سبزوار

سبزوار تلفظ شهری تاریخی و با قدمت در غرب استان خراسان رضوی و شمال شرق ایران است که نام پیشینش بیهق است. سبزوار از مهم‌ترین مراکز جمعیتی، دانشگاهی، فرهنگی، اسلامی و تاریخی شمال شرق ایران به‌شمار می‌آید و به عنوان یکی از نمادهای تاریخ و علم ایران مطرح شده‌است.[8] مراکز علمی و دانشگاهی و همچنین حوزه‌های علمیه این شهر از قدمتی دیرینه برخوردارند. دانشگاه علوم پزشکی سبزوار، دانشگاه حکیم سبزواری و دانشگاه آزاد اسلامی دانشگاه‌های مهم این شهر می‌باشند. هم‌اکنون ۱۴ دانشگاه و مؤسسهٔ آموزش عالی بزرگ در این شهر مشغول به کار می‌باشند.

سبزوار
کشور ایران
استانخراسان رضوی
شهرستانسبزوار
بخشمرکزی
نام(های) پیشینبیهق،[1] ساسویه،[2] ساسان‌آباد[3]
مردم
جمعیت۲۴۳٬۷۰۰ تن در سال ۱۳۹۵[4]
تراکم جمعیت۷٬۸۶۱ نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
مساحت۳۱ کیلومتر مربع[5]
ارتفاع۹۷۷٫۶ متر
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه۱۸٫۳ سانتی‌گراد[6]
میانگین بارش سالانه۱۷۷٫۷ میلی‌متر[6]
اطلاعات شهری
شهردارسید علی کوشکی
تأسیس شهرداری۱۳۱۵[7]
ره‌آوردکلوچه زنجبیلی، انواع خشکبار، زعفران، پسته، زیره سبز، آلو
پیش‌شمارهٔ تلفن۰۵۱
وبگاهپورتال شهر سبزوار
شناسهٔ ملی خودرو ایران۳۲ ج
 ایران۴۲ ن
 ایران۳۶ م
 ایران۷۴ ل
کد آماری۱۳۶۷
سبزوار

پس از حمله مغول به سلطنت خوارزمشاه، حکومت سربداران ایجاد گردید که رهبری آن ها را وجیه الدین عبدالرزاق باشتینی بر عهده داشت مدتی بر قسمت‌هایی از ایران حکومت کردو مرکز این حکومت سبزوار بود. حکومت سربداران اولین حکومت با گرایش شیعه دوازده امامی در ایران بود.

نام سبزوار

نام قدیم سبزوار، بیهق است. بیهق را پیش از اسلام، «بیهه» یا بیهین یا بیهگ (یعنی جای نیکو یا بهترین ناحیه در این منطقه از مشرق ایران در عصر ساسانی) می‌گفته‌اند. «بیهه» که میان نیشابور در مشرق و قومس در مغرب، واقع بوده‌است، بر سر راه ابریشم (از چین تا مدیترانه) قرار داشته و به عنوان یکی از مراکز تمدنی ایرانی پیش از اسلام مخصوصاً در عصر اشکانیان و ساسانیان آباد بوده‌است که بعدها آن را سبزوار خواندند.[1]
در تاریخ بیهق آمده‌است: و سبزوار شهری بزرگ شد با انواع درخت میوه‌دار و سایه‌بخش، پس مردمان آن را سابزوار نوشتند و گفتند سبزوار کجنات تجری من تحت‌الانهار.[9]

بنای سبزوار

چند روایت در باب بنای سبزوار ذکر شده‌است:

  • گویند بهمن بن اسفندیار بن گشتاسب (بهمن الملک) پادشاهی بزرگ بود که بهمن‌آباد بیهق را او بنا کرده بود و در روزگار او بهمن‌آباد شهری بزرگ بود. پسرش ساسان و دخترش همای نام داشت. هنگامی که وفات بهمن نزدیک شد وی تاج بر شکم همسرش نهاد و کودکی را به ولیعهدی برگزید. چون ساسان دید که پدرش جنینی را بر وی ترجیح داده برخاست، گوسفندکی چند خرید و به ناحیه بیهق آمد و آنجا که ساسان قاریز است نزول کرد و فرمود که این کاریز بنا کردند که در میان شهر است و قلعه بنا کرد. این محل که قصبهٔ ساسان‌آباد است را امروز سبزوار نویسند.[10]
  • گفته‌اند که سبزوار را ساسویه بن شاپورالملک بنا کرده‌است و شاپور آن بود که نیشابور بنا کرد و ساسان قاریز، ساسو قاریز بوده‌است و سبزوار در اصل ساسویه‌آباد بوده‌است.[9]

