندگی از تحصیل بی‌بهره ماند، اما استعداد کم‌نظیری در سرودن شعر و آهنگ‌سازی کردی داشت. این استعداد به همراه صدای منحصربه‌فرد او، سبب شد که ترانه‌هایش در سرتاسر مناطق کردنشین محبوبیت پیدا کند. صدای او همچنان در مناطق کردنشین به ویژه عراق و ایران، در کوچه و خیابان از خانه‌ها و مغازه‌ها به گوش می‌رسد.

در رابطه با ترانه‌ها و ملودی‌ها، حسن زیرک با مجتبی میرزاده که آن زمان تنها ۱۶ سال داشت به صحبت می‌پرداخت و اطلاعات گسترده‌ای در مورد ترانه‌های کُردی به او می‌داد، که چنان میرزاده را سرشوق آورده بود که آن دو بیشتر در کنار هم دیده می‌شدند و علاقه و دوستی خاصی میان آن‌ها به وجود آمده بود.

میرزاده بارها به به این مسئله اشاره کرده‌است که حضور حسن زیرک در کرمانشاه خیلی مفید بود، زیرا او را با موسیقی کُردی آشنا کرده و بسیاری از ترانه‌ها و ملودی‌های کُردی را از طریق زیرک شناخته‌است و همین امر موجب گردیده سبک نواختن او متفاوت گردد که می‌توان آن را نوعی از نوازندگی و موسیقی کردستان دانست.

حسن زیرک در مدت ۳ سالی که در کرمانشاه اقامت داشت از حقوق و مزایای خوبی برخوردار بود، به طوری که اکثر روزها چند نفر از علاقه‌مندان به صدایش از مناطق گوناگون ایران و عراق به دیدارش می‌آمدند و در منزل خود از آن‌ها پذیرایی می‌کرد.[11]

اخراج از رادیو

با این حال پس از کسب معروفیت، افرادی در ایران مانع از ادامهٔ فعالیت حسن زیرک شده و به بهانه‌های مختلف او را از رادیوهای تهران و کرمانشاه اخراج کردند. در سال‌های ۱۳۴۱ و ۱۳۴۳ زندگی کارمندی زیرک به سرازیری می‌افتد و دولت به او حقوق نمی‌دهد چرا که رئیس برنامهٔ کردی وقت شکرالله بابان گفته بود: «ما نزدیک به ۱۵۰۰ ترانه با صدای حسن زیرک داریم، دیگر احتیاجی به خود او نیست.»[12]

در سال ۱۳۹۶ برای نخستین بار عارف ابراهیم‌پور در برنامه‌ای که از دویچه وله آلمان پخش شد، موضوع اختلاف و اخراج حسن زیرک توسط مظهر خالقی از رادیو کرمانشاه را رسانه‌ای کرد. در شبکه‌های مجازی عده‌ای برای حمایت از مظهر خالقی، این موضوع را جعلی و غیرواقعی خواندند. تا این‌که حسام‌الدین امین یکی از نخبان کُرد و اهل سنندج در مورد رابطهٔ حسن زیرک و خالقی، و در پاسخ به درستی این موضوع واکنش نشان داد و گفت:

پس از آمدن حسن زیرک به رادیو و مشهور شدنش برخوردهای ناشایست و غیرمنصفانه‌ای با او کردند. حسن زیرک فردی ساده و بی‌آلایش بود. بدون واهمه می‌گویم خالقی با زیرک ارتباط خوبی نداشت و حتی یکی از عوامل در بدری و آوارگی زیرک او بود متأسفانه؛ این خصیصهٔ بازدارندهٔ اغلب مردم است که حسادتشان بر احساس همکاری‌شان می‌چربد.[13]

زندان

نگاره‌ای از حسن زیرک با پلاک زندان در زندان کرمانشاه

زیرک بعد از اخراج اجباری‌اش از رادیو کرمانشاه دلشکسته به امید استخدام مجدد در رادیو کردی بغداد به عراق می‌رود، اما در عراق بازداشت می‌شود. در آن‌جا به مدت ۱۸ ماه زندانی و شکنجه می‌شود و بعد از رهاکردن در مرز ایران و عراق، این‌بار توسط ساواک بازداشت و به زندان کرمانشاه برده می‌شود.

