مهاباد

مَهاباد مرکز شهرستان مهاباد و یکی از شهرهای کُردنشین استان آذربایجان غربی در ایران است. این شهر که در جنوب استان و در منطقه تاریخی مکریان قرار دارد،مرکز حکومت امرای مکری[11] بود، حکومتی که در این شهر اقدام به ضرب سکه کرد.[12] مهاباد شهری سرسبز است و در میان چندین کوه واقع شده‌است. بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۶۸٬۳۹۳ نفر بوده‌است.[13] مهاباد که به نگین آذربایجان غربی مشهور است[14][15] همه ساله بیشترین آمار گردشگران را در این استان به خود اختصاص می‌دهد.[16][17] از جاذبه‌های گردشگری این شهر می‌توان به رودخانه و سد مهاباد که یکی از نزدیکترین سدها به محلات مسکونی در جهان است،[18][19] بازارچه‌ها و بازار بزرگ تاناکورای مهاباد که تأمین‌کنندهٔ اصلی لباس دیگر بازارها و مغازه‌های تاناکورای کشور محسوب می‌شود،[20] همچنین از دیگر جاذبه‌های گردشگری مهاباد می‌توان به تالاب کانی برازان، قپی‌باباعلی، دخمه مادی فخریگاه و غار سهولان (دومین غار بزرگ آبی ایران[21]) در حاشیه و اطراف شهر اشاره کرد.

مهاباد
کشور	ایران
استان	آذربایجان غربی
شهرستان	مهاباد
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	سابلاخ
نام(های) پیشین	ساوجبلاغ[1] ساوجبلاغ مکری[2]
مردم
جمعیت	۱۶۸٬۳۹۳ نفر در سال ۱۳۹۵[3]
جغرافیای طبیعی
ارتفاع	۱٬۳۲۰متر
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۱۲درجهٔ سانتی‌گراد
میانگین بارش سالانه	۳۹۰میلی‌متر[4]
روزهای یخبندان سالانه	۸۰روز[5]
اطلاعات شهری
شهردار	کامران علیزاده آذر[6]
تأسیس شهرداری	۱۳۱۰[7]
ره‌آورد	تولیدات کشاورزی
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۴۴[8]
وبگاه	شهرداری مهاباد
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ص ۳۷[9]  ایران ج ۲۷[10]
مهاباد روی نقشه ایران ۳۶٫۷۶۲۵۷۱°شمالی ۴۵٫۷۲۱۹۶۵°شرقی مختصات: ۳۶٫۷۶۲۵۷۱°شمالی ۴۵٫۷۲۱۹۶۵°شرقی

مهاباد در ابتدا آبادی کوچکی بوده‌است که در سال ۱۰۳۸ قمری و در اواخر حکومت شاه عباس صفوی، بداق سلطان حاکم ایل مکری محل حاکمیت خود را به مهاباد انتقال داد و در اقدامات عمرانی متعدد این شهر را توسعه بخشید.[22] این شهر پایتخت جمهوری مهاباد نیز در سال ۱۹۴۶ میلادی بوده‌است.[23] منطقه مهاباد، صحنه درگیری‌های مکرر سیاسی در دوران مدرن بود، به‌طوری‌که پس از جمهوری ۱۱ ماهه مهاباد این شهر مرکز ناسیونالیسم کُرد قرار گرفت و در دوران انقلاب ۱۳۵۷ ایران به مدت کوتاهی تحت کنترل کردها بوده‌است.[24]

مهاباد از شمال با میاندواب، از غرب با پیرانشهر و نقده، از شرق با بوکان و از جنوب با سردشت هممرز است.

خاستگاه نامگذاری

نام شهرستان مهاباد تا قبل از دوره پهلوی، به زبان ترکی آذربایجانی ساوجبلاغ (در لهجه مهابادی: سابلاغ یا سابلاخ) بود که در زمان حکومت رضاشاه به مهاباد تغییر داده شد. دربارهٔ واژه مهاباد تاکنون تعبیرات و معناهای گوناگونی گفته شده‌است. مهاباد را مادآباد نیز گفته‌اند که این تعبیر هیچ گونه دلیل قابل قبولی همراه ندارد. این شهر را مه‌آباد نیز گفته‌اند که اگر به معنای جایی باشد که همیشه مه آلود است این تعبیر نیز با واقعیت وفق نمی‌کند. در فرهنگ فارسی برهان قاطع دربارهٔ واژهٔ مهاباد چنین نوشته شده‌است که نام اولین پیغمبری است که به عجم مبعوث شد و کتابی آورد که آن را «دساتیر» خوانند. بعضی نیز بر این اعتقاد هستند که مهاباد به معنای جایی است که بزرگان آن جا را آباد کرده‌اند. این منطقهٔ قدیمی در زمان‌های پیشین مرکز نواحی کردنشین بوده و بطلیموس آن را داروشاه و راولیستون به نام داریاس نامیده‌است .امروز در ۳ فرسخی شهر فعلی، روستایی به نام دریاز (دریاس) مشهود است که از قرار معلوم شهر داریاس در همین نقطه واقع بوده‌است. در عصر هخامنشی منطقه، بخشی از امپراتوری عظیم هخامنشی بود و بعد از آن در زمان اسکندر بخشی از آتوپاتن ماد بود که ژنرال هخامنشی آتروپات و سپس جانشینانش بر آن جا حکومت کردند. در دوره صفویه ایالات غرب ایران میدان مبارزه و برخوردهای دو امپراتوری صفویه و عثمانی بود و حکام محلی در ولایات باختر به مقتضای توانایی یکی از دو امپراتوری هر بار تابع یکی از آن‌ها می‌شد. این شهر در گذشته بر اثر زلزله‌ای نابود و دوباره ساخته شد. پیرامون این شهر آثار تاریخی متعددی وجود دارد.[25]

پیشینه

بخشی از نقشهٔ ایران و توران در دورهٔ قاجاریه؛ نام قدیمی مهاباد، ساوج‌بلاغ، در جنوب غربی نقشه مشهود است.

پیش از اسلام

ساوجبلاغ دیروز یا مهاباد امروز به دلیل داشتن موقعیت جغرافیایی ممتاز با وجود دشت‌ها و جلگه‌های حاصلخیز در شمار قدیم‌ترین سکونتگاه‌های بشری به‌شمار می‌رود. بررسی‌های علمی، شواهدی را از وجود مردمی با تمدن کشاورزی و دارای «سفال‌های منقوش» که هم‌زمان با تمدن‌های سیلک ۳ و شوش بوده‌اند نشان می‌دهد. مردمان این تمدن‌ها در ۳٬۵۰۰ پیش از میلاد با تمدن‌های فلات ایران و میان‌رودان رابطه داشته‌اند. بررسی‌های باستانشناسی شهر ویران و یوسف‌کندی این موضوع را ثابت می‌کند. این تمدن‌ها تا پیش از هجوم آشوریان در هزاره اول پیش از میلاد دارای ثباتی نسبی بوده‌اند.[26]

پس از هجوم آشوریان و نابودی تمدن‌های اورارتو و مانا، مردمان آن‌ها به سوی نواحی جنوب و جنوب غربی استان آذربایجان غربی فعلی مهاجرت کردند. آنان برای محافظت از خود در مناطق کوهستانی این نواحی دژهایی ساختند که بقایای این دژها مانند قلات شاه هنوز در منطقه وجود دارند.[26]

در دوران آرامش این منطقه مادها شروع به سکونت در آن کردند. آرامگاه فقریکای (فخریکا) گواه حضور آنان در این منطقه است؛ ولی با هجوم آشوریان، آرامش از این منطقه رخت می‌بندد؛ به‌طوری‌که تا دوره هخامنشیان زندگی در این منطقه تنها در دژها و مناطق کوهستانی، با حکمرانی‌های قبیله‌ای و اقتصاد شبانی ادامه یافت. در دوران هخامنشیان، امنیتی نسبی در منطقه برقرار شد ولی به دلیل اینکه این منطقه یکی از گذرگاه‌های یونانیان برای حمله به ایران بود دوباره امنیت از منطقه رخت بربست. این منطقه به دلیل تهاجمات مکرر یونانیان صدمات فراوانی دید. برای همین یکی از مجرب‌ترین شاخه‌های پارتیزانی ارتش اشکانیان در این منطقه استقرار یافت. تا دوره ساسانیان نیز منطقه، موقعیت حساس استراتژیک خود را حفظ کرد.[27]

بطلیموس نیز مهاباد را داروشاه و راولینوس به نام دارایاس نامیده‌است و امروزه در سه فرسنخی شهر فعلی قریه‌ای به نام دریاز (دریاس) مشهود است که از قرار معلوم شهر دارایاس آنجا بوده‌است.

