ساواک

سازمان اطلاعات و امنیت کشور مشهور با سرنام ساواک، از اسفند سال ۱۳۳۵ تا بهمن ۱۳۵۷ سازمان اصلی امنیت داخلی و اطلاعات خارجی ایران بود که در طی دورانی از جنگ سرد، به مدت ۲۲ سال نبض امنیت داخلی و اطلاعات خارجی ایران را در دست داشت. ساواک در کنار مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی خارجی، در سرکوب عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشت. از میان ۱۱ اداره ساواک، به‌طور مشخص اداره کل سوم ساواک، قدرت و اختیارات بسیاری در توقیف و بازجویی افراد داشت.

سازمان اطلاعات و امنیت کشور
بنیان‌گذاری۲۳ اسفند ۱۳۳۵
انحلال۱۷ بهمن ۱۳۵۷
گونهاطلاعات و امنیت کشور
اطلاعات خارجی و ضدجاسوسی
هدفمقابله با کمونیسم، حفظ امنیت کشور و نظام سلطنتی، شاهنشاهی ایران مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی خارجی و جمع‌آوری اطلاعات
ستادسلطنت‌آباد تهران، ایران
محدودهٔ فعالیت
ایران و سراسر جهان
رئیستیمور بختیار
(بنیانگذار و نخستین رئیس ساواک)
سپهبد ناصر مقدم
(واپسین رئیس ساواک)
افراد کلیدی
سرتیپ حسن علوی‌کیا
ستوان علی معتضد
پرویز ثابتی

با اوج‌گیری ناآرامی‌های منجر به انقلاب ۱۳۵۷، محمدرضا شاه دستور انحلال ساواک را داد.[1] ستاد پیشین سازمان اطلاعات و امنیت کشور ساواک در خیابان سلطنت‌آباد تهران بود.[2]

تاریخچه

«مبارزه و مقابله با کمونیسم و گروه‌های مختلف چپ، پایان‌دادن به فعالیت‌های مخرب در داخل و خارج از ایران و کسب اطلاع از وضعیت جاسوسان و خرابکاران.»
هدف از تشکیل ساواک به‌گفته محمدرضا شاه پهلوی[3]

«
»

سه سال پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ سازمان اطلاعات و امنیت کشور در اسفند ۱۳۳۵ با تصویب مجلس شورای ملی به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های نخست‌وزیری، توسط سپهبد تیمور بختیار تأسیس شد.[4] تا پیش از تأسیس ساواک، شهربانی و به‌طور مشخص، اداره اطلاعات شهربانی، مسئولیت برقراری امنیت کشور را برعهده داشت.[5] قانون تأسیس ساواک دارای ۳ ماده اصلی بود:

  1. ساواک وابسته به نخست‌وزیری است، رئیس آن را شاه منصوب می‌کند و عنوان معاونت نخست‌وزیر را دارا است.
  2. وظیفه ساواک کسب اطلاعات لازم برای حفظ امنیت ملی، کشف جاسوسی، مقابله با ناقضان قوانین ضد سلطنت و ضد مبارزه مسلحانه، مرتکبان جرائم نظامی و عاملان سوءقصد به جان شاه و ولیعهد است.
  3. مأموران ساواک در جرائم مربوط به آن‌ها جز ضابطان قضایی به‌شمار می‌روند و طبق سیستم دادگاه‌های نظامی که برای رسیدگی به جرائم سیاسی برپا شده عمل می‌کنند.[6]

اسناد کتابخانه کنگره ایالات متحده آمریکا نشان می‌دهند که ساواک در سال ۱۹۵۷ (میلادی) زیر نظر سازمان‌های اطلاعاتی اسرائیل و آمریکا سازماندهی شد.[7]

