فرح پهلوی

فرح دیبا (زادهٔ ۲۲ مهر ۱۳۱۷) بعد از ازدواج فرح پهلوی و در زمان تاجگذاری و بعد از آن شهبانو فرح پهلوی همسر محمدرضا پهلوی [3] است که از ۲۹ آذر ۱۳۳۸ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ آخرین شهبانوی ایران بود.[4][5][6] وی تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ با عنوان سلطنتی عُلیاحضرت شهبانو خطاب می‌شد. فرح در دوران ملکه بودنش بانی آثار و امکانات ارزشمند متعددی برای ایران شد.

فرح پهلوی
شهبانو فرح پهلوی، سال ۱۳۵۱ خورشیدی
شهبانوی ایران
تصدی۲۹ اسفند ۱۳۳۹[1] – ۲۲ بهمن ۱۳۵۷
تاج‌گذاری۴ آبان ۱۳۴۶
پیشینایجاد مقام
جانشینپایان پادشاهی در ایران
ملکهٔ ایران
تصدی۲۹ آذر ۱۳۳۸ – ۲۹ اسفند ۱۳۳۹
پیشینثریا اسفندیاری
زادهفرح دیبا
۲۲ مهر ۱۳۱۷ خورشیدی
۱۴ اکتبر ۱۹۳۸ ‏(۸۲ سال)
تهران،[2] ایران
همسر(ان)محمدرضا پهلوی
فرزند(ان)رضا پهلوی
فرحناز پهلوی
علیرضا پهلوی
لیلا پهلوی
خانداندودمان پهلوی
پدرسهراب دیبا
مادرفریده قطبی
امضاء
وبگاه رسمی
farahpahlavi.org
عناوین
علیاحضرت شهبانو
عنوان مرجععلیاحضرت شهبانو فرح پهلوی
عنوان گفتاریشهبانو
شهبانو فرح
شهبانوی ایران

فرح دیبا پیش از ازدواج در ایران تحصیل کرد و برای ادامه تحصیل در رشته معماری به کشور فرانسه رفت و در کنار تحصیل به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی تسلط پیدا کرد. در میانه دوران تحصیل، فرح به وسیله اردشیر زاهدی و شهناز پهلوی به محمدرضا پهلوی معرفی شد و این آشنایی سرانجام به ازدواج آن دو در ۳۰ آبان ۱۳۳۸ انجامید. پس از تاج‌گذاری، فرح پهلوی نایب‌السلطنه و شهبانوی ایران شد.

در چهارچوب مسئولیت‌های وی به‌عنوان شهبانوی ایران، دفتر مخصوص وی دارای چهار بخش آموزش و پرورش، بخش بهداشت و درمان، بخش رفاه اجتماعی و بخش فرهنگ و هنر بود. دفتر فرح پهلوی در زمینهٔ آموزش و بهداشت کودکان بی سرپرست و کودکان ایران فعال بود. این دفتر جمعیت کمک به جذامیان و به‌کده راجی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، موزه فرش ایران و موزه هنرهای معاصر تهران را پایه‌گذاری کرد. فرح پهلوی سعی داشت با سفرهای مکرر به شهرهای مختلف ایران نزدیکی بیشتری با عموم مردم داشته باشد.[7]

کمی پیش از انقلاب ۱۳۵۷، فرح پهلوی ایران را به همراه همسرش محمدرضا پهلوی ترک کرد و پس از اقامت در چندین کشور، تا درگذشت همسرش در مصر، در کنار او بود. وی اکنون در آمریکا و فرانسه زندگی می‌کند.

فرح و محمدرضا پهلوی دارای ۴ فرزند به نام‌های رضا پهلوی، فرحناز، علیرضا و لیلا شدند.

نوجوانی و تحصیلات

فرح دیبا تنها فرزند فریده قطبی و سهراب دیبا بود. فریده قطبی مادر فرح دیبا اهل لاهیجان در گیلان بود و از تبار صوفی و دانشمند علوم دینی، قطب‌الدین شریف لاهیجی بود. پدربزرگ پدری وی سفیر ایران در هلند بود.

فرح دیبا سرپرست گروه پیشاهنگی در پاریس

پدر فرح دیبا سهراب دیبا، فرزند مهدیخان آذری (شعاع الدوله) - برادرزاده علاءالملک - و ماه‌تاج منورالسلطنه دختر میرزا محمود علاءالملک طباطبایی دیبا (از رجال متنفذ عصر قاجار)،[8] از خانواده‌های سرشناس آذربایجان بود.[9] سهراب دیبا اهل تبریز و از محله ششگلان آن شهر بود. وی در دانشکده افسری سن پترزبورگ به تحصیل پرداخت. پس از انقلاب اکتبر به فرانسه رفت و در آنجا دیپلم متوسطه خود را گرفت و تحصیلات عالیه خود را در رشته حقوق آغاز کرد. سپس به مدرسه نظامی سن سیر[10] رفت و پس از به پایان رساندن تحصیلاتش به ایران بازگشت و در ارتش نوین ایران استخدام شد. سهراب دیبا در سال ۱۳۲۶ به سبب بیماری سرطان درگذشت.

پدر فرح نخست او را هنگامی که شش سال داشت در «مدرسه ایتالیایی خواهران روحانی»[11] نام‌نویسی کرد. فرح دیبا در ده سالگی به مدرسه ژاندارک تهران رفت و به عنوان کاپیتان تیم بسکتبال برگزیده شد و سه بار تیم بسکتبال ژاندارک به کاپیتانی فرح دیبا قهرمان تهران شد. در سال ۱۳۳۳ فرح دیبا قهرمان پرش ارتفاع و پرش طول و دو میدانی تهران شد. وی در مدرسه ژاندارک به گروه پیشاهنگان پیوست و پس از چندی سرپرست گروه پیشاهنگی شد و در سال ۱۳۳۵/۱۹۵۶ م نخستین سفر خارج از کشور خود را با دیگر پیشاهنگان به کشور فرانسه داشت.