زیرک دربارهٔ شکنجه‌اش در در عراق در یک کاست با صدای خودش چنین می‌گوید:

۱۸ شب در زندان کرکوک بودم. ۶ ماه توسط سازمان امنیت ملی عراق، بارهای بار شکنجه شدم. من را از این شهر به آن شهر می‌بردند، هیچ‌کس نبود حالم را بپرسد. اگر ایران نبود من آزاد نمی‌شدم.[14]

زیرک بعد از آزادی، بعدها در ایران توسط ساواک به اتهام جاسوسی بازداشت شد و مدتی در زندان کرمانشاه بود. حسن زیرک به مدیران وقت رادیو اصرار کرد که به رادیو برگردد اما با خواسته او موافقت نشد و از این زمان بود که زیرک به عنوان خواننده ترانه‌های کردی در مراسم عروسی‌های کردها شرکت می‌کرد.

«محمد کمانگر» یکی از کارمندان وقت رادیو کرمانشاه دربارهٔ ملاقات او با زیرک در زندان کرمانشاه گفته‌است:

روزی از زندان کرمانشاه با من تماس گرفتند و گفتند که آشنای شما در اینجاست، تعجب کردم! زمانی که رفتم به آن‌جا زیرک را دیدم، آنقدر ضعیف و شکسته شده بود که او را یک لحظه نشناختم. زیرک به من گفت بعد از رهاکردنم از زندان عراق، در مرز ایران و عراق؛ من را به جرم جاسوسی بازداشت کردند و به زندان کرمانشاه آوردنم.[15]

ازدواج

حسن زیرک به صورت رسمی ۲ بار ازدواج کرده‌است. همسر اول او، میدیا زندی گویندهٔ بخش کردی رادیو تهران بود. از میدیا زندی دو دختر به نام‌های مهتاب (آرزو) و مهناز (ساکار) دارد. همچنین برای این دو دخترش چند ترانه اجرا کرده‌است. میدیا زندی در روز جمعه ۳۱ خرداد ۱۳۸۷ خورشیدی در تهران درگذشت.[16]

همسر دوم زیرک، رابعه نام دارد که در حال حاضر نیز در قید حیات است. به گفته رابعه، حسن زیرک خودش به او گفته‌است که ۲۸۰۰ ترانه دارد که نمی‌داند چه برسر ترانه‌های گم شده آمده‌است و با آن‌ها چه کار کرده‌اند. رابعه پس از مرگ زیرک، تاکنون مجدداً ازدواج نکرده‌است و در کردستان عراق زندگی می‌کند.[17]

در نگاه دیگران

میدیا زندی، همسر اول حسن زیرک، که خود گویندهٔ بخش کردی رادیو تهران بود، می‌نویسد:[18]

«حسن زیرک نزدیک به هزار ترانه در تهران و کرمانشاه اجرا کرده‌بود و به خاطر همین ترانه‌های او بود که روزانه نزدیک به دوهزار نامه ارسال می‌شد، و حتی درون نامه پول قرار می‌دادند تا ترانهٔ مورد درخواست آنان پخش شود. برنامه‌های کردیِ رادیو تهران و کرمانشاه به‌خاطر صدای دلنشین حسن زیرک مورد توجه همه قرار گرفته‌بود و آن موقع هر روز دو بار برنامهٔ «ما و شنوندگان» پخش می‌شد. حسن زیرک با صدای رسا و لذت‌بخش خود باعث معروفیت و کیفیت و شکوفایی برنامه‌های کردی در تهران و کرمانشاه شده‌بود و سیل نامه‌های طرفداران ترانه‌های او هر روز به رادیو جاری بود. اما با وجود این‌همه خدمت، حسن زیرک را دیگر به رادیو راه ندادند و او را از یاد بردند، درحالی‌که در ۲۸ مرداد ۱۳۴۱، که بُرد ایستگاه رادیوی کرمانشاه به صد کیلووات رسیده‌بود، صدای حسن زیرک به همهٔ شهرها و روستاهای کردنشین می‌رسید».

شهرام ناظری

شهرام ناظری، هنرمند موسیقی سنتی ایران، در خصوص صدای حسن زیرک چنین اظهار داشته‌است:[19]

«درخصوص حسن زیرک، در مجموع فقط می‌توانم بگویم که یک انسان نابغه به‌معنای واقعی بود؛ یعنی در همان لحظه که وارد ارکستر رادیو می‌شد و به اتاق ضبط می‌رفت، در آن واحد، هم شعر می‌سرود، هم آهنگ می‌ساخت، و هم آن را می‌خواند، که تاکنون چنین موردی در موسیقی سابقه نداشته‌است. با توجه به این نکته که ایشان سواد خواندن و نوشتن هم نداشتند، اما موسیقی و شعر را به‌صورت الهامی و حفظ‌شده می‌خواند و واقعاً از افراد استثنایی و از نوابغ موسیقی کردی بودند، و بنده در میان خوانندگان کرد علاقهٔ خاصی به صدای حسن زیرک دارم».