از سال ۱۳۴۲ بخش‌هایی تخصصی تشکیل شد و چارت سازمانی آن توسعه یافت. به‌طوری‌که از ۵۳۰۰ افسر تمام‌وقت (و در گزارشی دیگر ۳۹۹۱ کارمند)[8] و شمار نامعلومی از خبرچینان پاره‌وقت تشکیل شد.[9] در سال ۱۹۷۴ روزنامه نیوزویک مدعی شد که تا حدود ۳ میلیون نفر از ایرانیان به نحوی به عنوان خبرچین با ساواک همکاری می‌کنند.[6] ساواک هم‌چنین با تأسیس اداره کل ضد جاسوسی، به مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی بیگانگان در ایران مشغول شد.[10]

ساواک در سرکوب عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشت. به‌طور مشخص اداره کل سوم ساواک،[5] به عنوان عامل شکنجه و قتل عناصر ضدسلطنتی شناخته می‌شد.[11][12] چنان‌که بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵ شمار ۳۶۸ تن از چریک‌های مسلح ضد حکومت سلطنتی را در درگیری‌های مسلحانه به قتل رسانده و در بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ (پیش از سرنگونی حکومت شاهنشاهی) حدود ۱۰۰ زندانی سیاسی را به قتل رسانده‌بود.[13]

فعالیت‌های برون‌مرزی

همکاری با سرویس‌های غربی

سازمان سیا، اطلاعاتی دربارهٔ کشورهای شوروی، افغانستان، کشورهای عربی و دیگر کشورها در اختیار ساواک قرار می‌داد. ساواک هم اطلاعاتی دربارهٔ مسائل منطقه‌ای، حزب توده، چریکی‌ها، و دیگر سازمان‌های سیاسی ایرانی، در اختیار سیا قرار می‌داد.[14] در ۱ فروردین ۱۳۵۶ شبکه یک تلویزیون سراسری آلمان غربی در یک برنامه مستند ۱۲ دقیقه‌ای دربارهٔ فعالیت مأموران ساواک در آلمان و همکاری گسترده سازمان‌های اطلاعاتی دو کشور توضیح داد.[15]

نظارت بر ناراضیان ایرانی خارج از کشور

اسناد ربوده شده از سفارت ایران در ژنو در سال ۱۹۷۵ آشکار کرد که این سفارت‌خانه به عنوان ستاد مرکزی فعالیت‌های ساواک در اروپا فعالیت می‌کرد. به دنبال افشای این اسناد دولت سوئیس، احمد ملک مهدوی، دبیر اول سفارت ایران را با ادعای عضویت در ساواک و سرپرستی آن در اروپا از خاک آن کشور اخراج کرد.[6]

عملیات‌های برجسته

اتهام‌ها
سید روح‌الله خمینی در خودروی کرایه‌ای در حال عزیمت به مجلس درس (این تصویر مدت‌ها به اشتباه به دستگیری توسط ساواک نسبت داده می‌شد)


این سازمان به ویژه در سال‌های دهه ۱۳۵۰ و قبل از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، «نفرت‌انگیزترین و مخوف‌ترین» نهاد حکومتی در بین مردم به‌شمار می‌آمد.[11] با این وجود، به گفته بسیاری از زندانیان سیاسی سابق، ساواک به «حوزه خصوصی افراد و خانواده‌هایشان» وارد نمی‌شد.[18]

شکنجه

زندانیان ساواک و سازمان‌های مدافع حقوق بشر، بارها بازجویان ساواک را به استفاده از فشار و خشونت با استفاده از تکنیک‌های شکنجه‌کردن متهم می‌کردند. برخی از شکنجه‌هایی که ساواک به اعمال آن متهم است، شامل شلاق‌زدن و کتک زدن و در موارد مرتبط با چریک‌های مسلح، وارد آوردن شوک الکتریکی، ریختن آب جوش بر بدن، بستن وزنه‌های سنگین و کندن و کشیدن دندان و ناخن برای اعتراف و کسب اطلاعات از چریک‌های مسلح می‌شد؛ ولی با وجود همهٔ این ادعاها هیچ گونه سند و تصویری دال بر آثار وجود شکنجه بر روی متهمان منتشر نشده‌است.[19]
در زیر انواع روش‌های مورد استفاده توسط بازجویان ساواک را مشاهده خواهید کرد:
شکنجه‌های عمومی

شکنجه‌های حاد[21]

