کودتای ۲۵ مرداد ۱۳۳۲
کودتای ۲۵ مرداد ۱۳۳۲، یک پروژهٔ نافرجام برای سرنگونی دولت محمد مصدق بود که با فرمان محمدرضا پهلوی، شکل گرفت که با شکست روبرو شد.
| دربار | |
| نخست‌وزیران | |
|
احمد قوام | |
| چهره‌های مهم | |
|
محمد مصدق کاترین لمبتون | |
| احزاب و گروه‌ها | |
|
سیا | |
| وقایع مهم | |
|
صنعت نفت ایران | |
طرح کودتا
نقشه کودتا با همکاری بریتانیا و آمریکا طرح شد و پس از چندبار بازبینی و رایزنی با مقامات اصلی به تصویب رسید. نقشی که برای شاه در نظر گرفته شده بود امضای فرمان برکناری مصدق و نیز امضای فرمان گماشتن سپهبد زاهدی به جایگاه نخست‌وزیری بود. اشرف پهلوی که به درخواست مصدق به خارج از کشور رفته بود با مقامات آمریکایی و انگلیسی در سوئیس دیداری داشت و سپس با استفاده از نام خانوادگی شوهرش به ایران بازگشت و در مدت کوتاهی که فرصت داشت شاه را در جریان طرح کودتا گذاشت و با آشکار شدن حضورش دوباره ناچار به خروج از کشور شد. شاه پس از تردیدهای نخستین، به امضای فرمان‌ها رضایت داد. بعدها روشن شد که شاه در واقع دو ورقه سفید را امضا کرده بود تا کودتاگران آنچه لازم است بر بالای امضای او بنویسند. شاه با توجه به عجله و ترسی که داشت، در تاریخ امضای فرامین خود به جای واژهٔ مردادماه، مرادادماه را نوشته بود و روز ۲۳ نیز دارای غلط خوردگی ناشی از تغییر زمان اعلام فرمان توسط نویسنده می‌باشد امری که باعث گردید نصرت‌الله خازنی رئیس دفتر دکتر مصدق در خاطراتش و خود دکتر مصدق در دادگاه به عنوان نشانه‌ای از سفید امضاء بودن فرمان دانسته و آن را جعلی بدانند.
یک ساعت بعد، سرلشکر نصیری که رئیس گارد سلطنتی بود فرمان عزل مصدق را در نیمه شب ۲۵ مرداد با همراهی تانک و زره‌پوش از سعدآباد به خیابان کاخ آورد تا در منزل دکتر مصدق به او ابلاغ کند. مصدق که با تلفن سرهنگ مبشری دبیر سازمان نظامی حزب توده ایران از حرکت این گروه باخبر شده بود فرمان را گرفت و رسید داد و نیروی محافظ مقر او بلافاصله نصیری و نیروی همراه او را بازداشت کردند. شاه که قبلاً به کلاردشت رفته بود با شنیدن خبر به رامسر رفت و از آنجا با هواپیما به بغداد و سپس به رم پرواز کرد. صبح ۲۵ مرداد خبر اقدام نصیری در شهر منتشر شد و همه دانستند که کوششی برای برکناری مصدق صورت گرفت و ناموفق بود. کودتای ۲۵ مرداد شکست خورده بود.