مجتبی میرزاده، نوازندهٔ ویولون و موسیقی‌دانی که در تمام آثار حسن زیرک در دههٔ ۱۳۴۰ در ارکستر رادیو کردی کرمانشاه نوازندگی و تنظیم آهنگ‌های او را به‌عهده داشته، در مورد این هنرمند فقید در گفت‌وگو با راقم این سطور چنین اظهار داشت:

«حسن زیرک، با این‌که به هیچ عنوان سواد نداشت، اما اشعار اغلب آثارش را به‌صورت بداهه و در آن لحظه که می‌خواند، می‌سرود. وی از حافظه‌ای بسیار قوی در حفظ شعر و آهنگ و مقام‌های کردی برخوردار بود، و باید گفت که حسن زیرک هیچ‌گاه در موسیقی کُرد تکرار نخواهد شد؛ چرا که ماندگارترین و زیباترین نغمات کردی را خلق کرد، و اینک نه‌تنها در ایران، بلکه حتی در میان کردهای عراق، سوئد، و سایر نقاط جهان، آثار و نام و یاد او از مقام و منزلت والایی برخوردار است».

بیژن کامکار، خواننده و نوازنده، با اعلام این مطلب که علاقهٔ زیادی به صدای حسن زیرک دارد، گفته‌است:

«حسن زیرک یکی از برجستگان موسیقی کُرد به‌شمار می‌آید و خیلی از آهنگ‌های کردی یا فارسی که الان به اجرا درمی‌آید، الهام‌گرفته از آثار آن هنرمند است. شهرت و محبوبیت حسن زیرک فقط محدود به مرزهای ایران نیست، بلکه در کشورهای اروپایی و تمام نقاط کردنشین جهان امتداد دارد».[20]

عارف ابراهیم‌پور، از نوازنده‌گان قدیمی ایرانی که در دو کار با حسن زیرک در رادیو همکاری داشته‌است دربارهٔ حسن زیرک چنین گفته‌است:

«حسن زیرک بسیار صدای با قدرت و نافذی داشتند، بسیار آدم مهربان و خوبی بودند. من دو بار با ایشان در رادیو ضبط داشتم، حدوداً سال ۱۳۴۳ بود. من همیشه آقای مظهر خالقی رو نفرین می‌کنم، برای این‌که ایشان خوانندهٔ رسمی رادیو کرمانشاه بود، بعد آقای خالقی شد رئیس رادیو کرمانشاه و با ایرادهای بیخودی، حسن زیرک را از رادیو اخراج کرد و حسن زیرک افتاد به مراسم عروسی و آخر سر خبر داشتم در بوکان قهوه‌خانه‌ای باز کرده و همان‌جا درگذشت.»[21]

ناصر رزازی

عزت‌الله قلندرلکی، خواننده مطرح کُرد در مورد حسن زیرک که او را در رادیو کُردی کرمانشاه دیده‌است، چنین می‌گوید:

اتاق استودیوهای رادیو کرمانشاه ۲۰ متری یا ۳۰ متری و کوچک بودند. اوج صدای حسن زیرک خیلی بالا بود، میکروفون صدای ایشان را نمی‌کشید و در ضبط صدا مشکل پیش می‌آمد؛ برای همین میکروفون را یک گوشه گذاشته بودند و حسن زیرک در یک گوشه دیگر و ارکستر در گوشه دیگری بود. آنجا آقای «آجیل چی» مسئول ضبط آهنگ بود و کار را ضبط کرد.[22]

ناصر رزازی، هنرمند سرشناس کُرد دربارهٔ زیرک چنین می‌گوید:

من استاد حسن زیرک را دو بار در سنندج دیده‌ام. یکبار او را در منزل یکی از اهالی سنندج و یکبار هم که، برای مراسم عروسی یکی از کارمندان رادیو سنندج آمده بود، او را دیده‌ام. غنی بلوریان از حزب توده از استاد زیرک برای جابجایی نامه‌های سیاسی (برای حزب دمکرات) استفاده می‌کردند. متأسفانه نزدیکان و اطرافیان حسن زیرک مؤثر در آوارگی او بوده‌اند.[23]

فرانسیس داوود و خالد سرکار که با حسن زیرک همکاری داشته‌اند در مورد استعداد زیرک در موسیقی چنین می‌گویند:

در یکی از نشست‌هایی که با زیرک داشتیم، در حین استراحت یک آهنگ ارمنی - آسوری را نواختیم و زیرک فقط گوش می‌داد. بعد از چند دقیقه زیرک گفت دوباره بزنید، زدیم و زیرک آن را تبدیل به یک آهنگ کُردی که با نام «ئوخهٔ ئوخهٔ له‌و بالایه» شهرت یافته، کرد.[24]