پس از اسلام

جمعی از سران مهاباد، سال ۱۹۲۹
فرد سمت راست: سعیدخان بهادر حاکم وقت ساوجبلاغ (مهاباد)

مهاباد (ساوجبلاغ مکری) شهری‌ست قدیمی که در ازمنه پیشین مرکز نواحی کردنشین (مکریان) بوده‌است. دیرینگی این شهر دست کم به دوران صفوی بازمی‌گردد.

شهر مهاباد در کالبد کنونی توسط صارم‌بگ از ملوک کُرد ساوجبلاغ مُکری در اوایل سدهٔ ۱۱ هجری در بخش شمال نزدیک به خم رودخانه مهاباد محله باغ سیسه فعلی بنا گردید.

امپراتوری صفویه به نام اسلام شیعه و علیه کردهای سنی، داریاز مهاباد را ویران کرد.[28]

معاصر

جمهوری مهاباد در سال ۱۹۴۶
برافراشتن پرچم این جمهوری بر بالای ساختمانی در اطراف میدان چوارچرای سابق یا شهرداری کنونی

این شهر در دهه‌های گذشته آشوب‌های سیاسی نیز به‌خود دیده‌است. مقر جمهوری مهاباد که در سال ۱۹۴۶ برابر با سال ۱۳۲۵ تشکیل شده‌بود، در شهر مهاباد بود. پس از انقلاب، حزب دمکرات کردستان ایران در اسفند ۱۳۵۷در جریان میتینگی بزرگ فعالیت‌های علنی خود را پس از ۳۲ سال از سر گرفت. اندکی بعد دفتر سیاسی حزب دمکرات در محل خانهٔ جوانان مستقر شد. علاوه بر این کومله نیز با گشایش دفتر در این شهر به فعالیت پرداخت. در اواخر سال ۱۳۵۸ بیش از ۲۵ حزب سیاسی در این شهر فعالیت می‌کردند. اندکی بعد، گروه‌های چپ ایرانی قانون اساسی جمهوری اسلامی را غیردمکراتیک و واپسگرایانه خواندند. این گروه‌ها پس از مدت‌ها مذاکره تصمیم گرفتند تا یک قانون اساسی جدید را به تصویب برسانند. از آنجا که عمده مذاکرات و هماهنگی‌های این قانون اساسی در مهاباد انجام شده بود، به میثاق مهاباد شهرت یافت. اما درست در روزی که قرار بود این مذاکرات با حضور ده‌ها گروه نهایی شود، ارتش از دو محور به مهاباد حمله کرد.

مهاباد تا پاییز ۱۳۵۹ دو بار میان جمهوری اسلامی و پیشمرگان دمکرات -کومله دست به دست شد. تنها در هفتهٔ آخر شهریور ۱۳۵۹ بیش از ۶۵۰ نفر از ساکنان شهر بر اثر گلوله‌باران ارتش در این شهر کشته شدند.

تقسیمات سابق مهاباد و حومه و توابع تا سال ۱۳۲۲ خورشیدی بدین شرح بوده‌است:

بخش مرکزی مهاباد، بخش بوکان، بخش نقده، بخش اشنویه، بخش مرحمت‌آباد (که بعداً میاندوآب نامیده شد)، بخش شاهیندژ، بخش تکاب، بخش سقز، بخش بانه، بخش سردشت، بخش پیرانشهر.[29]

بخش‌های پیرانشهر، نقده و اشنویه از سال ۱۳۲۲ به‌علت عدم وجود ارتش ایران در مهاباد موقتاً تا اعادهٔ وضع عادی ضمیمه شهرستان ارومیه شدند. بخش‌های سقز، بانه و سردشت نیز از همان تاریخ و به همان دلیل ضمیمه شهرستان سنندج شدند.

بخش‌های میاندوآب، شاهین دژ و تکاب نیز ضمیمه سنندج گردیدند. تنها بوکان همراه مهاباد ماند. اما از بعد از ورود مجدد ارتش در ۲۱ آذر سال ۱۳۲۵ شمسی بخش‌های مذکور نه تنها به مهاباد ضمیمه نشدند بلکه هر یک از بخش‌های: میاندوآب، نقده، تکاب، پیرانشهر، سقز، بانه و سردشت خود تبدیل به شهرستان شدند.[29] بوکان نیز در ۲۸ اسفند سال ۱۳۶۸ از مهاباد جدا شد و تبدیل به شهرستان شد.[30]

وضعیت طبیعی

جغرافیا

نمایی از شهر مهاباد در زمستان

ورودی مهاباد-ارومیه
در تصویر ماکت هواپیمای جنگنده و تندیس خلبان خالد حیدری (که از او به عنوان نخستین خلبان شهید برون‌مرزی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران یاد می‌شود[31])، مشاهده می‌گردد.

مهاباد در جنوب استان آذربایجان غربی، در عرض جغرافیاییَ ۴۶ و °۳۶ شمالی و طول جغرافیاییَ ۴۳ و °۴۵ شرقی[32] و در دامنه رشته کوه‌های لند شیخان قرار دارد.[33] ارتفاع این شهر از سطح دریا ۱۳۲۰ متر می‌باشد؛ و از آب و هوای معتدلی بر خوردار است که زمستان‌ها هوای سردی دارد و تابستان‌ها هوای شهر مهاباد گرم است. شهرستان مهاباد یکی از شهرهای کردنشین جنوب استان آذربایجان غربی است که از شمال به شهرستان میاندوآب، از جنوب به سردشت، از غرب به پیرانشهر و نقده و از شرق به بوکان محدود می‌شود. این شهرستان در موقعیت طول جغرافیایی ۴۵ درجه و ۴۳ دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۶ درجه و ۴۶ دقیقه شمالی از نصف النهار گرینویچ واقع شده‌است. فاصله آن تا مرکز استان ۱۲۰ کیلومتر و تا تهران ۷۵۰ کیلومتر است.

منابع آب زیرزمینی

مهاباد دارای ۹۷ چاه عمیق، ۹۰۸ چاه نیمه عمیق، ۲ قنات و ۶ چشمه می‌باشد که در مجموع درای ۶٫۸ میلیون مترمکعب آب قابل برداشت است.[34]

آب و هوا

شهر مهاباد با قرار گرفتن در شمال باختری ایران دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است. تابستان‌ها خنک و زمستان‌ها بسیار سرد می‌باشد.[35] بهار قشنگ‌ترین فصل در این منطقه‌است. در فصل پاییز هوا بیشتر بادی است.