فرح دیبا سه سال آخر دبیرستان را در دبیرستان فرانسوی رازی گذراند و دیپلم خود را در سال ۱۳۳۶ از این دبیرستان گرفت.[9] وی در امتحانات دیپلم دبیرستان شاگرد اول شد و از مدرسه اختصاصی معماری[12] پاریس پذیرش گرفت. وی کوشش کرد که از بورس تحصیلی استفاده کند ولی موفق به گرفتن آن نشد.[13]

دوران دانشجویی
روی جلد مجلهٔ روشنفکر، شهریور ۱۳۳۹

فرح در فرانسه با چهار دوست نو به نام‌های لیلی امیرارجمند، کریم پاشا بهادری، فریدون جوادی و بژورن مایرولد آشنا شد.[14] دوست نزدیک فرح به نام لیلی امیرارجمند که تأثیر بسیاری بر روی افکار فرح داشت، تمایلات کُمونیستی داشت. به گفتهٔ احسان طبری از رهبران حزب توده، فرح در دوران دانشجویی‌اش در تظاهرات حزب توده که در پاریس برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد.[15]

در سال ۱۳۳۸ پادشاه وقت ایران، محمدرضا پهلوی که برای دیدار رسمی و گفتگو با ژنرال دوگل به کشور فرانسه رفته بود در یک مهمانی که در سفارت ایران در پاریس ترتیب داده شده بود با دانشجویان ایرانی مقیم فرانسه دیدار کرد. فرح یکی از این دانشجویان بود و مکالمهٔ کوتاهی با شاه ایران داشت.[16]

شاه وقت ایران و همسرش فرح پهلوی پس از مراسم عقد نکاح.

ازدواج و خانواده

برخی پژوهشگران ماجرای ازدواج فرح دیبا با پادشاه ایران را به داستان مشهور سیندرلا تشبیه کرده‌اند که در آن دختری رنجدیده با آرزوهای بزرگ رویاهایش به حقیقت می‌پیوندد و به یکباره شهبانوی کشور می‌شود. اردشیر زاهدی نقش وزیر اعظم داستان را ایفا می‌کند.[17]

پرتره‌ای از فرح پهلوی در روز ازدواج با شاه ایران.
از راست:اشرف پهلوی، شهناز پهلوی، تاج الملوک، محمدرضا پهلوی و فرح دیبا. (مراسم نامزدی محمدرضا و فرح پهلوی)

آشنایی و ازدواج با شاه ایران

سرانجام فرح دیبا در منزل شهناز پهلوی در حصارک با محمدرضا پهلوی دیدار می‌نماید و وی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و یک هفته پس از آن شاه ایران به فرح پیشنهاد ازدواج می‌دهد. نامزدی محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی در ۳۰ آبان ۱۳۳۸ بود. امام جمعهٔ تهران، سید حسن امامی، خطبهٔ عقد آن‌ها را خواند.[18] ده ماه پس از ازدواج نخستین فرزند آن‌ها به دنیا آمد که نامش را رضا نهادند. ثمرهٔ این ازدواج سه فرزند دیگر بود؛ فرحناز در ۲۲ اسفند ۱۳۴۲ در کاخ سعدآباد، علیرضا در ۸ اردیبهشت ۱۳۴۵ و لیلا ۷ فروردین ۱۳۴۹ زاده شدند.

فرح پهلوی در پشت میز کارش در دفتر مخصوص شهبانو، کاخ نیاوران تهران، سال ۱۳۵۴

سازمان‌های تحت ریاست فرح پهلوی و مسئولیت‌های رسمی
نوشتار اصلی: سازمان‌های تحت ریاست فرح پهلوی

فرح پهلوی ریاست شماری از سازمان‌های پزشکی، فرهنگی، ورزشی، آموزشی و رفاه اجتماعی را بر عهده گرفت. دفتر مخصوص فرح پهلوی تا سال ۱۳۵۷ دارای ۴۰ کارمند و ۴ بخش بود که عبارت بودند از: بخش آموزش و پرورش، بخش بهداشت و درمان، بخش رفاه اجتماعی و بخش فرهنگ و هنر.[19]

وی همچنین در برنامه‌ریزی جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران شرکت داشت. در چهارچوب برنامه‌ریزی این جشن‌ها ۳٬۵۰۰ دبستان در سرتاسر کشور با اعانه‌های شخصی ساخته شد و برج آزادی در تهران ساخته شد. در مرحله‌های آغازین پروژهٔ جشن‌های شاهنشاهی در ساختار بنیادی کشور سرمایه‌گذاری گسترده‌ای انجام گرفت که می‌توان ساختن راه‌ها، شبکه‌های ارتباطی از راه دور، فرودگاه‌ها، هتل‌ها، پخش سراسری برنامه‌های تلویزیونی و جهانگردی و گردشگری را نام برد.

فرح پهلوی از جذام‌خانهٔ باباباغی بازدید می‌کند

بهداشت و درمان

جمعیت خیریهٔ فرح پهلوی: جمعیت خیریه فرح پهلوی سازمان غیرانتفاعی است که در سال ۱۳۳۲ بنیاد شد.

بنگاه حمایت مادران و نوزادان: بنگاه از سال ۱۳۳۸ به گسترش فعالیت‌های خود به سبب نیازهای روزافزون خانواده‌های کم درآمد می‌کوشید.

انجمن ملی حمایت کودکان: انجمن در سال ۱۳۳۱ در ایران بنیان نهاده شد. هدف این انجمن آموزش کادر فنی مورد نیاز سازمان‌های بهداشتی و تربیت افراد دانش‌آموخته و کار آزموده برای خدمت در سازمان‌های ویژهٔ آموزش کودکان است.

کنگرهٔ پزشکی ایران: کنگره زیر نظر بنیاد پهلوی در سال ۱۳۳۱ بنیان نهاده شد تا دربارهٔ بیماری‌های بومی کشور به پژوهش و مشاوره علمی بپردازد و راه‌حل‌هایی برای مبارزهٔ اساسی و عملی با این بیماری‌ها پیدا کند.

جمعیت کمک به جذامیان: ریاست عالیهٔ جمعیت کمک به جذامیان را فرح پهلوی، در چهار چوب مسئولیت‌های وی به عنوان شهبانوی ایران پذیرفت.

بنیاد ایرانی بهداشت جهانی: بنیاد بهداشت جهانی در سال ۱۳۴۸ بنیان‌گذارده شد. هدف‌های این بنیاد کمک به سازمان‌های بهداشتی و تحقیقاتی موجود است.

جمعیت حمایت آسیب‌دیدگان از سوختگی: جمعیت حمایت آسیب دیدگان از سوختگی در سال ۱۳۴۴ برای حمایت و تأمین نیازمندی‌های بهداشتی و درمانی کسانی که بر اثر سوانح سوختگی آسیب می‌بینند بنیان‌گذارده شد.

جمعیت ملی مبارزه با سرطان: جمعیت ملی مبارزه با سرطان در فروردین سال ۱۳۴۶ بنیان‌گذارده شد. جمعیت ملی مبارزه با سرطان برای ایجاد و گسترش مرکزهای تشخیص، درمان و شیمی درمانی کسانی که به بیماری چنگال دچار شده‌اند فعالیت می‌کند.