  • ریختن آب جوش یا روغن داغ روی بدن[22]
  • وارد آوردن شوک الکتریکی به زندانی[23]
  • بستن وزنه‌های سنگین به اندام‌های فرد
  • سوزاندن بدن فرد با سیخ داغ یا شعلهٔ فندک، شمع و چراغ الکلی[پاورقی 1][24]
  • کشیدن دندان و ناخن با ابزارها و دستگاه‌های مخصوص[24]
  • مجبور کردن زندانی به راه رفتن پس از شلاق خوردن[25]

شکنجه با دستگاه ابداعی آپولو

  • یکی از مخوف‌ترین وسایل ابداع شده در ساواک برای شکنجه، دستگاهی موسوم به آپولو بود که در آن سر فرد را وارد یک مخزن فلزی می‌کردند و هم‌زمان بر پاهای وی شلاق می‌زدند یا از شوک الکتریکی استفاده می‌کردند و هنگامی که زندانی از درد فریاد می‌کشید صدای او به گوش‌های خودش بازمی‌گشت و این عمل ناراحتی و درد را در فرد دوچندان می‌کرد.[26][27]

شکنجه‌های روانی

  • توهین کردن و استفاده از الفاظ رکیک، دشنام گویی و تهدید کردن[پاورقی 2]
  • ایجاد یأس و نااُمیدی در میان زندانیان با پخش صدای «آه و ناله» در فضای زندان[پاورقی 3]

علاوه براین روش‌های غیرانسانی، فقدان وضعیت بهداشتی و درمانی مناسب نیز یکی دیگر از حربه‌های ساواک برای افزایش درد و رنج متهمان بود. در بسیاری از موارد زندانیانِ آسیب دیده از شکنجه به‌طور کاملاً غیر بهداشتی تحت معالجه قرار می‌گرفتند و آنهایی هم که به بیمارستان‌ها منتقل می‌شدند از خدمات درمانیِ مناسب بهره نمی‌برند.[پاورقی 4] همچنین بنا به گزارش‌های متعدد سازمان عفو بین‌الملل، بسیاری از متهمان در زیر شکنجه‌ها دوام نیاوردند و جان خود را از دست دادند.[28]

مرگ صمد بهرنگی

در شهریورماه ۱۳۴۷ جسد بی‌جانِ داستان‌نویس و آموزگار مشهور تبریزی، صمد بهرنگی را از رودخانهٔ ارس بیرون کشیدند. انگشت اتهام به سمت ساواک روانه شد بالأخص جلال آل احمد از مهمترین کسانی بود که در تثبیت این نکته که او نه در یک حادثه، بلکه توسط ساواک به قتل رسیده، نقش پررنگی داشت.[29]

شکنجه خسرو گلسرخی

در دادگاه علنی خسرو گلسرخی شاعر و نویسنده چپ‌گرای ایران در سال ۱۳۵۲، وی اظهارداشت که توسط مأموران ساواک مورد شکنجه قرار گرفته و ادرار خونی می‌کرده‌است.[30]

تیرباران جزنی

در روز ۳۰ فروردین ۱۳۵۴ بیژن جزنی و هشت نفر دیگر از اعضای دو گروه چریک‌های فدایی خلق و مجاهدین خلق، در تپه‌های اطراف زندان اوین به رگبار بسته شدند. ساواک ادعا کرده بود که این زندانی‌ها درحال فرار کشته شدند اما شواهد نشان می‌داد که این ۹ نفر در حالیکه در دادگاه‌های رژیم پهلوی به حبس‌های طولانی مدت محکوم شده بودند، توسط مأموران ساواک تیرباران شدند.[31][32]

مرگ غلامرضا تختی

غلامرضا تختی در ۱۷ دی ۱۳۴۶ در هتل آتلانتیک تهران به خاطر اختلافات خانوادگی با همسرش، خودکشی کرد.[33] با این وجود عده‌ای از جمله جلال آل احمد ساواک را متهم می‌کردند که تختی را به دلیل محبوبیت زیاد و عدم وفاداری به نظام وقت ایران به قتل رسانده‌است. بابک، یگانه فرزند غلامرضا تختی، صریحاً اظهار داشت پدرش خودکشی کرده و کسی او را نکشته‌است.[34]