درگذشت

حسن زیرک در بستر بیماری، بیمارستان شیر و خورشید بوکان، ۱۳۵۱

سال‌های پایانی زندگی حسن زیرک در تلخی و ناکامی گذشت و چندان به آوازخوانی نمی‌پرداخت. زیرک طی ۵۰ سال عمرش، بارها مورد اذیت و آزار به شکل‌های مختلف قرار گرفت، از زندانی‌شدنش در عراق گرفته تا در ایران توسط ساواک و اخراج از رادیو کُردی کرمانشاه و طرد شدن توسط سایر هنرمندان و همکارانش در رادیو سبب ناراحتی و رنجشش شده بود.[25]

این موضوع آنقدر جدی بود که در یکی از نوارهای کاست که با صدای خودش در سال‌های پایانی زندگی‌اش ضبط شده چنین گفته‌است:

هنر برای من بهره‌ای نداشت. چون کُردم و به زبان کُردی صبحت می‌کنم. هنر نزد کُرد جایگاهی ندارد. آخر مرگم نزدیک است و خداحافظی کنم و زیر خاک بروم و دیگر هیچ کُردی را نبینم.[26]

در نهایت متأثر از آزرده خاطربودنش؛ مدتی در شهر اشنویه اقامت کرده بود و بعدها به شدت مریض شد و توسط خانواده‌اش به بوکان بازگشته و در بیمارستان این شهر بستری می‌گردد.[27]

حسن زیرک در پنج تیر سال ۱۳۵۱، برابر با ۲۸ ژوئن ۱۹۷۲ در سن نزدیک به ۵۱ سالگی در بیمارستان بوکان به‌علت سرطان کبد درگذشت و در قبرستان بوکان دفن شد، اما بعد از چند روز بنا به وصیت خودش، نبش قبر شد و در دامنهٔ کوه نالشکینه (کوهی مشرف به شهر بوکان) به خاک سپرده شد.

نحوه مرگ

طی سال‌های گذشته در منابع کُردی، مرگ زیرک را ناگهانی و بر اثر مسومیت با زهر عنوان می‌کنند. در کتاب «ساواک چرا حسن زیرک را کشت» کاملاً به این موضوع اشاره دارد. براساس این کتاب، حسن زیرک در یک مراسم عروسی در مهاباد در غذای زیرک توسط یک زن به زهر آغشته شده‌است. اما در میان مردم منطقه بوکان، مسئله ساواک منتفی بوده و مسمومیت را توسط یکی از رقبای حسن زیرک در مهاباد می‌دانند.[28]

به گفتهٔ دوستان و افرادی که زیرک را از نزدیک می‌شناختند، زیرک پیشینهٔ هیچ‌گونه بیماری نداشته‌است، بلکه او را در مهاباد مسموم کرده بودند. این مورد به دلیل جلوگیری از اختلاف میان کُردها تاکنون هیچ‌گونه شفاف‌سازی در مورد آن صورت نگرفته‌است و در فیلم‌های مستند و رسانه‌ها آن را مخفی می‌کنند تا اینکه مستندی از شبکه تلویزیونی کردستان ۲۴ در سال ۹۸ پخش شد که به صورت مستقیم با اشاره به این مطلب آن را رسانه‌ای کرد.[29]

تلویزیون و رادیو بی‌بی‌سی

بازتاب جهانی

در هنگام مرگِ حسن زیرک، رادیو بی‌بی‌سی از بزرگی او یاد می‌کند و می‌گوید:

یگانه هنرمند مردم کرد در بیمارستان بوکان درگذشت.

شهرت

شهرت و آوازه حسن زیرک در میان کُردها فراتر از تصور است. به گونه‌ای که در منطقه بوکان و اطراف آن، مردم محلی برخی روستاها اصرار دارند که محل تولد زیرک، روستایشان است. این خواننده پرآوازه ترانه‌های کردی، در میان جامعه کُردهای ایران و عراق کاملاً شناخته شده‌است، اما در بین سایر کُردها (کُردهای سوریه و ترکیه) به دلیل تفاوت گویش زبانی و فرهنگی، چندان سرشناس نیست.

به دلیل گستردگی جغرافیایی آوازه حسن زیرک، حتی احزاب سیاسی کُرد نیز از نام او استفاده می‌کنند؛ مثلاً هرکدام از این احزاب اصرار دارند که حسن زیرک یک سیاستمدار و ملی‌گرایی کردی نیز بوده‌است، برخی از این احزاب که مخالف ملی‌گرایی ایرانی هستند، ترانه‌هایی را که زیرک در آن‌ها از «ایران»، «شاه وقت» نام برده را به اجبار و زیر شکنجه ساواک می‌دانند و چنین تعبیر می‌کنند، در حالی که هیچ سندی در این رابطه وجود ندارد.