کودتای ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ بگونه‌ای برنامه‌ریزی شده بود که شایستهٔ نام کودتا باشد؛ این کودتا از تمام ویژگی‌های یک کودتای کلاسیک برخوردار بود و از ماه‌ها قبل به دقت تدارک دیده‌شده بود. کودتا، ابتدا توسط انگلیس‌ها تحت عنوان عملیات چکمه به رهبری وود هاوس سر جاسوس انگلیسی، تدارک دیده شده و پس از پیوستن آمریکا به نقشهٔ کودتا و دخالت سیا، تحت عنوان عملیات آژاکس، مشترکاً روی آن کارشد. سپس درایران با عوامل کودتا مورد بررسی دقیق زمینی قرارگرفت و بدست گارد شاهنشاهی مجهز به تانک و مسلسل و درخفا برای نیمه‌های شب ۲۴ به ۲۵ مرداد برنامه‌ریزی شده بود. قراربود با انجام آن درنیمه شب، سحرگاه مردم تهران و شهرستان‌ها با حکومت نظامی و دولت سرلشکر زاهدی، سر از خواب بلند کنند. افسران سازمان نظامی حزب توده ایران که عضو گارد شاهنشاهی بودند خبر این کودتا را از طریق شبکه حزبی به حزب توده ایران می‌رسانند. سرهنگ مبشری دبیر سازمان نظامی حزب توده ایران، با جزئیات از طریق تلفن طرح کودتا را به آگاهی مصدق می‌رساند و این چنین کودتا خنثی می‌شود. ماجرا و جزئیات تلفن سرهنگ مبشری را، دکتر مصدق بارها در دادگاه بیان می‌کند.
پس از شکست کودتای ۲۵ مرداد، محمد رضا شاه، محور اصلی کودتاچیان سحرگاه ۲۵ مرداد، از کشور فرار می‌کند. در تلگرافی که آقای بری سفیر آمریکا دربغداد به وزارت امورخارجه کشور متبوعش دربارهٔ ملاقات خود با شاه دربغداد بتاریخ ۲۶ مرداد، ارسال می‌کند، از روحیه درهم شکسته شاه صحبت می‌کند. شاه تا ایتالیا هم نقل مکان کرد در آنجا بود که از خبر سقوط مصدق باخبر می‌شود.
بیشتر سران کودتا نظیر سرهنگ نصیری عامل کوتای ۲۵ مرداد، سرتیپ باتمانقلیچ رئیس ستاد دولت کودتا، سرهنگ زند کریمی رئیس ستاد کودتا چیان، سرهنگ اسکندر آزموده ودیگران دستگیرشده و تحت بازجوئی‌ها قرار داشتند. بخش‌های اصلی گارد شاهی خلع سلاح شده بود؛ و فرماندهان تیپ‌های رزمی تهران یا به دولت مصدق وفادار بودند یا به نوعی بی‌طرف بودند.
دکتر مصدق با انحلال نهائی مجلس ۱۷ درصبح روز ۲۵ مرداد، یکی از مراکز فعال تحریکات دائمی علیه دولت را از میان برداشت. در یک کلمه تناسب نیروها به‌طور چشمگیری به سود هواداران نهضت ملی تغییر یافته بود؛ بدین ترتیب ضربهٔ روحی شدیدی به کودتاچیان و علاقه‌مندانِ وابستگی به غرب، وارد شد. حلقهٔ محاصره علیه سرلشکر زاهدی تنگ‌تر می‌شد و اگر دولت دکتر مصدق چند روزی دوام می‌آورد، بقیه کودتاچیان نیز دستگیر می‌شدند؛ لذا از همان فردای کودتای ۲۵ مرداد، به فکر فرار از تهران و نقل مکان به یکی از شهرستان‌ها می‌افتند. به این حساب که عملیات علیه دولت دکتر مصدق را از خارج از پایتخت سازماندهی کنند. برای تدارک این طرح، سرلشکر فضل‌الله زاهدی پسرش اردشیر را به اصفهان و سرهنگ فرزانگان را به کرمانشاه برای دیدار با سرهنگ تیمور بختیار می‌فرستد.
وضع ستاد مرکزی کودتاچیان سرلشکر زاهدی: در پی گزارش اردشیر زاهدی از سفرش به اصفهان و سرهنگ فرزانگان از کرمانشاه، سرلشکر زاهدی و چند نفری که با او باقی‌مانده بودند، تصمیم می‌گیرند بعد ازظهر پنجشنبه ۲۹ مرداد یا صبح جمعه ۳۰ام مرداد به سمت کرمانشاهان حرکت کنند. زاهدی در رؤیای تشکیل «دولت آزاد» درکرمانشاه بیاری تيمور بختیار و حمله به دولت مرکزی از ایالات بود، نه در کار تدارک کودتا از تهران، آن هم در۲۸ مرداد! زیرا برای او هم، کودتا ازتهران ناممکن می‌نمود.