مهاباد
وضعیت آب‌وهوا
ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر     ۵۱   ۴ −۷     ۶۰   ۵ −۵     ۴۶   ۱۲ ۱     ۷۹   ۱۶ ۴     ۲۴   ۲۴ ۷     ۲٫۱   ۳۰ ۱۰     ۱٫۵   ۳۳ ۱۳     ۰٫۳   ۳۳ ۱۳     ۱٫۱   ۲۹ ۱۰     ۲۷   ۲۳ ۶     ۲۸   ۱۴ ۱     ۳۰   ۹ −۴ دما (°C)، بارش (mm) منبع: [35]

میانگین دما و بارش برای مهاباد ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر دمای بیشینه (°C) ۳٫۷۳ ۴٫۸۲ ۱۲٫۳ ۱۶٫۲۷ ۲۴٫۱۷ ۳۰٫۱۳ ۳۳٫۲۳ ۳۲٫۸۶ ۲۹٫۳۲ ۲۲٫۸۰ ۱۳٫۸۲ ۸٫۵۵ Ø ۱۹٫۳ دمای کمینه (°C) −۷٫۱۵ −۴٫۸۶ ۰٫۸۴ ۳٫۷۲ ۷٫۴۶ ۱۰٫۲۹ ۱۳٫۱۴ ۱۳٫۲۹ ۱۰٫۱۹ ۶٫۳۵ ۱٫۲۱ -۳٫۸۴ Ø ۴٫۲ بارش (mm) ۵۱٫۱۱ ۵۹٫۵۵ ۴۶٫۴۴ ۷۹٫۲۴ ۲۴٫۰۲ ۲٫۰۵ ۱٫۵ ۰٫۳ ۱٫۱ ۲۶٫۶۳ ۲۸٫۲۸ ۲۹٫۸ Σ ۳۵۰٫۰۲ روزهای بارانی ۳ ۵ ۴ ۴ ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ ۲ ۳ ۶ Σ ۲۷ رطوبت (٪) ۶۳٫۵۵ ۶۸٫۴ ۶۵٫۸۵ ۶۰٫۲۵ ۵۷٫۹ ۴۶٫۷۵ ۴۸٫۲۵ ۴۹٫۱۵ ۴۹٫۵ ۵۳٫۵۵ ۶۲٫۵ ۶۴٫۸ Ø ۵۷٫۵ دما ۳٫۷۳ −۷٫۱۵ ۴٫۸۲ −۴٫۸۶ ۱۲٫۳ ۰٫۸۴ ۱۶٫۲۷ ۳٫۷۲ ۲۴٫۱۷ ۷٫۴۶ ۳۰٫۱۳ ۱۰٫۲۹ ۳۳٫۲۳ ۱۳٫۱۴ ۳۲٫۸۶ ۱۳٫۲۹ ۲۹٫۳۲ ۱۰٫۱۹ ۲۲٫۸۰ ۶٫۳۵ ۱۳٫۸۲ ۱٫۲۱ ۸٫۵۵ -۳٫۸۴ ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر بارش ۵۱٫۱۱ ۵۹٫۵۵ ۴۶٫۴۴ ۷۹٫۲۴ ۲۴٫۰۲ ۲٫۰۵ ۱٫۵ ۰٫۳ ۱٫۱ ۲۶٫۶۳ ۲۸٫۲۸ ۲۹٫۸   ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر منبع: [35]

زمین لرزه

مهاباد در پهنه‌بندی مقدماتی خطر نسبی زلزله قرار دارد. اما در طی مطالعات اخیر و نشست‌های زمین در این منطقه نشان می‌دهد، یک گسل به طول ۱۰ کیلومتر از دره شرقی مهاباد (سد مهاباد) می‌گذرد. با توجه به نزدیکی سد مهاباد به شهر، این گسل قادر است موجب زمین لرزه‌ای با بزرگی ۶٫۴ ریشتر گردد.[36]

مردم

زبان

مردم مهاباد به زبان کردی سورانی با لهجه مُکری یا مکریانی از زبان کردی تکلم می‌کنند.[37][38][39]

مذهب

دین مردم مهاباد اسلام و مذهبشان سنی شافعی است. همچنین سابقاً اقلیتی از ارامنه و کلیمیان در مهاباد حضور داشتند.[40] به علاوه شمار اندکی از شیعیان که اصالتاً از دیگر شهرها یا استان‌ها هستند.[41] اکثر شیعیان مهاباد که ۲ درصد از جمعیت این شهر را تشکیل می‌دهند، ترک‌زبان هستند.[42][43] به‌طوری‌که در ماه محرم، در حسینیه‌های شهر به دو زبان ترکی و فارسی نوحه خوانده می‌شود.[44]

جمعیت

تغییرات جمعیت مهاباد در سده ۱۴ام

جمعیت مهاباد ۱۴۷٬۲۶۸ نفر در سال ۱۳۹۰ بوده‌است. بر اساس نتایج آمارگیری سال ۱۳۸۵ شهر مهاباد چهارمین شهر پرجمعیت آذربایجان غربی و همچنین بر اساس نتایج این آمارگیری این شهر پنجمین شهر بزرگ کردنشین ایران محسوب می‌شود.[45][45][46] همچنین این شهر ۵۹امین شهر پرجمعیت ایران[47] و ۲٬۶۸۶امین شهر پرجمعیت جهان است. .[48]

مهاجرت به شهر در طول دهه ۵۵–۱۳۴۵ خورشیدی افزایش چشمگیر داشت و تراکم جمعیتی آن را بالا برد. بیشتر این مهاجرت‌ها از دیگر شهرهای کردنشین منطقه بوده‌اند. پس از گسترش شهر بسیاری از باغ‌های پیرامون مهاباد مسکونی شدند که امروزه این امر در نام تعدادی از محلات این شهر که با واژه باغ همراه است دیده می‌شود.[49]

هرم جمعیتی مهاباد در سال ۱۳۸۵

مردان	سن	زنان
۴۸	۱۰۰ و بیشتر	۴۴
۲۸	۹۹–۹۵	۲۶
۶۰	۹۴–۹۰	۴۸
۱۰۹	۸۹–۸۵	۱۰۸
۴۳۲	۸۴–۸۰	۴۴۲
۵۶۸	۷۵–۷۹	۵۷۳
۱٬۰۹۰	۷۰–۷۴	۱٬۰۹۸
۱٬۰۲۹	۶۵–۶۹	۱٬۱۱۹
۱٬۱۹۹	۶۰–۶۴	۱٬۲۸۴
۱٬۶۵۹	۵۵–۵۹	۱٬۷۹۷
۲٬۶۴۱	۵۰–۵۴	۲٬۴۸۸
۳٬۵۱۱	۴۵–۴۹	۳٬۵۱۹
۴٬۲۵۹	۴۰–۴۴	۳٬۹۷۵
۵٬۲۳۴	۳۵–۳۹	۴٬۸۳۵
۵٬۲۷۱	۳۰–۳۴	۵٬۱۱۳
۶٬۸۸۳	۲۵–۲۹	۶٬۷۶۴
۸٬۷۶۹	۲۰–۲۴	۸٬۵۷۴
۸٬۴۴۵	۱۵–۱۹	۸٬۲۷۶
۶٬۸۰۹	۱۰–۱۴	۶٬۵۸۰
۵٬۳۵۷	۵–۹	۵٬۱۴۵
۵٬۴۱۵	۰–۴	۵٬۱۵۶

اشتغال و بیکاری

در سال ۱۳۵۵ میزان اشتغال در شهر مهاباد ۹۵٫۸ درصد، بالاتر از میزان اشتغال در استان (۸۶ درصد) بوده ولی در سال‌های پس از آن، این میزان کاهش یافته به‌طوری‌که در سال ۱۳۷۵ میزان اشتغال در شهر به ۸۸٫۸ درصد رسیده‌است.[50] بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰، تعداد بیکاران مرد در شهر مهاباد ۵۱۹۸ نفر و تعداد بیکاران زن ۱۰۵۹ نفر بوده‌است (بدون احتساب ۵۷۵۱۵ زن خانه‌دار).[51]