بهایی‌ستیزی

به ادعای دنیس مک‌ایون و حامد الگار، ساواک با میدان دادن به انجمن تبلیغات اسلامی در بهایی ستیزی همدست بود.[35][36]

آتش‌سوزی سینما رکس آبادان

در آتش‌سوزی سینما رکس آبادان در شب ۲۸ مرداد ۱۳۵۷ صدها نفر کشته‌شدند.[37] انقلابیون، ساواک را متهم کردند و سید روح‌الله خمینی آتش‌سوزی سینما رکس آبادان را شاهکار بزرگ شاه برای بدنام کردن انقلاب خواند.[38]

پس از پیروزی انقلاب، شواهدی از سوی حسین تکبعلی‌زاده، متهم ردیف اول واقعه ارائه شد که نشان می‌داد آتش‌سوزی سینما رکس کار دولتِ وقت و ساواک بوده‌است.[39]

شهادت یک زن انقلابی علیه فریدون توانگری، مشهور به آرش

محسن صفایی فراهانی از مقام‌های ارشد و سابق جمهوری اسلامی در مصاحبه ای با حسین دهباشی ادعا کرد که فاجعه سینما رکس آبادان در دوران پادشاهی پهلوی، توسط انقلابیون رخ داد و بانیان آن فاجعه نیز پس از روی کار آمدن جمهوری اسلامی «نماینده مجلس» شدند.[40]

دخالت در امور نشریات

از بدو تأسیس این سازمان امنیتی و به‌طور گسترده در دوران افزایش مبارزات مردمی در دههٔ ۵۰ شمسی، ساواک دخالت‌ها و استیلای شدیدی بر مطبوعات و نشریات کشور داشت. این دخالت‌ها شامل نظارت شدید بر موضوعات انتخابی و متون خبرها و تحلیل‌های روزنامه‌ها، سانسور گسترده، گماردن جاسوس در دفاتر نشریات و القای موضوع و حتی دیکتهٔ جملات انتخابی جهت چاپ می‌شد. گفته می‌شود که ساواک لیستی از کلیدواژه‌هایی ممنوعه مانند «چریک»، «انقلاب»، «شب»، «کنفدراسیون» و پس از مرگ خسرو گلسرخی واژهٔ «گلسرخ» را در اختیار مطبوعات قرار داده بود تا از این مفاهیم در نوشتارهای خود استفاده نکنند.[41][42][43]

سرانجام

با اوج‌گیری ناآرامی‌های پیش از انقلاب در ایران، شاپور بختیار که تازه نخست‌وزیر شده بوده در یکی از نخستین اقدامات دستور انحلال ساواک را داد و رئیس پیشین ساواک نعمت‌الله نصیری که در آن زمان سفیر ایران در پاکستان بود به ایران فراخوانده شد و به زندان افتاد که این اقدامات نتیجه‌ای در برنداشت. با پیروزی انقلاب، نصیری دادگاهی شد و در نهایت دادگاه انقلاب رای به اعدام وی داد. اما با این حال آنان به همراه بسیاری از اعضای رده‌های میانی و پایینی پیشین ساواک در تشکیل وزارت اطلاعات و سازماندهی آن با جمهوری اسلامی همکاری کردند.[44][45]