اسناد وزارت امورخارجه آمریکا و «سیا»؛ به روشنی نشان می‌دهند که دولت آمریکا پس از شکست کودتای ۲۵ مرداد، پرونده آن را موقتاً بست و در تلاش یافتن راهی برای آشتی با دکتر مصدق بود. سند شماره ۳۴۶ حاوی یادداشت بدل اسمیت جانشین وزیرخارجه آمریکا و رئیس سابق «سیا» در ۲۷ مردادماه، خطاب به رئیس‌جمهور، گواه آنست در آن نامه ازجمله آمده‌است:
اکنون ما ناچاریم بادید دیگری به جریان ایران نگاه کنیم. واگرمی خواهیم چیزی ازمواضع خودرا درآن جاحفظ کنیم، احتمالاً مجبور خواهیم شد که به هرترتیبی شده، خودمان را با مصدق دمساز کنیم این هم گره تازه‌ای درروابط ما با انگلیسی‌ها خواهد شد.
با وجود «تدارک نیروی بسیار سنگین سازمان سیا و اینتلیجنس سرویس و نقش مشاوران آمریکائی» کودتای ۲۵ مرداد شکست خورد. شاه و رهبر کودتا از کشور گریخت. سران کودتا و رشیدیان‌ها به مخفی گاه روزولت، که از خانه‌های مخفی سفارت آمریکا بود، پناه آوردند و سرلشکر زاهدی در فکر فرار از پایتخت بود.گفتگو با تاریخ
واکنش انگلیسی‌ها نیز پس از شکست کودتا شایان توجه‌است. وضعیت آن‌ها را، وودهاوس طراح نقشه براندازی «عملیات چکمه» به خوبی توصیف می‌کند: «همه چیز از دست رفته به نظر می‌رسد. شاه با ملکه ثریا و چند نفر از درباریان وفادارش ازکشور گریخت… درتهران پلیس‌های دولت مصدق برای پیدا کردن زاهدی که عملاً به وسیله سفارت آمریکا پنهان شده بود، جستجوی گسترده‌ای آغاز کرد…
سرمقالهٔ روزنامهٔ تایمزِ لندن، شماره ۱۷ اوت با نااُمیدی نوشت که باید از ایران چشم پوشید… در سفارتمان شنیدم که چرچیل از شنیدن این خبر به سرحد انفجار رسیده بود».
وزیرخارجه ایالات متحده آمریکا نظر و توصیه بدل اسمیت را تأیید می‌کند واعلام می‌کند: قصدش این است که به وسیله گذشت‌های جزئی، روابطش با مصدق را بهبود دهد». ملاقات لوئی هندرسن سفیر آمریکا درتهران در عصرِ روز ۲۷ مرداد، به قصد زمینه‌سازی برای چنین سیاست جدید و سنجیدن واکنش مصدق از کودتای ۲۵ مرداد بوده‌است.
برپایه همین سیاست تازه، دولت آمریکا با تلگرام به کرمیت روزولت دستور می‌دهد بی‌درنگ به عملیات پایان دهد و از ایران خارج شود. کرمیت روزولت در کتاب ضدکودتا نوشته‌است که دستور رسید: «عملیات را رها کن و از کشور خارج شو»!
حرکت نظامیان کودتاچی
ولی کرمیت روزولت که می‌دانست عوامل آن‌ها همچنان در صفوف دولت و ارتش هستند این دستور را نپذیرفته و روز ۲۸ مرداد یک بار دیگر با جمع کردن نظامیان ضد مصدق و تدارکات نظامی، حرکت جدیدی را آغاز می‌کند. نظامیان کودتاچی از پادگان‌ها خارج شده و حرکت می‌کنند؛ نمونه آن حرکت لشکر مستقر در پادگان کرمانشاه بسوی تهران با دستور سرهنگ تیمور بختیار، رئیس بعدی ساواک است. بایگانی‌شده در ۲۲ اوت ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine بایگانی‌شده در ۲۶ اوت ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، سیا، اسنادی را در ارتباط با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ منتشر کرد که نشان می‌دهد دولت آمریکا قصد داشت در صورتی که کودتا علیه دولت دکتر محمد مصدق شکست بخورد، در ایران یک جنگ چریکی دامنه‌دار به راه بیندازد.