معلولیت

بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰، تعداد افرادی که در شهر مهاباد حداقل دارای یک نوع معلولیت (نابینا، ناشنوا، اختلال در گفتار و صدا، قطع دست، نقص دست، قطع پا، نقص پا، نقص تنه و اختلال ذهنی) هستند در میان مردان ۱۱۱۵ نفر و در میان زنان ۸۱۲ نفر بوده‌است.[52]

اماکن تاریخی

بناها

پل سرخ (به کردی پردی سوور)
از اقدامات عمرانی بداق سلطان مکری، در سال ۱۰۸۴ هجری بر روی رودخانه مهاباد احداث گردید.
این پل در زمان احداث دریاچه سد مهاباد به دلایل نامعلومی، علی‌رغم عدم هیچگونه مزاحمتی تخریب شد.[12]

مقبره بداق سلطان در جنوب غربی شهر مهاباد و داخل قبرستان عمومی شهر قرار گرفته‌است، چون شهر مهاباد کلاً درمیان دره‌ای که رشته کوه‌هایی آن را احاطه کرده و رودخانه‌ای به نام رودخانه مهاباد که از وسط شهر می‌گذرد قرار گرفته‌است، لذا قبرستان مذکور که آرامگاه بداق سلطان نیز در داخل آن قرار دارد در محلی مرتفع تر از شهر قرار گرفته‌است، گویا در زمان خودش این محدوده به صورت خاص به قبور بزرگان اختصاص داشته و وجود چند سنگ قبر این نظریه را تأیید می‌نماید.[53]

• حمام تاریخی میرزا رسول (که هم‌اکنون به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده‌است)[54]
• حمام لج
• سنگ نگاره‌های خره هنجیران
• دژقلات شاه
• برده کنته
• آرامگاه بداق سلطان
• پل ممیند[55]
• فقرگاه مهاباد
• حوضخانه رستم بیگ[56]
• حوضخانه شاه درویش[57]

مساجد

مسجد جامع سرخ مهاباد، متعلق به دوره صفویه و یکی از اقدامات عمرانی بداق سلطان حاکم وقت مهاباد[58]

از میان ۲۵۷ مسجد موجود در شهرستان مهاباد، ۷۲ مسجد در شهر و مابقی در روستاها قرار دارند.[59] قدیمی‌ترین مسجد مهاباد مسجد جامع سرخ می‌باشد که در زمان بداق سلطان حاکم مهاباد ساخته و در زمان شاه سلیمان صفوی تکمیل شد.[60] این مسجد از نظر توازن در طرح با هجده گنبد خشتی و شبستانی با هجده ستون سنگی و حجره‌های پیرامون آن از زیباترین بناهای تاریخی استان به‌شمار می‌رود.

• مسجد جامع سرخ
• مسجد شاه درویش
• مسجد عباس آقا
• مسجد دارالاحسان
• مسجد نور
• مسجد قبله
• مسجد رستم بیگ
• مسجد شاه درویش
• مسجد حاج صالح شاطری
• مسجد مولوی
• خانقاه شمزینان
• مسجد حاج سید حسن (فقیران)
• مسجد حسن‌زاده
• مسجد سید نظام
• مسجد سعدی
• مسجد داروغه
• مسجد چهار یار نبی
• مسجد حضرت عثمان (فجر)
• مسجد قاضی

باغ‌ها (شهرباغ‌های دیروز)[61]

• باغ اسماعیل آقا
• باغ اصحابی
• باغ امین‌الاسلام
• باغ اوقاف
• باغ بلوری‌ها
• باغ به‌به‌زاده‌ها
• باغ پنجوی‌ها
• باغ چاوشین
• باغچهٔ میرزا رسول
• باغ حاجی قاسم
• باغ حسن خان (عباس آقا دهبوکری)
• باغ حسن خان (مرحوم قاضی)
• باغ حسن‌زادهٔ بزاز
• باغ حسین‌قلی خان
• باغ خلیل‌زاده‌ها
• باغ خیزی
• باغ میرزا رشید رشیدی
• باغ ساوا
• باغ سعید حاجی کاکه مین
• باغ سیسه
• باغ سیف‌الدین خان
• باغ شیخی
• باغ شیر و خورشید
• باغ عباس آقا دهبوکری
• باغ عزیز آقا دهبوکری
• باغ عزیزقلی
• باغ عزیز مشیری
• باغ عزیزه گول
• باغ علی‌آباد
• باغ فه‌قێیان (باغ طلبه‌ها)
• باغ قادر امینی
• باغ قادری‌ها
• باغ قبله
• باغ قوپی
• باغ قوره‌ره‌شی
• باغ گولان
• باغ گویزی
• باغ لاله عباسی
• باغ مجید خان
• باغ مظفرالدوله
• باغ ملا حسن
• باغ ملک
• باغ میرزا سلطان
• باغ میکائیل
• جالیز جنب باغ عزیز مشیری
• جالیز حسن ببری
• جالیز حسین فداکار
• جالیز خات نازدار
• جالیز صالح پروری
• جالیز و سبزیخانهٔ میرزا سلطان
• جالیز نبیلان
• سبزیخانهٔ سلطانیان
• سبزیخانهٔ عبدالله شاهرخ
• قوپی مولوی (مرداب مولوی)
• میشهٔ سید جامی (بیشهٔ سید جامی)
• میشهٔ کورتانی (بیشهٔ کورتانی)

معضلات شهری

زمین خواری

زمین خواری و رانت خواری از معضلات اصلی شهر مهاباد است.[62][63] در این میان می‌توان به زمین خواری ۳۰۰ میلیارد تومانی در شهرک صنفی کاوه در سال ۹۳ و زمین خواری تپه سیران اشاره کرد. در رابطه با زمین خواری شهرک صنفی کاوه، برخی از اعضای شورای شهر و شهردار قبلی مهاباد دخیل بوده‌اند.[64][65]

تعداد خودروهای شهر

بالا بودن تعداد خودرو نسبت به جمعیت، یکی از معضلات شهر مهاباد در سال‌های اخیر بوده‌است.[66] میانگین تعداد خودرو به نسبت جمعیت در مهاباد بیشتر از میانگین کشوری است.[67]

بخش‌ها

گسترش شهر

قدیمی‌ترین منطقه مهاباد «باغ سیسه» نام دارد که یکبار هم بر اثر سیلاب ویران شده‌است و امروزه دارای معماری قدیمی و بافت آن رو به فرسایش است.

سیل و آسیب‌های دیگر باعث انتقال خانه‌ها به بخش‌های جنوبی و ایجاد محلات تازه پیرامون میدان چهارچراغ (شهرداری فعلی) گردیده‌است.

شهر مهاباد به حالت متروکه درآمده بود تا این که بداق سلطان مکری حکمران مهاباد دوباره به آبادانی آن پرداخت. بازرگانی در این شهر در دورهٔ قاجار گسترش یافت و مبادله کالا با شام و بیروت انجام می‌شد که بیشتر در سراهای موصلیان، کریمخان و کاشی‌ها در بازار مهاباد و کاروانسرای سیمون، همدانی‌ها، تاجرباشی و کوسه صورت می‌گرفت.

شهر مهاباد با جمعیت ۱۶٬۰۰۰ نفر در ۱۹۴۵، ۲۰٬۳۳۲ در ۱۹۵۶ و ۴۴٬۰۰۰ در ۱۹۷۶، که تا ۱۹۸۰ به بیش از ۵۰٬۰۰۰ رسید به دلیل موقعیت جغرافیایی اش و بالاتر از همه به دلیل نقشش در تاریخ اخیر کرد به عنوان یک مرکز اداری، نظامی و فرهنگی سریعاً اهمیت یافت. تقریباً همهٔ مهابادی‌ها کردهای مسلمان سنی‌اند. بسیار فارسی و ترکی آذری را به خوبی گویش غالب کردی که در کنار کردی سلیمانی در کردستان عراق، معیاری ادبی برای زبان کردیست، صحبت می‌کنند.[68]

کوچ مردم به شهر در طول دهه ۵۵–۱۳۴۵ خورشیدی افزایش چشمگیر داشت و تراکم جمعیتی آن را بالا برد. بیشتر این کوچ‌ها از دیگر شهرهای کردنشین منطقه بوده‌اند.