جمعیت طرفداران مرکز طبی کودکان: به ریاست فرح پهلوی در سال ۱۳۴۰ بنیان نهاده شد.

مرکز رفاه خانواده جوادیه[20]

شورای عالی بهداشت:به ریاست فرح پهلوی در آذر ماه ۱۳۲۹ از تصویب مجلسین گذشت. این شورا مطالعه و اظهار نظر در کلیهٔ امور مهم مربوط به بهداشت عمومی مانند قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط به: مبارزه با بیماری‌های واگیر، بهداشت کودکان، کارخانجات و کارگران و زندان و غیره. دیگر سازمان‌های زیر ریاست فرح پهلوی در بهداشت و درمان از این قرار بودند:

سازمان ملی انتقال خون ایران،

جمعیت بهزیستی ایران (اکنون سازمان بهزیستی)

ورزش

شهبانو فرح پهلوی پایه‌گذار رخدادهای ورزشی مختلفی در ایران بوده‌است که بیشتر آن‌ها در حوزهٔ ورزش زنان ایران بوده‌است. وی از پایه‌گذاران جام‌های شهبانو بوده‌است. این جام‌ها نخستین دوره از لیگ‌های باشگاهی زنان ایران در رشته‌های والیبال و بسکتبال بوده‌اند که از سال ۱۳۵۴ آغاز شده‌اند.

آموزش و پرورش

پیشاهنگی دختران زیر نظر سازمان ملی پیشاهنگی ایران با سرپرستی شورای عالی پیش‌آهنگی ایران به ریاست عالیه فرح پهلوی و هیئت‌مدیره اداره می‌شود. پیش‌آهنگی دختران در سال ۱۳۳۶ ه‍.ش بنیان شد و آغاز به کار کرد. هدف از ایجاد این سازمان آموزش روحی و جسمی دختران بر اساس پیشاهنگی جهانی و برتری‌های ملی و رشد اجتماعی بیشتر آنان برای زندگی بهتر می‌باشد.

انستیتو پاستور
فرح پهلوی در بازدید از پرستاران بیمارستان بیرجند

فرهنگ و هنر
جشن هنر شیراز، فرح پهلوی و موریس بژار، ۱۳۵۰

سازمان ملی فولکلور ایران: سازمان فولکلور ملی ایران در خردادماه ۱۳۴۶ برای گردهم آوری، گسترش، پراکندن و پخش ترانه‌ها، لباس‌ها، سازهای موسیقی محلی، و ضبط و یادداشت آهنگ‌های بومی و رقصهای محلی ایران در تهران گشایش یافت.

تالار رودکی: در تاریخ ۳ آبان ۱۳۴۶ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی تالار رودکی را گشودند. این تالار برای اجرای کنسرت‌های موسیقی ایرانی و اروپایی به ابتکار فرح پهلوی بنا شد.

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان: در دی ماه سال ۱۳۴۴ پایه‌گذاری شد.[21] ایجاد کانون در راستای فراگیر کردن کتاب‌خوانی میان کودکان و نوجوانان و به دنبال چاره‌اندیشی برای پرکردن هنگام فراغت گروه نوجوانان ایران و فراهم آوردن آموزش و سرگرمی برای آن‌ها بود.[22]

انجمن ملی روابط فرهنگی: انجمن روابط فرهنگی در سال ۱۳۴۵ بنیان شد. هدف این انجمن ایجاد پیوند فرهنگی و هنری در میان ملت‌ها و نیز شناساندن فرهنگ و هنر جهانی است.

بنیاد فرهنگ ایران: بنیاد فرهنگ ایران در مهر ماه ۱۳۴۳ برای پاس، گسترش، و پیشبرد زبان فارسی این میراث گرانبهای فرهنگ ایران بنیان شد.

سازمان جشن هنر شیراز: برای سازمان دادن به جشن هنر شیراز در سال ۱۳۴۶ با ۳۳ نفر عضو هیئت امنا و ۵ عضو هیئت مدیره و کمیته‌های تئاتر، موسیقی، سینما و نمایشگاه‌ها و دفاتر پروژه‌های فنی، مالی، و پذیرایی و روابط عمومی آغاز به کار کرد.

تئاتر شهر: تهران بزرگ‌ترین مجموعه نمایش تئاتر ایران است.

مؤسسه آسیایی دانشگاه پهلوی: در سال ۱۹۲۹ در نیویورک بنیان شد. این مؤسسه در سال ۱۳۴۵ به شیراز منتقل شد و در جای موزه شهرام به کار ادامه داد.

انجمن فیلارمونیک تهران: در سال ۱۳۴۲ بنیان شد.

بنگاه ترجمه و نشر کتاب: در سال ۱۳۳۳ به فرمان محمدرضا پهلوی بنیان شد. هدف از بنیان بنگاه این است که از راه برگردان و چاپ کتاب‌های مهم جهان به زبان فارسی مردم کشور را از بهترین کارهایی که با انگیزه و اندیشه بشری در دوران گوناگون آفریده و بر روی کاغذ آمده برخوردار سازند تا این سبب نیرو مند کردن فکر و برانگیختن خوانندگان گردد.

سازمان گفتگوی فرهنگ‌ها: در سال ۱۳۵۵ بنیان شد. هدف این سازمان ایجاد پیوند میان فرهنگ‌ها در سطح جهانی بود.

جشنواره توس: ۲۳ تیر ۱۳۵۴ خورشیدی در تالار فردوسی دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد نخستین جشنواره توس گشوده شد. برگزاری جشنواره توس برای بزرگداشت ابوالقاسم فردوسی توسی و شاهنامه است.

انجمن شاهنشاهی فلسفه: در سال ۱۳۵۲ بنیان شد و مدیریت آن به حسین نصر داده شد. اعضای دیگر انجمن احسان براقی، عبدالحسین زرین کوب، محسن فروغی، نادر نادرپور و سید جلال آشتیانی بودند.[23]

جشن هنرهای مردمی اصفهان: در سال ۱۳۵۶ هفته جشن هنرهای مردمی اصفهان برای نخستین بار با حضور فرح پهلوی برگزار شد.

گروه همسرایان فرح (کر فرح):[24] از سال ۱۳۵۳ تا وقوع انقلاب.

محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی در روز گشایش تالار رودکی به همراه رابرت وارن

آموزش و پرورش

دانشگاه فرح پهلوی (نام فعلی دانشگاه الزهرا): در ۳۰ فروردین ۱۳۵۴ گشایش بافت.

کانون کارآموزی کشور: در سال ۱۳۳۷ به ریاست عالیه فرح پهلوی گشایش یافت. کانون کار آموزی کشور برای نگهداری و آموزش و پرورش شهروندان مستمند کشور و در راه پیکار با بیکاری و ولگردی و گدایی و آماده ساختن آن‌ها برای آغاز به پیشه‌ای که در کانون آموخته‌اند بنیاد شد.

سازمان ملی پیش‌آهنگی - پیش‌آهنگی دختران: زیر نظر سازمان ملی پیش‌آهنگی ایران با سرپرستی شورای عالی پیش‌آهنگی ایران و هیئت مدیره اداره می‌شود. پیش‌آهنگی دختران در سال ۱۳۳۶ بنیان شد و آغاز به کار کرد.

آموزشگاه نابینایان رضا پهلوی: در سال ۱۳۴۳ گشاده شد. کلاس‌های این آموزشگاه برای جوانان نابینای علاقه‌مند به موازات سایر واحدهای وزارت آموزش و پرورش که هدف آن گسترش آموزش بین جوانان و اجرای برنامه‌هایی در جهت پرورش شخصیت آنهاست.

دانشگاه فارابی: در سال ۱۳۵۶ در اصفهان گشوده شد. هدف از ایجاد دانشگاه فارابی، نگهداری و گسترش فرهنگ ایرانی و آشنایی ایرانیان با دیگر فرهنگ‌های گیتی بود.

شورای عالی آموزش و پرورش: شهریور ماه ۱۳۴۵ کمیسیون آموزش و پرورش مجلس شورای ملی و مجلس سنا این شورا را تصویب کرد.

فرهنگستان علوم ایران: یکی از فرهنگستان‌های ایران بود این فرهنگستان در زیر چتر بنیاد شاهنشاهی فرهنگستان‌های ایران که تیر ماه ۱۳۵۳ به تصویب مجلس شورای ملی و خرداد ۱۳۵۳ به تصویب مجلس سنا رسید.

فرح پهلوی در بازدید از یک دبیرستان در جیرفت

شورای عالی پژوهش‌های علمی

رفاه اجتماعی
با کودکان در پرورشگاه جمعیت خیریه فرح پهلوی خرمشهر

جمعیت حمایت کودکان بی‌سرپرست: در سال ۱۳۴۵ به ریاست فرح پهلوی بنیان نهاده شد

فدراسیون ورزشی کر و لال‌ها: در سال ۱۳۳۴ در تهران بنیان نهاده شد.

شورای عالی شهرسازی: شورای عالی شهرسازی سازمانی است که در وزارت آبادانی و مسکن تشکیل شد و از سال ۱۳۴۴ آغاز به کار کرد.

شورای عالی رفاه اجتماعی: شورای عالی رفاه اجتماعی یکی از شوراهای عالی زیر ریاست فرح پهلوی بود. این شورا ایجاد صندوق‌های جداگانه یا متمرکز برای حمایت از کارمندان در برابر پیری و از کارافتادگی یا در صورت مرگ با توجه به نوع کار موسسات و مشخصات اجتماعی کارمندان را بر عهده داشت.

شورای عالی اطلاعات و جهانگردی: این شورای در تیر ۱۳۵۴ به تصویب کمیسیون‌های پارلمانی مجلس شورای ملی و سنا رسید.

فرح پهلوی در بازدید از قروه

بنیاد فرهنگی گفتگوی تمدن‌ها: به بنیاد فرهنگی گفتگوی تمدن‌ها مراجعه شود.

تاج‌گذاری

محمدرضا شاه پهلوی خواستار تغییر در قانون اساسی مشروطه شد؛ به این شکل که شاه حق تعیین نایب‌السلطنه را داشته باشد و سن قانونی به سلطنت رسیدن ولیعهد بیست سالگی تعیین شود و تا هنگامی که ولیعهد به بیست سالگی نرسیده‌است، نایب‌السلطنه در راس کشور قرار داشته باشد. در تاریخ ۱ شهریور ۱۳۴۰ تغییرات نام‌برده در قانون اساسی تصویب شد. محمدرضا پهلوی معتقد بود این تغییرات در قانون اساسی، راه کشور را به سوی تمدن بزرگ هموار می‌سازد.[25]

در مراسم تاج‌گذاری در ۵ آبان ۱۳۴۶، محمدرضا شاه پهلوی، «تاج سلطنتی شهبانوی ایران» را روی سر فرح پهلوی می‌گذارد.

در تاریخ ۴ آبان ۱۳۴۶، چهل و هشتمین سال زادروز محمدرضا پهلوی در کاخ گلستان مراسم تاج‌گذاری محمدرضا شاه و شهبانو فرح و ولیعهد رضا پهلوی برگزار شد.[26] در همین سال اصل ۳۸ قانون اساسی به این صورت تغییر کرد که در صورت انتقال سلطنت به ولیعهدی که به سن قانونی نرسیده، مادر ولیعهد به‌طور خودکار و بدون نیاز به تأیید شخص یا مرجع دیگری نایب‌السلطنه می‌شد.[27]

سفرهای رسمی
فرح پهلوی و شارل دو گل، پاریس، ۱۳۴۰
محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی در دیدار رسمی با لئونید برژنف، ۱۳۴۹
فرح پهلوی و امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر ایران، دیدار رسمی با چو ان‌لای، چین، ۱۳۵۱
زوج سلطنتی و هوآ گوئوفنگ، تهران، ۱۳۵۷

فرح پهلوی همسر خود محمدرضا پهلوی را در دیدارهای رسمی به خارج از کشور همراهی می‌کرد و هم‌چنین در استقبال شاهان و رئیس‌جمهورهای دیگر کشورها که برای دیدار رسمی به ایران می‌آمدند در کنار محمدرضا پهلوی بود.