این سند «به‌کلی سری» که در سال ۱۹۵۳ در وزارت خارجه و شورای امنیت ملی آمریکا تنظیم شده، حکایت از آن دارد که آمریکا تا چه اندازه نگران آن بود که کودتا برای سرنگونی دکتر مصدق با ناکامی مواجه شود. این سند همچنین اثبات می‌کند که طرحی در جریان بود تا با افزایش حضور نظامی آمریکا در منطقه و ایجاد یک نیروی چریکی ضد کمونیست در جنوب ایران، حرکتی برای بی‌ثبات کردن دولت مصدق آغاز شود.
دولت مصدق که با پافشاری برای در دست گرفتن کنترل کامل منابع نفتی کشور دشمنی دولتهای غربی را به جان خریده بود، سرانجام در ۱۹ ماه اوت سال ۱۹۵۳ برابر با ۲۸ امرداد ۱۳۳۲ خورشیدی در کودتای ۲۸ مرداد که کودتایی با طرح و حمایت مالی و اجرائی سازمان مخفی اطلاعات بریتانیا و سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، سیا علیه دولت محمد مصدق بود، توسط سرلشکر فضل‌الله زاهدی که از حمایت ایالات متحده و بریتانیا برخوردار بود، سرنگون شد.
جستارهای وابسته
منابع
- کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در ایران (۱) - پروفسور یرواند آبراهمیان
- کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در ایران (۲) - پروفسور یرواند آبراهمیان
- متن کامل اسناد «سیا» در مورد کودتای ۲۸ مرداد
- ملی شدن نفت در ایران و کودتای ۲۸ مرداد - پروفسور یرواند آبراهمیان
- نظری به تاریخ جنبش ملی شدن نفت ایران
- موحد، محمدعلی، خواب آشفته نفت (سه جلد) خواب آشفتهٔ نفت.
- گازیوروسکی، مارک، کودتای ۲۸ مرداد، کودتای آمریکایی در تهران
- کارنامهٔ مصدق در تاریخ
- همه مردان شاه - استفن کینزر
- نقش انگلیس در کودتای آمریکائی ۲۸ مرداد
- انگلیس و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
- کودتای آمریکایی – انگلیسی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
- شبکه‌های اطلاعاتی بریتانیا و آمریکا در ایران (۱۳۲۰- ۱۳۳۲) و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
- درباره کودتای ۲۸ مرداد
وبگاه‌های غیر فارسی
- Remarks by Secretary of State Madeleine K. Albright on American-Iranian Relations, Pars Times. (سخنرانی آلبرایت)
- Secrets of the History: The CIA in Iran, New York Times. (مدارک سازمان سیا - PDF)
- Curtis, Mark, A great venture: overthrowing the government of Iran, Lobster Journal of Parapolitics, Issue 30.
وبگاه‌های فارسی
- آلبوم عکس کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
- عکسهای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
- خواب آشفتهٔ نفت.
- کودتای آمریکایی در تهران
- مرجایی، فرید، کودتا علیه عرصهٔ عمومی، روزنامهٔ شرق، شنبه ۲۹ مرداد ۱۳۸۴، شمارهٔ ۵۵۴، صفحهٔ ۶.
- سیف، خسرو، قصهٔ کودتا، روزنامهٔ شرق، شنبه ۲۹ مرداد ۱۳۸۴، شمارهٔ ۵۵۴، صفحهٔ ۱۹.
- باباحاجی، ایرچ، سرنوشتی که در خیابان رقم خورد، روزنامهٔ شرق، یکشنبه ۳۰ مرداد ۱۳۸۴، شمارهٔ ۵۵۵، صفحهٔ ۱۹ ==