یکی از ترانه‌هایش که «ئیران، ئیران» نام دارد که محتوای آن بدین شکل است:[30]

ایران، ایران شد مسکن شیران، ای مسکن دلیران، ایران ایران

در دوران جمهوری اسلامی نیز، صدا و تصویر حسن زیرک ممنوع التصویر بود که هیچ‌گاه دلایل رفتار این سازمان در رابطه با این خواننده مشخص نشد. اما از دهه‌های اخیر، در برنامه و سریال‌های صداوسیما، پخش صدا و تصویر حسن زیرک مانعی ندارد.

ترانه‌شناسی

زیرک به واسطهٔ زندگی و اقامت در بسیاری از مناطق ایران و عراق، توانسته‌است به زبان‌های فارسی، ارمنی، لری ترانه اجرا کند. همچنین در بسیاری از ترانه‌های او نام‌های جغرافیایی مانند نام شهرهای ایران به وفور شنیده می‌شود. او ترانه‌هایی با مضمون میهن‌پرستی سروده‌است که به تمجید از ایران و مردم کُرد و کردستان پرداخته‌است.

حسن زیرک نه‌تنها دارای صدا و حافظهٔ منحصربه‌فردی بود، بلکه در عین حال شعر می‌سرود و موسیقی برای آن می‌نواخت و حتی تغییراتی در شعرها و قافیه و وزن آن‌ها می‌داد. حسن زیرک ترانه‌هایی نیز به زبان فارسی و ترکی آذربایجانی و حتی لری نیز خوانده‌است.[32] برخی از خوانندگان اهل کشور ترکیه، بدون اشاره به ترانهٔ اصلی، به اجرای دوباره ترانه‌های حسن زیرک با همان ملودی یا با تغییراتی در شعر پرداخته‌اند.[33]

برخی از ترانه‌های معروف زیرک:

نوروز
کتانه
بارانه
خان باجی (ارمنی، ترکی آذری، کردی سورانی، ضبط در رادیو تبریز)
مریم بوکانی / تنظیم و ویولن از مجتبی میرزاده
زارا
گوهره
نالشکینه
لێم زیز بووه
آمنه و آمنه
ریبوار و ریبوار (کردی - فارسی)
لای لای
آمان دکتر
وره قوربان
عرق چین
هه‌وری لار
مهتاب و آرزو (خوانده برای دخترش)
غریب ماوم (خۆم به غولامی)
کرماشان
یالا شوفر
نورانی (آهنگ مذهبی در وصف خاندان و شیوخ خانقاه زنبیل)
کابوکه (که‌بوکه)
دیسان شه‌و هات
گولدور مَنی گولدور (ترکی آذری، کردی سورانی - ضبط در تبریز)
له سیلهٔ قبران هاواره
هو لیلی
به‌ناز

ترانه‌های حسن زیرک که به ترکی استانبولی نیز بازخوانی شده‌اند:

ای نیشتمان - Ankara'nın Taşına Bak (Ruhi Su)[34][35]
نسرین - Ağlama Yar (Yavuz Bingöl)[35]
امان دوکتور - Aman Doktor (Candan Erçetin)[35]
یالا شوفر - Yallah Şoför (ابراهیم تاتلیس)[35]
لیلا - Leyla (ازجان دنیز)[36]

ترانهٔ Ankara'nın Taşına Bak که ملودی آن، همان ملودی ترانهٔ نیشتمان (میهن) حسن زیرک است و امروزه در کشور ترکیه به سرود ملی تبدیل شده‌است.

نظرسنجی صداوسیمای مهاباد

در آذر ۱۳۹۳ صدا و سیمای مرکز مهاباد در یک نظرسنجی از بینندگان خواست که خوانندهٔ محبوب خود را از میان سه گزینه انتخاب کنند. در این سه گزینه نام حسن زیرک در کنار مرتضی پاشایی و محسن یگانه دو خوانندهٔ جوان موسیقی پاپ فارسی قرار گرفته‌بود. این نظرسنجی به عنوان توهین به این هنرمند دانسته شد و خشم بینندگان را برانگیخت و سبب واکنش‌هایی در میان مردم شد.[37][38] در شهر مهاباد فراخوانی برای برگزاری تجمع اعتراضی در باغ میکائیل این شهر صادر شد که با دخالت نیروهای لباس شخصی و امنیتی این تجمع برگزار نگردید.[37]