  • ۱ اسفند۱۳۳۸ محمدرضا پهلوی به همراه فرح پهلوی برای یک دیدار رسمی با ایوب خان وارد پاکستان می‌شوند.
  • ۱۵ اسفند ۱۳۳۹ الیزابت دوم و همسرش پرنس فیلیپ برای دیدار رسمی وارد تهران شدند. هم‌چنین زوج سلطنتی از اصفهان و شیراز بازدید کردند.
  • ۲۸ اردیبهشت ۱۳۴۰ محمدرضا پهلوی و فرح به دعوت رسمی پادشاه سوئد وارد استکهلم شدند.[28]
  • ۱۹ مهر ۱۳۴۰ ژنرال دوگل رئیس‌جمهور فرانسه از زوج سلطنتی در سالن تشریفات فرودگاه اورلی پاریس استقبال کرد. در این دیدار فرح نمایشگاه هفت هزار سال هنر ایران را به همراهی آندره مالرو افتتاح کرد و سپس نخستین سنگ بنای خوابگاه دانشجویان ایرانی در کوی دانشجویان در پاریس گذارده شد.
  • ۲۱ فروردین ۱۳۴۱ جان اف کندی رئیس‌جمهور آمریکا از محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی در فرودگاه استقبال کرد.
  • ۲۴ مهر ۱۳۴۲ ژنرال دوگل و همسرش به دعوت محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی وارد تهران شدند و از تخت جمشید نیز دیدار کردند.
  • ۲۶ شهریور ۱۳۴۳ هایله سلاسی امپراتور حبشه با استقبال محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی برای دیدار رسمی وارد تهران شد.
  • ۲۶ آبان۱۳۴۳ بودوئن پادشاه بلژیک همراه ملکه فابیولا با استقبال محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی برای دیدار رسمی وارد تهران شدند.
  • ۱۴ اردیبهشت ۱۳۴۴ آغاز سفر محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی به آمریکای جنوبی. در این روز محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی وارد برازیلیا شدند و پس از بازدید از کشورهای آمریکای جنوبی به کانادا پرواز کردند و در ۹ خرداد ۱۳۴۴ به دعوت ژنرال دوگل چهار روز میهمان وی در پاریس بودند.
  • ۲ خرداد ۱۳۴۶ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی دیدار رسمی خود را از چکسلواکی آغاز کردند.
  • خرداد ۱۳۴۶ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی از آلمان غربی دیدار رسمی به عمل آوردند. در این دیدار در ۱۲ خرداد کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در برلین غربی تظاهراتی بر پا کرد که پلیس آلمان غربی به شدت سرکوب کرد. یک دانشجوی آلمانی به نام بنو اونه‌زورگ[29] با شلیک عمدی گلولهٔ یک پلیس آلمان غربی کشته شد. این پلیس کارل هاینس کوراس[30] نام داشت و بعدها مشخص شد که وی برای سازمان جاسوسی جمهوری دموکراتیک آلمان شرقی جاسوسی می‌کرده‌است.[31]
  • ۱۶ تیر ۱۳۴۶ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی برای دیدار رسمی به ترکیه وارد شدند و در آنکارا مورد استقبال قرار گرفتند.
  • ۲ مهر ۱۳۴۷ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی برای سفر رسمی که ۱۲ روز به درازا کشید وارد مسکو شدند.
  • ۵ تیر ۱۳۴۹ زوج سلطنتی سفر رسمی اروپایی خود را با دیداری از فنلاند آغاز کردند. سپس به رومانی رفتند و چند روزی مهمان ملکه هلند بودند و پس از سفر به بلژیک به تهران بازگشتند.
  • ۵ اردیبهشت ۱۳۴۸ فرح پهلوی به همراهی آندره مالرو در پاریس خانه ایران[32] را در خیابان شانز الیزه افتتاح کردند.
  • ۶ آبان ۱۳۴۹ دیدار دوباره محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی از شوروی. در این روز بزرگترین شاه‌لولهٔ گاز جهان[33] در آستارا بین ایران و جمهوری آذربایجان در شوروی به کار افتاد. این شاه‌لوله قادر بود سالی ده میلیارد متر مکعب گاز به جمهوری‌های شوروی برساند.
  • ۱۷ تیر ۱۳۵۰ ژرژ پمپیدو رئیس‌جمهور فرانسه در کاخ الیزه از فرح پهلوی پذیرایی کرد.
  • ۹ خرداد ۱۳۵۱ پرزیدنت ریچارد نیکسون و همسرش برای دیداری رسمی از شاه ایران وارد تهران شدند.
  • ۲۶ شهریور ۱۳۵۱ فرح پهلوی به همراهی امیرعباس هویدا نخست‌وزیر برای دیدار رسمی با چو ان‌لای وارد چین شدند.
  • ۴ امرداد ۱۳۵۲ ریچارد نیکسون رئیس‌جمهور آمریکا در واشینگتن از شاه ایران و فرح پهلوی استقبال کرد.
  • ۲۸ شهریور ۱۳۵۳ نخستین سفر رسمی شاه ایران و همسرش به آسیای جنوب شرقی و اقیانوسیه آغاز شد. زوج سلطنتی از سنگاپور، استرالیا و زلاند نو دیدار کردند. این سفر پانزده روز به درازا انجامید.
  • ۱ تیر ۱۳۵۳ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی مورد استقبال والری ژیسکار دستن رئیس‌جمهور فرانسه قرار گرفتند. در این دیدار دربارهٔ همکاری برای گسترش صنایع هسته‌ای در ایران و استفادهٔ صلح‌آمیز نیروی هسته‌ای به موافقت دست یافتند.
  • ۱۹ بهمن ۱۳۵۳ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی برای دیدار رسمی از رئیس‌جمهور مصر انور سادات وارد قاهره شدند.
  • ۸ اسفند ۱۳۵۴ فرح پهلوی از داکار پایتخت سنگال رسماً دیدار کرد. نخستین سنگ بنای یک پالایشگاه با پشتیبانی ایران در این سفر گذاشته شد.
  • ۱۲ مهر ۱۳۵۵ محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی از والری ژیسکار دستن رئیس‌جمهور فرانسه در تهران استقبال کردند.
  • ۲۳ آبان ۱۳۵۶ شاه ایران و فرح پهلوی به دعوت جیمی کارتر وارد واشینگتن شدند.
  • ۱۰ دی ۱۳۵۶ جیمی کارتر پرزیدنت آمریکا و همسرش جشن شب ژانویه را در کنار خانواده سلطنتی در کاخ نیاوران گذراندند.
  • ۱۴ شهریور ۱۳۵۷ هوآکوئو فنگ نخست‌وزیر چین در تهران مورد پذیرایی محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی قرار گرفت.