پس از گسترش شهر بسیاری از باغ‌های پیرامون مهاباد مسکونی شدند که امروزه این امر در نام شماری از محلات این شهر که با واژهٔ باغ همراه است دیده می‌شود.

میدان چهارچراغ (شهرداری) در شب

امروزه تمرکز ادارات، بانک‌ها و سازمان‌های دولتی و مغازه‌ها و فروشگاه‌ها بیشتر در امتداد خیابان‌های جمهوری اسلامی، سید نظام، طالقانی، بلوار توحید و جام جم است. محلات کارمندی شهر بیشتر در نیمهٔ شمالی و مناطقی که ورود و خروج کالاها (بسیاری از آن‌ها به صورت قاچاق) در آن بیشتر صورت می‌گیرد در نیمهٔ جنوبی شهر قرار دارد.

نخستین لوله‌کشی آب در سال ۱۳۴۰ خورشیدی در شهر مهاباد آغاز به کار کرد و تصفیه‌خانه آب مهاباد نیز در سال ۱۳۵۳ به راه افتاد. پیش از آن در اغلب خانه‌ها و مساجد قنات و چاه شخصی وجود داشت.

امروزه همه معابر شهر آسفالت است و شهرک صنعتی که در کیلومتر ۱۸ جاده مهاباد-میاندوآب قرار دارد و ۹ واحد آن به بهره‌برداری رسیده‌است برای ۱۸۴ نفر ایجاد اشتغال کرده‌است.[69]

مناطق شهرداری

مهاباد دارای ۳ ناحیه اصلی شهری می‌باشد.

ترابری

ورودی مهاباد از طرف میاندوآب

مسافت مسیر جاده‌ای مهاباد به ارومیه مرکز استان ۱۲۲ کیلومتر[70] و مسافت مسیر جاده‌ای مهاباد به تهران ۶۷۹ کیلومتر است.[71]

فاصله شهر مهاباد با شهرهای همجوار (تمامی این محورها از نوع شبکه دسترسی سطح ۲ درون منطقه‌ای هستند):[72]

نام محور	طول مسافرت
مهاباد - نقده	۴۵ کیلومتر
مهاباد - میاندواب	۴۷ کیلومتر
مهاباد - پیرانشهر	۸۵ کیلومتر
مهاباد - بوکان	۷۰ کیلومتر[73]
مهاباد - سردشت	۱۲۵ کیلومتر

راه‌آهن

پروژه راه‌آهن مراغه به ارومیه سال ۱۳۹۲ به مهاباد رسید. ایستگاه راه‌آهن مهاباد و خط آهن میاندوآب به مهاباد به طول ۴۰ کیلومتر در تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۹۲ با حضور محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت افتتاح شد.[74]

پایانه مسافربری

در پایانه مسافربری مهاباد ۸۸ دستگاه اتوبوس ویژه، ۵۰ دستگاه مینی بوس و ۱۲۵ دستگاه سواری پژو و سمند فعالیت دارند.[75]

تاکسی درون‌شهری

تعداد تاکسی‌های شهر مهاباد در سال ۱۳۹۴، یک هزار و هفتصد دستگاه بوده‌است، که از این تعداد ۸۹ دستگاه ون، ۹۰۰ دستگاه تلفنی، ۵۰۴ دستگاه گردشی و ۱۶۸ دستگاه خطی بوده‌اند.[76] سازمان تاکسیرانی مهاباد که از تاریخ ۲٫۳٫۱۳۸۶ طبق اساسنامه‌های مربوطه از شهرداری این شهر جدا شده، وظیفه مدیریت و نظارت بر سیستم حمل و نقل عمومی را بر عهده دارد.[77]

اتوبوس

سازمان اتوبوسرانی مهاباد و حومه در پاییز سال ۱۳۷۹ به نام واحد اتوبوسرانی با پنج دستگاه اتوبوس در سه مسیر سطح شهر فعالیت خود را شروع نمود. در سال ۸۶ تعداد اتوبوس‌های فعال به ۳۹ دستگاه رسید که در ۹ مسیر فعال می‌باشند.[78] البته با توجه به مشکلاتی خاص و عدم هماهنگی واحدهای مختلف، جابجایی مسافران با استفاده از اتوبوس در مواقع عادی در مهاباد کارایی چندانی ندارد، لذا در حال حاضر تنها در بخش روستایی از اتوبوس‌ها استفاده می‌شود.[79]

ورزش

از مهم‌ترین اماکن ورزشی مهاباد می‌توان به به مجموعه ورزشی آزادی که شامل زمین فوتبال آزادی (میدان آبیاری) که در سال ۱۳۵۱ تأسیس شده، سالن سرپوشیده ۲۰۰۰ نفری، سالن کشتی، سالن تنیس روی میز، سالن وزنه‌برداری، سالن ژیمناستیک و سالن رزمی می‌باشد، اشاره کرد.[80]

والیبال

مهاباد که از قطب‌های والیبال ایران محسوب می‌شود[81] دارای چندین تیم باشگاهی در لیگ‌های ایران می‌باشد. درخشش والیبال مهاباد به دهه ۷۰ بازمی‌گردد، زمانی که با تیم فرمانداری مهاباد قهرمان دسته اول باشگاه‌های کشور و چهارم سوپرلیگ باشگاه‌های ایران در فصل ۱۳۷۳ شد. این تیم که در آن زمان وابسته به فرمانداری مهاباد بود پس از یکی دو سال حضور در رقابت‌ها، ناگهان با تغییر فرماندار وقت به یکباره منحل شد[82] از سرشناسان والیبال مهاباد می‌توان به فرهاد پیروت‌پور، بهترین پشت خط زن والیبال قهرمانی آسیا در سال ۱۳۹۴[83][84] و آکو کریمی بازیکن و داور بین‌المللی[85][86] اشاره کرد.

مقاومت فرمانداری مهاباد

تیم والیبال مقاومت فرمانداری مهاباد، پس از دو دهه، در سال ۱۳۹۳ دوباره با هدایت فرمانداری مهاباد[87] تشکیل و راهی مسابقات لیگ دسته یک کشور شد. این تیم در دو دوره حضور در مسابقات لیگ دسته یک پس از صعود از مرحله مقدماتی، در مرحله پلی آف با شکست از حریفان از صعود به سوپر لیگ بازماند.[88]

شهرداری مهاباد

تیم والیبال شهرداری مهاباد در آذرماه سال ۱۳۹۴ با قهرمانی در مسابقات سوپر لیگ استان آذربایجان غربی به زیرگروه دسته یک کشوری راه یافت.[89] این تیم با سرمربیگری طاهر کریمی و با بازیکنان تمام بومی، در اولین سال حضور در مسابقات زیرگروه دسته یک به مرحله نیمه نهایی رسید، اما با شکست از حریفان در این مرحله نتوانست به مسابقات لیگ دسته یک راه یابد.[90]

سلامت

بیمارستان امام خمینی مهاباد، تنها بیمارستان شهر با بخش‌های تخصصی داخلی، کودکان، زنان و زایمان، جراحی عمومی، ارولوژی، ارتوپدی، چشم، ای ان تی، جراحی اعصاب، پوست، اعصاب و روان، دیالیز، قلب، سی سی یو و آی سی یو می‌باشد. این بیمارستان دارای پاراکلینیک‌های آزمایشگاه، رادیولوژی، سونوگرافی، سی تی اسکن، داروخانه، آندوسکوپی، اکوکاردیوگرافی و تست ورزش است.[91]