همچنین در شهر بوکان در روز ۷ آذر ۱۳۹۳ شماری از فعالان فرهنگی و مدنی و شهروندان آن شهر با در دست داشتن تصاویری از حسن زیرک و محمد ماملی آوازخوانان کُرد، بر سر مزار حسن زیرک واقع در دامنه کوه ناله‌شکینه شهر بوکان تجمع کردند. در بیانیه‌ای که در این تجمع قرائت شد، از حسن زیرک به عنوان «خوانندهٔ ملی کردستان» یاد شد، و نظرسنجی صدا و سیما همچون اقدامی توهین‌آمیز و تفرقه‌افکنانه دانسته شد و همچنین از نهادهای مرتبط خواسته شد نسبت به این اقدام صدا و سیما واکنش نشان دهند.[37] با این وجود صدا و سیمای مهاباد و نیز مقامات صدا و سیما در تهران هیچ پاسخی به این واکنش‌ها ارائه ندادند. نزدیک به یک ماه بعد یکی از برگزارکنندگان تجمع شهر مهاباد در دادگاه انقلاب این شهر به سه سال حبس تعزیری محکوم شد.[39]

نگارخانه

روزنامهٔ کیهان، منتشرشدن خبر بیمارشدن حسن زیرک، تهران (۱۳۵۱)
حسن زیرک به همراه دخترانش، آرزو و ساکار زیرک

جستارهای وابسته

پانویس

«موسیقی‌دانان ایران». بنیاد توس. ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۰ فروردین ۱۳۹۵.
«کتاب ناڵه‌شکینه، مجموعه آوازهای حسن زیرک به چاپ سوم رسید». کردپرس. ۱۷ خرداد ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴.
«زندگینامهٔ حسن یوسف‌زمانی». همشهری آنلاین. ۲۵ مرداد ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۲۰ فروردین ۱۳۹۵.
«زندگی و آثار استاد 'حسن زیرک' مورد بحث و بررسی پژوهشگران قرار گرفت». ایرنا. ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۳ آبان ۱۳۹۷.
زندی، میدیا (۱۳۷۶). چریکهٔ کردستان. تهران: فاروق صفی‌زاده. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۱۵۲۸۰۶.
«واپسین دقایق زندگی اُعجوبه موسیقی کُردی». کردپرس. ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۸.
«توێژینه‌وه‌یه‌کی زانستی له‌سه‌ر ژیانی هونه‌رمه‌ند حه‌سه‌ن زیره‌ک». تلویزیون کردسات. ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۳۹۹.
«حسن زیرک از کارگری در بوکان تا خوانندگی در بغداد». فراتاب. ۱۰ آذر ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۷ خرداد ۱۳۹۷.
طالبانی، جلال (۲۰۰۰). مصاحبه. عراق: مجله خاک/شماره ۴۱.
«حسن زیرک در رادیو کُردی تهران». فراتاب. ۱۰ آذر ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۷ خرداد ۱۳۹۷.
«حسن زیرک در رادیو کُردی کرماشان». فراتاب. ۱۰ آذر ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۷ خرداد ۱۳۹۷.
«حسن زیرک؛ راوی ملودی‌های عشق و هجران!». فراتاب. ۵ تیر ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۱۸ تیر ۱۳۹۸.
«وقایع تاریخی از روابط مظهر خالقی و حسن زیرک». کرد پرس. ۱۷ تیر ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۱۸ تیر ۱۳۹۸.
زیرک، حسن. نوارهای کاست. عراق: شخصی.
«صحبت‌های محمد کمانگر». مستند حسن زیرک - کردستان 24. ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۶ تیر ۱۳۹۹.
فریدون حکیم زاده (۱۳۸۸). ساوجبلاغ مکری در اسناد. ص. ۸۲.
«همسر دوم حسن زیرک: او بیش از 2800 ترانه دارد». شخصی. دریافت‌شده در ۶ تیر ۱۳۹۹.
«نگاهی به زندگی زنده‌یاد حسن زیرک به قلم میدیا زندی». آوای ماد. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ اوت ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۵ بهمن ۱۳۹۲.
«آواز محبوب، آوازه‌خوان مغضوب». روزنامهٔ اعتماد. دریافت‌شده در ۵ بهمن ۱۳۹۲.
«یادی از هنرمند کرد حسن زیرک». بولتون نیوز. ۶ تیر ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۱۳ فروردین ۱۴۰۰.
«آواهای کم‌شنیده از دیروز تا امروز • حسن زیرک». دویچه وله فارسی. دریافت‌شده در ۲۸ بهمن ۱۳۹۷.
«میکروفون‌ها اوج صدای «حسن زیرک» را نمی‌کشیدند/ «زیرک» به بچه‌های رادیو و ارکستر انرژی می‌داد». پرسون. ۱۹ اسفند ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۰ فروردین ۱۴۰۰.
«توێژینه‌وه‌یه‌کی زانستی له‌سه‌ر ژیانی هونه‌رمه‌ند حه‌سه‌ن زیره‌ک». تلویزیون کردسات. ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۳۹۹.
«حه‌سه‌ن زیره‌ک، له زاری کچ و هاوژینه‌کهٔ و عه‌لی مه‌ردانه‌وه». رادیو روداو. ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲ آوریل ۲۰۲۱.
زیرک، حسن. نوارهای کاست. عراق: شخصی.
زیرک، حسن. نوارهای کاست. عراق: شخصی.
«مستند حسن زیرک (زبان کردی)». کوردستان 24. تیر ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۶ تیر ۱۳۹۸.
«سالروز مرگ حسن زیرک - ۲۰۲۰». شبکه تلویزیونی فولکلور. ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
«مستند حسن زیرک». کردستان 24. ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱ خرداد ۱۳۹۹.
«حسن زیرک ئیران ئیران ئیران». ۲۰۱۷. ۲۰۲۱.
«غزل ۳۱۷ حضرت حافظ». گنجور. دریافت‌شده در ۱۸ تیر ۱۳۹۹.
«نوروز در آوای حسن زیرک». کردپرس. ۲۴ اسفند ۱۳۸۹. دریافت‌شده در ۵ بهمن ۱۳۹۲.
«Türkçeleştirilen Kürtçe şarkılar: bir kültürel yağma hikayesi (14 şarkıyı dinleyelim bakalım». ozgurlukcusol. ۲۰۱۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۹ جون ۲۰۱۸.
http://bianet.org/biamag/toplum/167998-kurt-ankara-nin-tasina-kimlik-kazandirinca
http://www.ufkumuz.com/ankara-marsi-da-hesen-zirekten-intihal-42320h.htm
«Özcan Deniz Leyla». ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۹ جون ۲۰۱۸.
آژانس خبری کردستان (کُردپا): نظرسنجی صدا و سیمای مهاباد، بوکانی‌ها را خشمگین کرد، نوشته‌شده در ۸ دی ۱۳۹۳؛ بازدید در ۱۹ آذر ۱۳۹۹.
سازمان یاریکُرد: توهین صدا و سیمای استان ایلام به کُردها و زبان کُردی، نوشته‌شده در ۴ آذر ۱۳۹۳؛ بازدید در ۱۹ آذر ۱۳۹۹.
کردستان‌مدیا: اعتراض به توهین صدا و سیما به حسن زیرک و محکومیت فعال مدنی به ٣ سال حبس، نوشته‌شده در ۶ دی ۱۳۹۳؛ بازدید در ۱۹ آذر ۱۳۹۹.