یادمان‌های شهبانو فرح پهلوی

فرح پهلوی در سرتاسر ایران موزه‌ها، ساختمان‌های ماندنی و پارک‌هایی ساخت. برخی از جاهایی که به دستور فرح پهلوی ساخته شد، عبارت‌اند از:

و اهدای آن به موزه هنرهای معاصر تهران

بازدیدهای داخلی
فرح پهلوی حال بازدید از کاشمر در ۱۰ آذر ۱۳۵۳

فرح پهلوی در چهارچوب فعالیت‌هایش به عنوان شهبانوی ایران از استان‌های ایران بازدید به عمل آورد. این بازدیدها برای آگاه شدن از شرایط زندگی مردم بومی، آوردن طرح‌های اقتصادی، اجتماعی و رفاهی و سرپرستی انجام آن بود. به عنوان مثال او از جذامخانه بابا باغی در آسایشگاه بابا باغی دیدار به عمل آورد.

نخستین سفر فرح پهلوی به سوی سیستان و بلوچستان روز سه شنبه ۱۵ آذر ۱۳۴۴ خورشیدی بود. او تقریباً به تمامی استان‌های کشور همچون خراسان رضوی، هرمزگان، خوزستان، کردستان، آذربایجان شرقی و غربی و .. سفر کرده و بازدید به عمل آورد و در طی این سفرها مکان‌ها یا کنفرانس‌هایی را افتتاح می‌کرد. به‌عنوان مثال او دانشگاه بوعلی سینا را طی سفر خود به همدان افتتاح کرد و در سفر خود به استان فارس به کوشش او حمام وکیل، نوسازی شد و ارگ کریم خان به موزه صنایع دستی مبدل گشت. او همچنین در این سفر، نخستین کنفرانس طب سنتی را در تالار پهلوی گشود. در سال ۱۳۵۱ فرح پهلوی نیز همراه با پادشاه ایران محمدرضا پهلوی وارد جزیره خارک بزرگترین اسکله نفتی ایران شدند و در اسکله خارک، «آذرپاد» دوم، در کنار آذرپاد اول و مرحله چهارم پروژه «گسترش خارک» و پایان بخشی از پروژهٔ «چم» را گشودند.

فرح پهلوی در سال ۱۳۵۶ آخرین سفر داخلی خود را به مقصد ترکمن صحرا انجام داد.

طرح ناموفق گروگان‌گیری
خسرو گلسرخی هنگام دفاع از خود در دادگاه

در سال ۱۳۵۲ ساواک اعلام کرد که عده‌ای از روزنامه‌نگاران و فعالان فرهنگی را دستگیر کرده‌است که قصد داشتند شاه را ربوده و فرح پهلوی و رضاپهلوی فرزند وی را گروگان بگیرند. اطلاعیه ساواک این افراد را دارای دیدگاه‌های مارکسیستی معرفی کرد. دو تن از اعضای گروه که کارمند تلویزیون بودند تصمیم داشتند با مخفی کردن اسلحه در میان دوربین‌ها در جریان مراسم جشن سینمای کودک و نوجوان، فرح یا ولیعهد را که در برنامه شرکت می‌کردند گروگان بگیرند و آزادی زندانیان سیاسی را طلب کنند.

این افراد با اطلاعاتی که یکی از زندانیان سیاسی سابقاً مارکسیست در اختیار ساواک قرار داد، بازداشت شدند و در جریان بازجویی‌ها یکی از آنان از خسرو گلسرخی که در جریان ترور نبود، نام برده و وی نیز دستگیر شد. این افراد به‌طور علنی محاکمه شدند اما بر خلاف اکثر افراد، خسرو گلسرخی در دادگاه به انتقاد از ساواک و بیان دیدگاه‌های مارکسیستی خود پرداخت و حاضر به عذرخواهی نشد و در کنار کرامت الله دانشیان اعدام شد.[39]

پس از انقلاب
تصویر خط‌خطی شده و دستکاری شده فرح پهلوی در دستان انقلابیون

محمدرضا پهلوی و فرح پهلوی در ۲۶ دی ۱۳۵۷ تهران را ترک کردند. در اسوان رئیس‌جمهوری مصر انور سادات با همسر و دخترش در پای پلکان هواپیما از زوج سلطنتی استقبال کردند.[40] پس از سفر به کشورهای مصر، اردن، آمریکا و باهاما، سرانجام به مصر بازگشت و در مصر، شاهد درگذشت محمدرضا پهلوی بود.[41]

فرح پهلوی در سال ۲۰۰۳ میلادی، دومین کتاب خود را به نام کتاب کهن دیارا، خاطرات فرح پهلوی را منتشر کرد. او در درازای سال‌های پس از انقلاب، مصاحبه‌های زیادی را انجام داد. وی در کتاب خاطرات خود می‌گوید که همه‌چیز را در ایران رها کرده‌است. آیلین شولینو رئیس دفتر روزنامه نیویورک تایمز — که در جریان انقلاب نیز به ایران مسافرت داشته‌است — در نقدی بر کتاب خاطرات او این پرسش را مطرح می‌کند که اگر وی همه‌چیز را در ایران ترک کرده چطور خانوادهٔ سلطنتی در طی این سال‌ها خود را اداره کرده‌اند؟ وی جمله‌ای را از رضا پهلوی نقل می‌کند که گفته‌است آنان به دلیل سوء مدیریت مشاور خود، ۲۵ میلیون دلار از سرمایه خود را از دست داده‌اند. همچنین به عقیدهٔ شولینو، وی حقایقی همچون دست داشتن سرویس اطلاعاتی آمریکا در کودتای۲۸مرداد را از قلم انداخته‌است.[42]

در سال ۲۰۰۸ فیلمی مستند به نام ملکه و من، ساختهٔ ناهید سروستانی تولید گشت که به زندگی شخصی او می‌پردازد. همچنین مستند «از تهران تا قاهره» وقایع سال ۵۷ تا مرگ محمد رضا پهلوی را از زبان فرح پهلوی بازگو می‌کند. این مستند کاری از شبکه من و تو است.