عکسی از بهمن نادری‌پور، مشهور به تهرانی، ایستاده در دادگاه انقلاب

ساختار سازمانی ساواک

ساواک ۱۱ اداره کل داشت و هریک از آنان برحسب چارت سازمانی وظایف تعیین‌شده‌ای داشتند. اداره یکم مسئول کارهای استخدامی، اداره‌های دوم،[46] هفتم[47] و هشتم[48] مسئول اطلاعات خارجی و ضدجاسوسی، اداره سوم مسئول امنیت داخلی، اداره چهارم مسئول حفاظتِ اطلاعات، اداره پنجم مسئول امور فنی،[49] اداره ششم مسئول امور مالی، اداره نهم مسئول تحقیق و پژوهش، اداره دهم مسئول آموزش و اداره یازدهم مسئول بازرسی و رسیدگی به شکایات و پیگیری تخلفات بود.
اداره کل سوم، مهم‌ترین و مقتدرترین اداره ساواک بود. از قسمت‌های مختلف اداره سوم می‌توان به واحد روحانیت[50] یا واحد تعقیب و مراقبت اشاره کرد. اداره سوم در برخورد با عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشت. بودجه ساواک به‌طور رسمی از طرف دولت در سال‌های ۱۹۷۳–۱۹۷۲ بالغ بر ۹٫۱۷ میلیارد ریال (برابر ۲۵۵ میلیون دلار) و در سال ۱۹۷۴–۱۹۷۳ بالغ بر ۲۲ میلیارد ریال (برابر با ۳۱۰ میلیون دلار) اعلام شد.[51]

رؤسا و کادرها
به دنبال سقوط حکومت پهلوی و افشا شدن بایگانی محرمانه ساواک، اتحادیه کمونیست‌های ایران، در دی ۱۳۵۸ فهرستی بیش از ۸۰۰۰ نفر از افسران، کارمندان، اعضا و همکاران ساواک را به همراه مشخصات کامل و اسامی رمزشان را منتشر کرد.
خبر محاکمه ۲۵ کارمند ساواک در دادگاه انقلاب

رؤسای ساواک

درجه‌های نظامی رؤسا مربوط به آغاز تصدی‌شان هستند.

قائم‌مقام‌های ساواک

معاونان و مدیران ادارهٔ کل سوم ساواک (ادارهٔ امنیت داخلی)

مدیران ارشد ساواک
  • پرویز ثابتی، واپسین رئیس ادارهٔ سوم ساواک بود. حسین‌زاده و عضدی از دیگر مدیران ارشد اداره سوم ساواک از سال ۱۳۵۲ تا انقلاب ایران بودند.[52] احمد فراستی از رهبران عملیاتی اداره سوم ساواک بود.[3]
  • سرلشکر علی معتضد، رئیس اطلاعات خارجی ساواک[10]
  • سرتیپ منوچهر هاشمی ریاست اداره کل هشتم ساواک (ضدجاسوسی)
  • مرتضی موسوی، از سال ۱۳۵۲ تا انقلاب ایران، ریاست اداره سوم عملیات اداره کل ضدجاسوسی ساواک[10]

افسران ساواک
  • عباسعلی شهریاری‌نژاد، افسر نفوذی ساواک و رهبر تشکیلات تهران حزب توده[16]
  • پرویز معتمد، از سال ۱۳۵۴ رئیس تیم‌های تعقیب و مراقبت و شنود ساواک[53]
  • حسین و فریدون یزدی، نفوذی‌های ساواک در کمیته مرکزی حزب توده.[54]

شکنجه‌گران کمیته مشترک ضدخرابکاری

همکاران ساواک

جستارهای وابسته

نگارخانه
  • آرش و تهرانی، اعدام شدند.
  • آرش و تهرانی، اعدام شدند.
  • دادگاه آرش و تهرانی