پیوند به بیرون

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به حسن زیرک در ویکی‌گفتاورد موجود است.

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.

[1] «موسیقی‌دانان ایران». بنیاد توس. ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۰ فروردین ۱۳۹۵.

[2] «کتاب ناڵه‌شکینه، مجموعه آوازهای حسن زیرک به چاپ سوم رسید». کردپرس. ۱۷ خرداد ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۷ خرداد ۱۳۹۴.

[3] «زندگینامهٔ حسن یوسف‌زمانی». همشهری آنلاین. ۲۵ مرداد ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۲۰ فروردین ۱۳۹۵.

[4] «زندگی و آثار استاد 'حسن زیرک' مورد بحث و بررسی پژوهشگران قرار گرفت». ایرنا. ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۳ آبان ۱۳۹۷.

[5] زندی، میدیا (۱۳۷۶). چریکهٔ کردستان. تهران: فاروق صفی‌زاده. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۱۵۲۸۰۶.

[6] «واپسین دقایق زندگی اُعجوبه موسیقی کُردی». کردپرس. ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۸.

[7] «توێژینه‌وه‌یه‌کی زانستی له‌سه‌ر ژیانی هونه‌رمه‌ند حه‌سه‌ن زیره‌ک». تلویزیون کردسات. ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۳۹۹.

[faratab.com-8] «حسن زیرک از کارگری در بوکان تا خوانندگی در بغداد». فراتاب. ۱۰ آذر ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۷ خرداد ۱۳۹۷.

[9] طالبانی، جلال (۲۰۰۰). مصاحبه. عراق: مجله خاک/شماره ۴۱.

[10] «حسن زیرک در رادیو کُردی تهران». فراتاب. ۱۰ آذر ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۷ خرداد ۱۳۹۷.

[ReferenceA-11] «حسن زیرک در رادیو کُردی کرماشان». فراتاب. ۱۰ آذر ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۷ خرداد ۱۳۹۷.