در اطراف مهاباد ساختمان‌هایی برای اسکان بیماران جذامی ساخته شده‌است. این ساختمان‌ها مخصوص جذامیان شهرستان‌های جنوبی استان است.[92]

آزمایشگاه‌ها

شهر مهاباد دارای ۶ آزمایشگاه دولتی و ۶ آزمایشگاه خصوصی می‌باشد.[93]

آزمایشگاه‌های دولتی:

• آزمایشگاه بیمارستان امام خمینی، واقع در خیابان دانشگاه
• آزمایشگاه مرکز بهداشت مهاباد، واقع در بلوار توحید
• آزمایشگاه مرکز بهداشت امیرالمؤمنین، واقع در میدان استقلال
• آزمایشگاه مرکز بهداشت شافعی، واقع در خیابان خلفای راشدین
• آزمایشگاه مرکز بهداشت بداق سلطان، واقع در میدان استقلال
• آزمایشگاه مرکز بهداشت فرهنگیان، واقع در خیابان ساحلی

آزمایشگاه‌های خصوصی

• آزمایشگاه خصوصی دکتر زینی، واقع در چهارراه آزادی
• آزمایشگاه خصوصی مهر، واقع در خیابان جمهوری
• آزمایشگاه خصوصی پاستور، واقع در خیابان صلاح‌الدین ایوبی
• آزمایشگاه خصوصی دکتر ژیان، واقع در چهارراه آزادی
• آزمایشگاه خصوصی شفا، واقع در خیابان صلاح الدین ایوبی شرقی
• آزمایشگاه خصوصی تأمین اجتماعی، واقع در خیابان صلاح‌الدین ایوبی

اماکن گردشگری

سدمهاباد

• دریاچهٔ سد مهاباد
• باغ مکائیل (پارک ملت)
• غار سهولان
• تالاب کانی برازان
• فقرگاه
• 

  نمایی از سد مهاباد
• 

  باغ میکائیل

مراکز آموزشی

دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد

این دانشگاه در سال ۱۳۶۵ تأسیس شده[94] و اکنون به عنوان بزرگترین واحد دانشگاه آزاد اسلامی در استان آذربایجان غربی[95] با دارا بودن بیشترین تعداد رشته در مقطع کارشناسی ارشد[96] دانشجو می‌پذیرد. مسن‌ترین دانشجوی ایران با ۸۲ سال سن در دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد در حال تحصیل است.[97]

دانشگاه پیام نور مهاباد

این مرکز دانشگاهی در سال ۱۳۷۲ تأسیس شده و در حال حاضر در بیش از ۸۰ رشته در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشجو می‌پذیرد.[98] این دانشگاه از نظر تعداد رشته در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و از نظر تعداد دانشجویان در حال تحصیل بعد از دانشگاه پیام نور مرکز ارومیه در جایگاه دوم استان آذربایجان غربی قرار دارد.[99]

رسانه

صدا و سیما

اولین فرستنده رادیویی در سال ۱۳۲۴ در مهاباد تأسیس شد و بعد از افت و خیزهای فراوان در پانزدهم تیرماه سال ۱۳۵۱ رادیو مهاباد به صورت تمام رسمی افتتاح شد.[100] فرستنده تلویزیونی مهاباد نیز در تاریخ ۱۳۵۰٫۷٫۱۸ دایر و افتتاح شده‌است.[101] هم‌اکنون شبکه مرکز مهاباد روزانه به‌طور معمول ۱۲ساعت در بخش سیما و ۱۵ ساعت برنامه در رادیو پخش می‌کند.[102] سیمای مرکز مهاباد در یکم خرداد سال ۱۳۹۴ بر روی ماهوارهعرب‌ست یا همان بدر قرار گرفت.[103]

نشریه‌ها

مهاباد دارای چهار نشریه ماهنامه مهاباد، دوهفته‌نامه جامعه کردستان، مجله میراث یار و پیشه نگ است.[104][105]

ماهنامه مهاباد

ماهنامه مهاباد اولین نشریه این شهر است که با مدیر مسئولی و صاحب امتیازی احمد بحری، فعالیت خود را از سال ۱۳۷۹ با دو زبان کردی و فارسی در سه زمینه فرهنگی، اجتماعی و ادبی آغاز کرد.[106] این نشریه که از باسابقه‌ترین مجلات کردی در ایران است، در مهاباد چاپ و در بسیاری از مناطق کردنشین انتشار می‌یابد.[107]

ره‌آوردها

غذاهای سنتی

یکی از مهم‌ترین غذاهای شناخته شده کولیچه و شورمزه یا همان نخود است (کولیچه خمیری از آرد گندم است که در داخل روغن سرخ می‌کنند و نخود را در آن می‌ریزند و بمانند ساندویچ صرف می‌شود) واز غذاهای سنتی مهاباد می‌توان به آش دوکلیو (نوعی آش دوغ)، دلمه کلم، بربه سل و نیسکینه، ماشینه، سنگه سیر، شانی کباب -انواع نان‌های روغنی چون کلانه و پنچه کش و … اشاره کرد.[108][109]

صنایع دستی

از صنایع دستی مهاباد می‌توان قالی، جاجیم، گلیم و چاروق بافی، سکه و پولک دوزی، منجوق دوزی، رودوزی، سوزن دوزی، قرقره بافی (گیپوربافی)، مصنوعات چرمی، قلاب بافی، سجاده بافی و بافت پارچه و لباس کردی، خراطی، چاقوسازی و همچنین کلاش و گیوه اشاره کرد.[110][111][112][113]