پانویس
  1. ساواک: نگاهبان شاه بسیج‌کننده مخالفان؟، بی‌بی‌سی فارسی
  2. میکونوس؛ بیست سال بعد: علی فلاحیان، متهم همیشگی، بی‌بی‌سی فارسی
  3. برنامه پرگار- بخش اول: ساواک، بی‌بی‌سی فارسی
  4. «تیمور بختیار به روایت اسناد». کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  5. قساوت ساواک و تیشه چریک‌ها و تحصیلکردگان به ریشه کشور، بی‌بی‌سی فارسی
  6. فرد هالیدی (۱۳۵۸). ایران: دیکتاتوری و توسعه. ترجمهٔ علی طلوع و محسن یلفانی. تهران: علم.
  7. Library of Congress Federal Research Division (December 2012). "Iran's Ministry of Intelligence and Security: A Profile" (PDF). Federation of American Scientists.
  8. ایرج مصداقی (۲۰۱۹-۱۲-۲۵). «بازداشت و دوران "حصر" خمینی تا تبعید، گفتگوی ایرج مصداقی با پرویز معتمد، مأمور بازداشت خمینی در ساواک (بخش پایانی)». news.gooya.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۱۲-۲۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۲۵.
  9. Iran Between Two Revolutions by Ervand Abrahamian, p.۴۳۷
  10. از نگاه ساواک: گروه‌های چپ و ارتباط با اتحاد جماهیر شوروی، بی‌بی‌سی فارسی
  11. SAVAK: "Like the CIA" at Time.com
  12. اداره اطلاعات (در ایران)، دانشنامه بریتانیکا بازیابی در ۲ ژوئیه ۲۰۰۸ میلادی
  13. Abrahamian, Ervand, Tortured Confessions, University of California Press, 1999 p.103, 169
  14. Mark J. Gasiorowski, "CENTRAL INTELLIGENCE AGENCY" in ENCYCLOPÆDIA IRANICA, Vol. V, Fasc. 3, pp. 253-258. see: http://www.iranicaonline.org/articles/central-intelligence-agency-cia-in-persia
  15. «مشاهده تقویم تاریخ ۱ فروردین». مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی. برای مشاهده متن منبع، در بخش جستجو، «۱ فروردین» را انتخاب کنید.. دریافت‌شده در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۵. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  16. شهریاری: جاسوس ساواک در حزب توده، بی‌بی‌سی فارسی
  17. رزم سیاهکل و نامه‌های ساواک ساخته، بی‌بی‌سی فارسی
  18. نامه حسین کروبی به خامنه‌ای در مورد رفتار «غیرشرعی» مأموران امنیتی، رادیو فردا
  19. Ministry of Security SAVAK بایگانی‌شده در ۴ اکتبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine, Federation of American Scientists (FAS)
  20. «حسنین هیکل از شکنجه ساواک می‌گوید». magiran. ٢۶ شهریور ١٣٨۶.
  21. Ministry of Security SAVAK بایگانی‌شده در ۴ اکتبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine, Federation of American Scientists (FAS)
  22. «شکنجه‌ها و شکنجه‌گران ساواک». روزنامه جوان. ۲۹ بهمن ۱۳۹۷.
  23. «نحوه شکنجه مخالفان و متهمان سیاسی و تأسیس کمیته مشترک ضد خرابکاری». خبرگزاری تسنیم. ۲۰ بهمن ۱۳۹۲.
  24. «از دفتر خاطرات یک زن زندانی». موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
  25. «نوجوانان را عریان می‌کردند و شلاق می‌زدند!». موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
  26. «انتشار خاطرات و اعترافات دو شکنجه گر معروف ساواک شاه». فرهنگ توسعه.
  27. «کلاه آپولو موجب می‌شد که با فریاد زندانی، گوش او پاره شود!». پژوهشکدهٔ تاریخ معاصر. ٢٠ آبان ١٣٩٨.
  28. «گزارش سازمان عفو بین‌اللمل از نقض گسترده حقوق بشر در رژیم پهلوی/سازمان عفو بین‌الملل در سال 1355:"ایران به شکنجه مداوم متهم است"+ تصویر سند». مرکز اسناد انقلاب اسلامی. ۴ آذر ۱۳۹۶.