فرح پهلوی در حال حاضر گاه در ایالات متحده آمریکا و گاه در فرانسه زندگی می‌کند. پس از سقوط نظام سلطنتی در ایران خانواده‌های سلطنتی در دنیا اغلب از خانوادهٔ سلطنتی پیشین ایران برای شرکت در مراسم شادی مختلف دعوت کرده‌اند و فرح پهلوی در مراسم این خانواده‌های سلطنتی شرکت کرده‌است. در سال ۲۰۰۴ دولت ایران در واکنش به دعوت از فرح پهلوی از سوی دولت اردن برای حضور در مراسم عروسی ولیعهد اردن و همچنین حضور فرح در مراسم عروسی ولیعهد اسپانیا به دو کشور اردن و اسپانیا اعتراض کرد.[43]

در سال ۲۰۱۸ - با چهل سال تأخیر - اجراهای گروه همسرایان فرح که به دلیل پیروزی انقلاب اسلامی هیچگاه منتشر نشده بود در اروپا منتشر شد.[44]

وصیت‌نامه منسوب به محمدرضا پهلوی

پس از درگذشت شاه متنی از سوی فرح خوانده شد که به عنوان وصیت نامه شاه مشهور شد. این وصیت نامه و عمل فرح پهلوی از آن جهت مورد انتقاد قرار گرفت که شاه هرگز وصیت نامه ای ننوشته بود و این نوشتار صرفاً توسط فرح و مشاورینش تدوین شده و به نوشته فرح:

از آنجا که در واپسین روزهای زندگی اش همواره در کنار او بودم و از کنه افکارش خبردار بودم وظیفه خود دانسته که وصیت نامه‌ای برای او و بجای او تدوین کنم.

[45]

برخی از طرفداران شاه مانند اردشیر زاهدی مخالف چنین کاری بوده و عقیده داشتند که فرح نباید راساً و به جای شاه پس از درگذشتش برای او وصیت نامه تدوین می‌کرده‌است.[46]

ویژگی‌ها، باورها و علایق

شاپور بختیار در کتاب یکرنگی، شخصیت ملکه ایران را چنین شرح می‌دهد:[47]

فرح دیبا در زمانی که به مدرسهٌ ژاندارک، و بعد به دبیرستان رازی می‌رفت، دختری ورزشکار و سرزنده و فعال بود، لااقل این تصویری است که دختر من ویویان از او داشت که با او هم‌مدرسه ولی از او جوان‌تر بود. فرح دیبا در خانواده‌ای قدیمی و متوسط به‌دنیا آمده بود. پدرش که افسر ارتش بود بسیار جوان درگذشت. طبق آنچه شنیده‌ام این دختر جوان را شاه روزی در یک سفر رسمی حین خواندن عریضه‌ای از طرف دانشجویان ایرانی دید، احتمالاً از او خوشش آمد، به زنی گرفت‌اش تا از این ازدواج سوم صاحب ولیعهدی شود. در آغاز، فرح دیبا کمترین نفوذی بر شاه نداشت. بر خلاف ثریا که همیشه چند قدم از شاه جلو می‌افتاد، فرح در مقابل پادشاه خود را عقب می‌کشید. پس از به دنیا آمدن ولیعهد، شهبانو به کارهای خیریه سرگرم شد. شاید بتوان گفت که عقایدی لیبرال حتی نزدیک به سوسیالیست و در هر حال، پیشرو داشت. نقصی که فرح دیبا حتی با تمرین‌های مکرر نتوانست در خود برطرف کند، لحن محزون صحبت کردنش است، خصوصاً وقتی فارسی حرف می‌زند؛ ولی به فرهنگ علاقه‌مند است و در ادب و شعر حتی شعر فرانسه از خود ذوقی نشان می‌دهد. چنین صفاتی را برای من در خاندان پهلوی بسیار نادر است. یک بار کتابی از اشعار الوار فرستاد. تنها فرد خانوادهٔ سلطنتی است که از فرهنگ ایران، ذخیره‌ای دارد. برداشتن اولین قدم‌ها در محیط تازه‌ای که فرح دیبا به آن وارد شده بود، قطعاً ساده و آسان نبوده‌است. برای مهار کردن احساسات خویش بی‌شک بر خود فشار زیادی وارد کرده‌است، با این حال بر خلاف رفتار رایجِ درباریان، به مستمندان توجه داشت. من در نزد او نه ذرّه‌ای فخرفروشی دیدم و نه نشانه‌ای از بدطینتی. شهبانو به‌ندرت برای منافع شخصی دست به کاری می‌زد. می‌بایست نقش او را در زمینه‌های فرهنگی در نظر گرفت. در این رابطه او را می‌توان مروّج اروپایی‌شدن ایران دانست. او پادشاه را تشویق کرد که بین فرهنگ‌های شرق و غرب ارتباطی بر قرار سازد و پای عدّه‌ای از هنرمندان و شعرا و فلاسفه را به کاخ سلطنتی باز کرد. به‌علاوه، کم‌وبیش توانست از مداخله در امور دولت خودداری کند. من سه‌ماه قبل از انتصابم به پست نخست‌وزیری او را دیدم. به من به‌طور خصوصی گفت که عقایدش به افکار من نزدیک است و اگر ساواک مزاحم من بوده او را هم آرام نگذاشته‌است، البته نسبت به موقعیت‌ها این مزاحمت‌ها شدت و ضعف دارد.

فرح پهلوی، از علاقه‌مندان به هنر سوزن‌دوزی بود. به سفارش وی، برخی لباس‌های درباری در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی دوخته‌شده و آراسته به سوزن‌دوزی زنان بلوچ بودند.[48]

در فرهنگ عامه

اندی وارهول نقاش آمریکایی، در سال ۱۹۷۷، پرتره‌ای از فرح پهلوی را کشید.[49] کیس روردا، کارگردان هلندی در سال ۲۰۱۲ میلادی، تئاتری با الهام از زندگی فرح دیبا و مستند «ملکه و من» ساختهٔ ناهید سروستانی آفرید. نمایش در یک تور سراسری در هلند اجرا شد.[50]

دودمان پهلوی

فرح پهلوی

کتاب‌شناسی

نگارخانه
یادبود فائو با تصویر فرح؛ ضرب ایتالیا
سکه طلا یادبود نوروز با تصویر فرح و نشان مخصوص شهبانو
نشان یادبود روز مادر با نگاره فرح


  • شهبانو فرح در سال ۱۹۷۳
  • فرح پهلوی (راست) و بتی فورد همسر جرالد فورد رییس جمهور آمریکا (چپ)
  • نشان سلطنتی شهبانوی ایران
  • سکه یادبود فرح پهلوی، ضرب به سفارش مؤسسه اعتباری دانشگاه، دهه ۴۰ خورشیدی
  • فرح پهلوی
  • هشتمین جشن هنر شیراز. فرح پهلوی در حال صحبت با فرزانه تأییدی، علی نصیریان، عزت‌الله انتظامی و مهین شهابی
  • فرح پهلوی، محمدرضا پهلوی را در یکی از سفرهای خارجی‌اش همراهی می‌کند
  • فرح پهلوی بیستمین کنگره پزشکی رامسر سال ۱۳۵۰را می‌گشاید
  • فرح پهلوی از پرورشگاهی در کرمان دیدن می‌کند
  • فرح پهلوی در کنفرانس سازمان‌هایی که وی ریاستش را داشت
  • فرح دیبا در دیدار از لالجین سال ۱۳۵۴
  • فرح دیبا در بازدید از سبزوار سال ۱۳۵۳
  • کتاب دخترک دریا اثر هانس کریستین اندرسون - ترجمه و نقاشی فرح دیبا چاپ ۳ اسفند ۱۳۵۴ - کوشک احمدشاهی