منابع

1. تاریخ هیجده سالهٔ آذربایجان یا سرنوشت گردان و دلیران، احمد کسروی، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۷، صص ۶۰۰، ۶۰۲ و…
2. «لغت‌نامه دهخدا». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۷.
3. «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵». معاونت برنامه‌ریزی استانداری خراسان جنوبی (به نقل از مرکز آمار ایران). ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲.
4. «پاییز امسال 11 برابر سال گذشته در مهاباد باران باریده‌است». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ٢٧/٠٧/١٣٩٣. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
5. «میزان بارندگی در مهاباد طی سه دهه گذشته کاهش یافته‌است». آژانس تحلیلی خبری زریان. ٢٥/٦/٩٣. بایگانی‌شده از اصلی در 20 ژانویه 2018. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
6. «دکتر کامران علیزاده آذر». پورتال شهرداری مهاباد.
7. «بانک اطلاعات تقسیمات کشوری». وزارت کشور. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۸ اکتبر ۲۰۱۴.
8. «اجرای طرح هم کد سازی تلفن ثابت». وبگاه شرکت مخابرات ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۴.
9. «تغییر پلاک خودرو در شهرستان مهاباد». باشگاه خبرنگاران جوان.
10. بانک اطلاعاتی آکو، لیست پلاک‌های خودروهای ایران
11. «'لباس مُکریان' و 'لالا هندو' در آپارات». وبسایت بی‌بی‌سی. ۱۸ شهریور ۱۳۹۴.
12. «بداق سلطان، سرداری که مهاباد را آباد کرد». خبرگزاری کردپرس. دریافت‌شده در ۲۹ مهٔ ۲۰۱۵.
13. «سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور (استان آذربایجان غربی) در سال ۱۳۹۰ (اکسل)». مرکز آمار ایران. دریافت‌شده در ۲۳ مهٔ ۲۰۱۵.
14. «استاندار آذربایجان غربی: مهاباد نگین درخشان آذربایجان غربی است». وبسایت بازتاب و آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در 6 اكتبر 2017. دریافت‌شده در ۳ ژوئن ۲۰۱۵. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
15. «مهاباد نگین آذربایجان غربی». باشگاه خبرنگاران. دریافت‌شده در ۳ ژوئن ۲۰۱۵.
16. «مسوول جدید ادارهٔ میراث فرهنگی مهاباد معرفی شد». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۱۸ مرداد ۱۳۹۳.
17. «مهاباد رتبهٔ نخست ستاد اسکان فرهنگیان را کسب کرد». وبسایت ادارهٔ کل آموزش و پرورش آذربایجان غربی. ۱۷٫۱۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
18. «جاذبه‌های گردشگری مهاباد بهانه‌ای نیکو برای سفر به این دیار». آژانس خبری تحلیلی زریان. ۱۴ تیر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۵.
19. «بیش از ۱۵۰۰ گردشگر نوروزی از سد مخزنی مهاباد بازدید کردند». پایگاه تحلیلی خبری البرزما. ٩/١/٩٤. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
20. «بازار تاناکورا مهاباد، پاتوق خریداران دارا و ندار». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۱۷.
21. «سهولان دومین غار بزرگ آبی ایران در مهاباد + تصاویر». خبرگزاری تسنیم. ۵ فروردین ۱۳۹۳.
22. پورتال شهرداری مهاباد. «معرفی شهر مهاباد». دریافت‌شده در ۲۳ مهٔ ۲۰۱۵.
23. «Kurdistan Republic of Mahabad». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ مارس ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۷.
24. Mahābād-britannica
25. «تاریخچه شهر مهاباد». دانشگاه آزاد مهاباد.
26. فتح سواد العراق، ص۲۸۵
27. فتح سواد العراق، ص۲۸۵،۲۵۷
29. تاریخچه مهاباد، سید محمد صمدی/ چاپ دوم:۱۳۸۱
30. ایجاد و تأسیس شهرستان بوکان و بخش سیمینه در تابعیت استان آذربایجان غربی
31. «زندگی‌نامه:خالد حیدری». همشهری آنلاین. ۱ شهریور ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ر۲۴ مهٔ ۲۰۱۵. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
32. «گزارش ایستگاه هواشناسی مهاباد». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ مه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۷.
33. معرفی شهرستان مهاباد - صدا و سیمای مهاباد
34. «خلاصه سیمای آب و هوا، اقلیم و منابع آب استان آذربایجان غربی» (PDF). زمستان ١٣٨٨.
35. «گزارش ایستگاه هواشناسی مهاباد». فرمانداری ویژه مهاباد. دریافت‌شده در ٢٠-٧-٢٠١٢. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
36. «زلزله و مسائل زمین‌ساختی شهر و منطقه مهاباد». شهرسازی آنلاین. دریافت‌شده در ۲۱ دی ۱۳۹۷.
37. رخزادی، علی (۱۳۹۰). آواشناسی و دستور زبان کردی. سنندج: کردستان. ص. ۳۵. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۹۸۰-۰۹۴-۳.
38. سنندجی، شکرالله (۱۳۶۶). تحفه ناصری. تهران: امیر کبیر. ص. بیست و سه.
39. کلباسی، ایران (۱۳۸۵). گویش کردی مهاباد. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. ص. یازده. شابک ۹۶۴-۴۲۶-۲۹۱-۳.
40. کلباسی، ایران (۱۳۸۵). گویش کردی مهاباد. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. ص. شانزده. شابک ۹۶۴-۴۲۶-۲۹۱-۳.
41. "Sunnis in Mahabad". sunnionline. 16 May 2011. Archived from the original on 7 April 2014. Retrieved 15 October 2013.
42. «مهاباد شهر فرهنگی مردمان کرد زبان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ آوریل ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۳ مارس ۲۰۲۱.
43. معرفی شهر مهاباد
44. تحلیلی بر عاشورای 1386 مهاباد
45. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۵ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۵ ژانویه ۲۰۱۳.
46. «پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ اوت ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۷.
47. http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&geo=-106&srt=1npn&col=abcdefghinoq&msz=1500&pt=c&va=x&srt=1npn
48. 2002 World's Largest Urban Areas [rank: 2001+]
49. «مهاباد». مرجع شهرهای ایران. دریافت‌شده در ۲۴ مهٔ ۲۰۱۵.
50. مدیریت شهرسازی و معماری، سازمان مسکن و شهرسازی آذربایجان غربی (۱۳۸۵). طرح جامع شهر مهاباد. اول (شناخت وضع موجود). پویا نقش شهر و بنا. ص. پنجاه و سه. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
51. «جدول 1-جمعیت 10 ساله و بیشتر بر حسب جنس، سن و وضع فعالیت». مرکز آمار ایران. ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲۸ مهٔ ۲۰۱۵.
52. «جدول 1-جمعیت بر حسب جنس، سن و نوع معلولیت». مرکز آمار ایران. ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲۸ مهٔ ۲۰۱۵.
53. «پایگاه فرمانداری ویژه مرکز مهاباد». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۷.
54. «موزه مردم‌شناسی مهاباد (حمام میرزا رسول) - پورتال استان آذربایجان غربی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ آوریل ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۷.
55. پل ممیند
56. حوضخانه رستم بیگ
57. حوضخانه شاه درویش
58. «مسجد جامع سرخ، مهاباد». وبسایت کویرهای ایران. دریافت‌شده در ۲۴ مهٔ ۲۰۱۵.
59. «مهاباد عروس شهرهای ایران». خبرگزاری بین‌المللی تسنیم. ٢٧/١٢/٩٣. دریافت‌شده در ۲۴ مهٔ ۲۰۱۵. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
60. «معرفی مساجد استان آذربایجان غربی». سایت تبیان. ١٤/١١/١٣٨٧. دریافت‌شده در ۲۴ مهٔ ۲۰۱۵. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
61. ماهنامهٔ مهاباد، سال سیزدهم، شمارهٔ ۱۵۱، سال ۱۳۹۲
62. «در مقابل زمین خواری کوتاه نخواهم آمد». ۱۹٫۱۰٫۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در 28 مه 2015. دریافت‌شده در ۲۸ مهٔ ۲۰۱۵. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
63. «هیچ ملکی برای شهرداری مهاباد باقی نمانده‌است/بدهی‌های میلیاردی، شورای شهر مهاباد را زمین گیر کرده‌است». خبرگزاری کردپرس. دریافت‌شده در ۲۸ مهٔ ۲۰۱۵.
64. جزئیات زمین خواری 100میلیارد تومانی در مهاباد «جزئیات زمین خواری 100 میلیارد تومانی در مهاباد» مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). خبرگزاری کردپرس. دریافت‌شده در ۲۸ مهٔ ۲۰۱۵.
65. «دستگیری افرادی در ارتباط با پرونده زمین خواری ۳۰۰ میلیاردی در مهاباد». وبسایت تمرچین. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۸ مهٔ ۲۰۱۵.