  29. عصیان علیه فراموشی؛ روایت هنرمندان معاصر و جوان از صمد بهرنگی، بی‌بی‌سی فارسی
  30. «اعدام خسرو گلسرخی و کرامت‌الله دانشیان؛ بخوان به نام گلسرخ در صحاری شب». بی‌بی‌سی فارسی. ٢٩ بهمن ١٣٩٧.
  31. «بیژن جزنی که بود و چگونه اعدام شد؟». تاریخ ایرانی. ۳۰ فروردین ۱۳۹۹.
  32. «تیرباران جزنی و یارانش در تپه‌های اوین». رادیو زمانه. ۳۱ اکتبر ۲۰۱۵.
  33. بهنود، مسعود (۷ ژانویه ۲۰۰۸). «تختی و مرگش؛ بعد از چهل سال سؤالی بی‌پاسخ». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۴ سپتامبر ۲۰۰۸.
  34. «بابک تختی: پدرم کشته نشد، خودکشی کرد». پایگاه خبری، تحلیلی اقتصاد 24. ۱۳۹۷-۱۲-۲۴T۲۰:۱۲:۱۱+۰۰:۰۰. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در 29 ژانویه 2021. دریافت‌شده در 2019-03-15. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  35. Algar, H. "ANJOMAN-E TABLĪḠĀT-E ESLAMĪ". ENCYCLOPÆDIA IRANICA. II. p. 90. Archived from the original on 21 August 2015. Retrieved 21 August 2015.
  36. MacEoin, D. M (1989). "Bahai Persecutions". ENCYCLOPÆDIA IRANICA. III. p. 461-464. Archived from the original on 20 August 2015. Retrieved 20 August 2015.
  37. از ایران تا مصر: انقلاب‌ها چگونه رخ می‌دهند، بی‌بی‌سی فارسی
  38. گاهشمار انقلاب، بی‌بی‌سی فارسی
  39. سالگرد آتش‌زدن سینما رکس آبادان؛ روایت حادثه از زبان شاهدان، رادیو فردا
  40. «صفایی فراهانی هم تأیید کرد که عاملان فاجعه سینما رکس پس از انقلاب اسلامی «نماینده مجلس» شدند / مصاحبه گر: حسین دهباشی».
  41. «شیوه‌های سانسور مطبوعات توسط ساواک». خبرگزاری ایسنا.
  42. «سانسور مطبوعات توسط اداره سوم ساواک». اعتماد آنلاین. ۳۰ مرداد ۱۳۹۷.
  43. مطبوعات عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک. تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی، ١٣٨٢
  44. «Jamestown». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ اکتبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۰۸.
  45. «نقش «ساواک» و «کا گ ب» در تولد نهادهای اطلاعاتی جمهوری اسلامی ایران». iranianuk.com. ۲۵ آبان ۱۳۹۹.
  46. کسب اطلاعات خارجی
  47. تحلیل و بررسی اطلاعات خارجی
  48. ضدجاسوسی
  49. شامل شنود، عکاسی، خط‌شناسی، شکستن رمز و ابزار الکترونیک
  50. رفسنجانی و سرنوشت تاریخی: شیایوپینگ یا امیرکبیر و قائم مقام؟، بی‌بی‌سی فارسی
  51. «به بهانه سالروز تأسیس ساواک/ سازمان امنیت کشور یا سازمان امنیت دربار؟». تاریخ ایرانی. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۱۱-۰۲.
  52. ابراهیم در آتش، بی‌بی‌سی فارسی
  53. مسعود رجوی سه دهه «فرار» از «جانبازی» و به خطر انداختن جان مجاهدین، گویا نیوز
  54. جاسوسی در حزب توده، پرده برداری از رازهای نگفتنی، بی‌بی‌سی فارسی
  55. قساوت ساواک و تیشه چریک‌ها و تحصیلکردگان به ریشه کشور، بی‌بی‌سی فارسی
  56. حکایت دست اول از لو رفتن دانشیان و گلسرخی در «یک فنجان چای بی‌موقع»، بی‌بی‌سی فارسی
  1. اعترافات شکنجه شدگان، یرواند آبراهامیان، ص ١۵٢
  2. ساواک، کریستین دلانوآ (عبدالحسین نیک گوهر)، صفحهٔ ١٨۶
  3. ساواک، کریستین دلانوآ (عبدالحسین نیک گوهر)، صفحهٔ ١٨٨
  4. ساواک، کریستین دلانوآ (عبدالحسین نیک گوهر)، صفحه ١٨٩ و ١٩٠

منابع
متن مربوطه در ویکی‌نبشته: آیین‌نامه سازمان امنیت و اطلاعات کشور (ساواک)
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ ساواک موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.