[12] «حسن زیرک؛ راوی ملودی‌های عشق و هجران!». فراتاب. ۵ تیر ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۱۸ تیر ۱۳۹۸.

[13] «وقایع تاریخی از روابط مظهر خالقی و حسن زیرک». کرد پرس. ۱۷ تیر ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۱۸ تیر ۱۳۹۸.

[14] زیرک، حسن. نوارهای کاست. عراق: شخصی.

[15] «صحبت‌های محمد کمانگر». مستند حسن زیرک - کردستان 24. ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۶ تیر ۱۳۹۹.

[16] فریدون حکیم زاده (۱۳۸۸). ساوجبلاغ مکری در اسناد. ص. ۸۲.

[17] «همسر دوم حسن زیرک: او بیش از 2800 ترانه دارد». شخصی. دریافت‌شده در ۶ تیر ۱۳۹۹.

[18] «نگاهی به زندگی زنده‌یاد حسن زیرک به قلم میدیا زندی». آوای ماد. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ اوت ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۵ بهمن ۱۳۹۲.

[19] «آواز محبوب، آوازه‌خوان مغضوب». روزنامهٔ اعتماد. دریافت‌شده در ۵ بهمن ۱۳۹۲.

[20] «یادی از هنرمند کرد حسن زیرک». بولتون نیوز. ۶ تیر ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۱۳ فروردین ۱۴۰۰.

[21] «آواهای کم‌شنیده از دیروز تا امروز • حسن زیرک». دویچه وله فارسی. دریافت‌شده در ۲۸ بهمن ۱۳۹۷.

[22] «میکروفون‌ها اوج صدای «حسن زیرک» را نمی‌کشیدند/ «زیرک» به بچه‌های رادیو و ارکستر انرژی می‌داد». پرسون. ۱۹ اسفند ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۰ فروردین ۱۴۰۰.

[23] «توێژینه‌وه‌یه‌کی زانستی له‌سه‌ر ژیانی هونه‌رمه‌ند حه‌سه‌ن زیره‌ک». تلویزیون کردسات. ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ خرداد ۱۳۹۹.

[24] «حه‌سه‌ن زیره‌ک، له زاری کچ و هاوژینه‌کهٔ و عه‌لی مه‌ردانه‌وه». رادیو روداو. ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲ آوریل ۲۰۲۱.

[25] زیرک، حسن. نوارهای کاست. عراق: شخصی.

[26] زیرک، حسن. نوارهای کاست. عراق: شخصی.

[27] «مستند حسن زیرک (زبان کردی)». کوردستان 24. تیر ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۶ تیر ۱۳۹۸.

[28] «سالروز مرگ حسن زیرک - ۲۰۲۰». شبکه تلویزیونی فولکلور. ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)

[29] «مستند حسن زیرک». کردستان 24. ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱ خرداد ۱۳۹۹.

[30] «حسن زیرک ئیران ئیران ئیران». ۲۰۱۷. ۲۰۲۱.

[31] «غزل ۳۱۷ حضرت حافظ». گنجور. دریافت‌شده در ۱۸ تیر ۱۳۹۹.

[32] «نوروز در آوای حسن زیرک». کردپرس. ۲۴ اسفند ۱۳۸۹. دریافت‌شده در ۵ بهمن ۱۳۹۲.

[33] «Türkçeleştirilen Kürtçe şarkılar: bir kültürel yağma hikayesi (14 şarkıyı dinleyelim bakalım». ozgurlukcusol. ۲۰۱۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۹ جون ۲۰۱۸.

[34] ttp://bianet.org/biamag/toplum/167998-kurt-ankara-nin-tasina-kimlik-kazandirinca

[:0-35] ttp://www.ufkumuz.com/ankara-marsi-da-hesen-zirekten-intihal-42320h.htm

[36] «Özcan Deniz Leyla». ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۹ جون ۲۰۱۸.

[کردپا_۱-37] آژانس خبری کردستان (کُردپا): نظرسنجی صدا و سیمای مهاباد، بوکانی‌ها را خشمگین کرد، نوشته‌شده در ۸ دی ۱۳۹۳؛ بازدید در ۱۹ آذر ۱۳۹۹.

[یاریکرد_۱-38] سازمان یاریکُرد: توهین صدا و سیمای استان ایلام به کُردها و زبان کُردی، نوشته‌شده در ۴ آذر ۱۳۹۳؛ بازدید در ۱۹ آذر ۱۳۹۹.

[کردستان‌مدیا_۱-39] کردستان‌مدیا: اعتراض به توهین صدا و سیما به حسن زیرک و محکومیت فعال مدنی به ٣ سال حبس، نوشته‌شده در ۶ دی ۱۳۹۳؛ بازدید در ۱۹ آذر ۱۳۹۹.