جستارهای وابسته

منابع
  1. «مستند شهبانو». صفحه رسمی فرح پهلوی در یوتیوب. ۲۵ دسامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۷.
  2. The life and times of the Shah. Books.google. Retrieved 11 June 2011.
  3. http://www.farahpahlavi.org
  4. «Wedding Certificate of Shah and Farah Diba». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ اکتبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۵ ژوئن ۲۰۱۱.
  5. Place of Birth of Farah Diba
  6. ألتونجی، محمد (۲۰۰۱). معجم أعلام النساء. بیروت: دارالعلم للملایین. ص. ۱۳۸.
  7. Catherine Legrand, Jaques Legrand: Shah-i Iran. Creative Publishing International, 1999, p. 90
  8. شجره خاندان طباطبایی دیبا/ هادی هاشمیان وبگاه کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
  9. Gholam Reza Afkhami: The Life and Times of the Shah, University of California Press, 2009, p. 44–45
  10. Saint - Cyr
  11. گفتگوی روزنامه ایتالیایی با شهبانو فرح: دموکراسی سکولار برای ایران من، کیهان لندن به نقل از کوریره دلا سرا
  12. École Spéciale d'Architecture
  13. فرح پهلوی: خاطرات فرح پهلوی - کهن دیارا، ۲۰۰۳، ص. ۶۵
  14. خاطرات تاج‌الملوک، ص ۴۵۸
  15. خاطرات حسین فردوست (ظهور و سقوط سلطنت پهلوی) ص ۲۱۲ و ۲۱۳
  16. اردشیر زاهدی، ۲۵ سال همراه با پادشاه، ۱۳۸۱
  17. مرتضی صادقکار، روانشناسی محمدرضا پهلوی و همسرانش، ص ۲۲۷ تا ۲۳۸
  18. فرح پهلوی: خاطرات فرح پهلوی - کهن دیارا، ۲۰۰۳، ص. ۸۰–۸۹
  19. انتشارات دفتر مخصوص شهبانو، تهران، ۱۳۵۴ ص. ۳۷
  20. سفر دراز ستارهٔ فرمانفرمائیان، بی‌بی‌سی فارسی
  21. The best children's books on Iran, The Guardian
  22. گفتگو با لیلی امیرارجمند، نخستین مدیرعامل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، بی‌بی‌سی فارسی
  23. «منوچهر یزدی: کالبد شکافی روشنفکری دینی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مارس ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۴ فوریه ۲۰۱۰.
  24. «اجراهای کُر فرح پس از چهل سال منتشر شدند». بایگانی‌شده از اصلی در 13 ژوئیه 2020. دریافت‌شده در 14 اكتبر 2018. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  25. Gholam Reza Afkhami: The Life and Times of the Shah, University of California Press, 2009, p.248
  26. «Imperial Iran of the Pahlavi Dynasty - Empress being crowned - Worldisround photo». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ فوریه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۷ اکتبر ۲۰۰۷.
  27. سید جلال‌الدین مدنی، حقوق اساسی تطبیقی، تهران: پایدار، ۱۳۷۹، شابک ‎۹۶۴−۶۹۰۱−۱۰−۷ ، ص ۱۲۴
  28. Catherine Jacques Legrand, Shah Iran - Creative Publishing International Inc. , USA, 1999, p.90
  29. Benno Ohnesorg
  30. Karl Heinz Kurras
  31. روزنامه فرانکفورت الگه ماینه ۲۱ ماه مه ۲۰۰۹
  32. Maison D'Iran
  33. IGAT-1 Gas Pipeline
  34. Iran Has Been Hiding One of the World’s Great Collections of Modern Art, Bloomberg
  35. انتشارات دفتر مخصوص شهبانو، تهران، ۱۳۵۴، ص. ۱۹۰–۱۹۲
  36. فرح دیبا بایگانی‌شده در ۴ ژوئن ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine، بنیاد توانا
  37. فرح پهلوی (۲۰۰۴)، ‘An Enduring Love: My Life with The Shah. A Memoir’
  38. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان؛ پنجاه سال فعالیت فرهنگی، بی‌بی‌سی فارسی
  39. «بازداشت گلسرخی به اتهام سوءقصد علیه فرح پهلوی و ولیعهد». خبرآنلاین.
  40. فرح پهلوی: کهن دیارا - خاطرات فرح پهلوی، ص. ۲۹۱
  41. آخرین سفر شاه. ویلیام شوکراس. عبدالرضا هوشنگ مهدوی. نشر البرز.
  42. Elaine Sciolino (2004). "The Last Empress".
  43. «افزایش حساسیت جمهوری اسلامی نسبت به خانواده سلطنتی ایران».
  44. «گروه کُر فرح یکی از آثار شنیده نشده را بعد از چهل سال منتشر کرد».
  45. شاه - عباس میلانی-صفحهٔ ۵۴۱
  46. https://www.radiozamaneh.com/453074
  47. [بختیار،شاپور؛یکرنگی (۱۹۸۲)،ترجمه مهشید امیرشاهی، صفحات ۷۱ و ۷۲]
  48. مهتاب نوروزی، مشهورترین سوزن دوز بلوچ درگذشت، بی‌بی‌سی فارسی
  49. The New York Times Style Magazine - Dec. 2, 2007 Masterpiece Basement - Museum of Modern Art - Tehran
  50. ابراز احساسات مردم برای نمایش «فرح دیبا» در هلند، گویا نیوز / شبکه ایرانیان هلند
  51. پارسی، لادن (۵ آوریل ۲۰۰۵). «ترجمه داستانی از اندرسن توسط فرح پهلوی به فارسی». بی‌بی‌سی. دریافت‌شده در ۱۸ ژوئن ۲۰۲۰.
  52. «My thousand and one days: an autobiography». دریافت‌شده در ۱۸ ژوئن ۲۰۲۰.
  53. «An enduring love». دریافت‌شده در ۱۸ ژوئن ۲۰۲۰.
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به فرح پهلوی در ویکی‌گفتاورد موجود است.
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ فرح پهلوی موجود است.

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.