66. «رئیس راهنمایی و رانندگی مهاباد:افزایش تعداد خودرو در مهاباد نگران‌کننده است». خبرگزاری فارس.
67. تعداد خودرو به نسبت جمعیت در مهاباد بیشتر از میانگین کشوری است «تعداد خودرو به نسبت جمعیت در مهاباد بیشتر از میانگین کشوری است» مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). خبرگزاری کردپرس. ۸ اسفند ۱۳۹۱.
68. Eagleton, W. ; Neumann, R.. "Mahābād." Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill Online, 2013. Reference. 26 May 2013 <http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/mahabad-SIM_4770>
69. ارشیدی، حسن (دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی)، شهرنشینی در مهاباد، کالبد شهری (از ۱۳۳۵ ه-ش تا ۱۳۸۵ ه-ش)، مهاباد: ۸۰–۱۴/۱۱/۲۰۰۷.
70. «مسافت مسیر جاده‌ای مهاباد به ارومیه». وبسایت بهراه. دریافت‌شده در ۲۸ مهٔ ۲۰۱۵.
71. «مسیر جاده‌ای مهاباد به تهران». وبسایت بهراه. دریافت‌شده در ۲۸ مهٔ ۲۰۱۵.
72. مدیریت شهرسازی و معماری، سازمان مسکن و شهرسازی آذربایجان غربی (۱۳۸۵). طرح جامع شهر مهاباد. اول (شناخت وضع موجود). پویا نقش شهر و بنا. ص. سی. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
73. «فاصله مهاباد تا بوکان». تیشینه. دریافت‌شده در ۳۰ شهریور ۱۳۹۴.
74. ایستگاه راه‌آهن مهاباد افتتاح شد «ایستگاه راه‌آهن مهاباد افتتاح شد» مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). خبرگزاری کردپرس. دریافت‌شده در ۲۸ مهٔ ۲۰۱۵.
75. «جابجایی حدود400 هزارمسافر، امسال ازطریق پایانه مسافربری مهاباد». باشگاه خبرنگاران. ۳۰ مرداد ۱۳۹۲.
76. «300 میلیارد ریال سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ترافیکی مهاباد». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۳۰ مهٔ ۲۰۱۵.
77. «دربارهٔ سازمان تاکسیرانی مهاباد». وبسایت رسمی سازمان تاکسیرانی مهاباد. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ دسامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۳۰ مهٔ ۲۰۱۵.
78. «سازمان اتوبوسرانی مهاباد و حومه». پورتال شهرداری مهاباد. دریافت‌شده در ۳۰ مهٔ ۲۰۱۵.
79. «کمبود وسایل نقلیه عمومی مشکل اساسی مردم مهاباد در روزهای سرد و برفی». خبرگزاری جمهوری اسلامی. دریافت‌شده در ۳۰ مهٔ ۲۰۱۵.
80. «اماکن ورزشی شهرستان مهاباد». اداره کل ورزش و جوانان استان آذربایجان غربی. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئیهٔ ۲۰۱۶.
81. «مهاباد قطب جدید والیبال ایران». وبسایت ورزش سه. ۲۴٫۱۱٫۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
82. «والیبال مهاباد مقهور ورزش سیاسی شد». پایگاه خبری ندای موج. ۲۷ فروردین ۱۳۹۴.
83. «فرهاد پیروت پور بهترین پشت خط زن والیبال قهرمانی آسیا». خبرگزاری خبر آنلاین. ۱۸ مرداد ۱۳۹۴.
84. «۴ ایرانی در جمع بهترین‌های والیبال آسیا». فردانیوز. ۱۷ مرداد ۱۳۹۴.
85. «حضور داور مهابادی در رقابت‌های لیگ جهانی والیبال». آژانس خبری تحلیلی زریان. ۶ تیر ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ اوت ۲۰۱۶.
86. «استقبال مردم مهاباد از بازیکن و داور مسابقات جهانی و آسیایی والیبال». ایرنا. ۲۱ مرداد ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اوت ۲۰۱۶.
87. «تیم والیبال مقاومت فرمانداری مهاباد چشم انتظار کرم سردار». سایت خبری جوان پرس. ۷ دی ۱۳۹۳.
88. «حذف تیم مقاومت فرمانداری مهاباد از لیگ دسته اول والیبال». تماشاگر. ۲۹ بهمن ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۶.
89. «قهرمانی تیم والیبال شهرداری مهاباد در مسابقات سوپر لیگ استان و راهیابی به زیرگروه دسته 1کشوری». وبسایت شهرداری مهاباد. ۲۰۱۵/21/۱۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
90. «شهرداری مهاباد از صعود به لیگ دسته یک بازماند». پایگاه خبری زریان. ۱۴ اسفند ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژوئیه ۲۰۱۷.
91. «واحدهای فعال در بیمارستانهای وابسته به دانشگاه علوم پزشکی». پورتال دولتی آذربایجان غربی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۴ مهٔ ۲۰۱۵.
92. «ضرورت نگاه ویژه به بازماندگان جذامی‌های مهاباد». واحد مرکزی خبر. ۱ خرداد ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۳.
93. «آزمایشگاه‌های آذربایجان غربی». پورتال دولتی آذربایجان غربی. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۴ مهٔ ۲۰۱۵.
94. «تاریخچه دانشگاه». وبسایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ آوریل ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۳ ژوئیهٔ ۲۰۱۶.
95. «واحد مهاباد در 90 رشته بدون آزمون دانشجو می‌پذیرد». خبرگزاری دانشگاه آزاد اسلامی آنا. ۲۹ مرداد ۱۳۹۴.
96. «افزایش رشته‌های تحصیلی در دانشگاه آزاد شهرستان مهاباد». باشگاه خبرنگاران جوان. ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۴.
97. «مسن‌ترین دانشجوی کشور با 82 سال سن در دانشگاه آزاد مهاباد در حال تحصیل است». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۱۸ آبان ۱۳۹۲.
98. «تصویب و راه اندازی چهار رشته کارشناسی ارشد و کارشناسی در دانشگاه پیام نور مرکز مهاباد». وبسایت رسمی دانشگاه پیام نور مرکز مهاباد. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۳ ژوئیهٔ ۲۰۱۶.
99. «چهار رشته جدید در دانشگاه پیام نور مهاباد تصویب شد». پی اچ دی آزمون. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۳ ژوئیهٔ ۲۰۱۶.
100. «معرفی مرکز مهاباد». وبسایت صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران. دریافت‌شده در ۳ ژوئن ۲۰۱۵.
101. «تاریخچه مرکز». روابط عمومی صدا و سیمای مرکز مهاباد. دریافت‌شده در ۳ ژوئن ۲۰۱۵.
102. «افزایش زمان پخش سیمای مرکز مهاباد». وبسایت استانداری ویژه شهرستان مهاباد. ۱۳۹۲٫۲٫۲۷. بایگانی‌شده از اصلی در 21 ژانویه 2018. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
103. «سیمای مرکز مهاباد ماهواره‌ای شد». وبسایت خبری تحلیلی جوان پرس. ۲ خرداد ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ مه ۲۰۱۵.
104. «مجوز سومین نشریه مهاباد صادر شد». خبرگزاری کردپرس. ۱۹ فروردین ۱۳۹۴.
105. «نشریه 'پیشه نگ' مهاباد مجوز انتشار گرفت». خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران. ۹ شهریور ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۸.
106. «مهاجرت نشریه‌های مهاباد به بوکان». آژانس خبری تحلیلی زریان. ۵ بهمن ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مارس ۲۰۱۶.
107. «دیدار اعضای شورای اسلامی شهر مهاباد با دست‌اندرکاران «ماهنامه مهاباد»». آژانس خبری تحلیلی زریان. ۱۰ مهر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۸.
108. «مهاباد بهترین میزبان مهمانان نوروزی». خبرگزاری فارس. ۴/۰۱/۹۲. دریافت‌شده در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
109. «آش دوغ (دوکلیو)». صدا و سیمای مرکز مهاباد. دریافت‌شده در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۳.
110. «گشتی در دنیای سوغاتی‌های آذربایجان غربی». پایگاه خبری تحلیلی سلدوز. ۲۶ اسفند ١٣٩١. دریافت‌شده در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۳.
111. کشوری، زهرا (۵ خرداد ۱۳۸۹). «جاده‌ای به سمت بهار». روزنامه جام جم. دریافت‌شده در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۳.
112. «مهاباد/ سوغاتی به نام کلاش». خبرگزاری کردپرس. ۲۱ دی ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۳.
113. «معرفی شهرستان مهاباد (صنایع دستی)». فرمانداری مهاباد. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۳.

• متین، پیمان. «جذام». [[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]. دریافت‌شده در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۳. تداخل پیوند خارجی و ویکی‌پیوند (کمک)

• نگاهی به تاریخ مهاباد، سید محمد صمدی، انتشارات رهرو مهاباد، ۱۳۷۳

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای مهاباد دارد.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ مهاباد موجود است.

پیوند به بیرون

• شهرداری مهاباد