بنابراین بنیاد سبزوار را می‌توان در حدود سیصد میلادی مقارن با تشکیل سلسلهٔ ساسانی یا پیش از آن دانست.[11]

موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های طبیعی

فاصله شهر سبزوار از طریق جاده ۴۴ با مشهد در شرق ۲۳۰ کیلومتر و با تهران در غرب ۶۶۰ کیلومتر است. شهرستان سبزوار واقع در غرب استان خراسان رضوی براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای دو بخش به نام‌های مرکزی و روداب است.[12]

کوه‌های جغتای عامل جدایی دشت جوین از جلگهٔ اصلی سبزوار بوده و در جنوب آن نیز کوه میش قرار دارد. به تعبیر دیگر سبزوار محصور در میان ارتفاعات شمالی و جنوبی است. چهره منطقی شرقی و شمالی این شهرستان کوهستانی و دارای اقلیم معتدل و در قسمت‌های جلگه‌ای با هوای گرم همراه است. تنها دو رشته رودخانهٔ فصلی به نام کال شور در این ناحیه وجود دارد که سیلاب‌های دشت سبزوار را به نمکزارهای کویر هدایت می‌کند.

گویش و لهجه سبزواری

گویش مردم سبزوار از مجموعه گویش‌های اصیل خراسانی و با منشأ فارسی دری است. با این حال لهجه سبزواری به دلیل حفظ اصالت خود در طول تاریخ، تفاوت اساسی با سایر لهجه‌های خراسانی دارد. به دلایل تاریخی واژه‌های لهجه سبزواری هنوز اصالت فارسی خود را حفظ کرده‌است و کمتر از لغات دخیل در آن استفاده شده‌است. این واژه‌ها زنده بوده و قدمت آن گاهی به دوران ایران باستان و گویش‌های رایج در آن زمان می‌رسد و اکنون نیز به‌طور روزمره در محاوره بین مردم به کار می‌روند.همچنین این گویش در سال 1400 در فهرست میراث ملی ناملموس سازمان میراث فرهنگی کشور به ثبت رسید[13]

جمعیت
جمعیت تاریخی
سالجمعیت±%
۱۳۳۵۳۰٬۵۴۵—    
۱۳۴۵۴۲٬۴۱۵+۳۸٫۹٪
۱۳۵۵۶۹٬۵۶۲+۶۴٪
۱۳۶۵۱۲۹٬۱۰۳+۸۵٫۶٪
۱۳۷۰۱۴۸٬۰۶۵+۱۴٫۷٪
۱۳۷۵۱۷۰٬۷۳۸+۱۵٫۳٪
۱۳۸۵۲۰۸٬۱۷۲+۲۱٫۹٪
۱۳۹۰۲۳۱٬۵۵۷+۱۱٫۲٪
۱۳۹۵۲۴۳٬۷۰۰+۵٫۲٪

در زمان دومین قانون تقسیمات کشوری در سال ۱۳۱۶، سبزوار پس از مشهد پرجمعیت‌ترین شهر در استان نهم بود.[14] همچنین در نخستین سرشماری عمومی ایران که در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت و نیز در سرشماری سال‌های ۱۳۴۵ و ۱۳۵۵ دومین شهر پرجمعیت استان خراسان بود.[15] در سرشماری سال‌های ۱۳۶۵، ۱۳۷۵ و ۱۳۸۵ نیز در همین جایگاه قرار داشت[16][17] تا اینکه در سرشماری سال ۱۳۹۰ به رتبهٔ سوم استان خراسان رضوی تنزل کرد (پس از مشهد و نیشابور).[18] بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ شهر سبزوار با ۲۴۳٬۷۰۰ نفر، سی و چهارمین شهر پرجمعیت ایران است.[4][19]

اقلیم
میانگین دما و بارش برای سبزوار در سال ۱۳۹۷
فروردین اردیبهشت خرداد تیر مرداد شهریور مهر آبان آذر دی بهمن اسفند
دمای بیشینه (°C) ۲۴٫۳ ۲۷٫۶ ۳۵٫۴ ۳۹٫۷ ۳۹٫۰ ۳۴٫۷ ۲۶٫۶ ۱۸٫۵ ۱۶٫۰ ۱۱٫۹ ۱۲٫۶ ۱۵٫۲ Ø ۲۵٫۱
دمای کمینه (°C) ۱۱٫۵ ۱۵٫۳ ۲۱٫۴ ۲۵٫۰ ۲۴٫۸ ۲۰٫۱ ۱۳٫۵ ۸٫۷ ۵٫۵ ۲٫۵ ۲٫۳ ۴٫۳ Ø ۱۲٫۹
بارش (mm) ۲۷٫۸ ۲۳٫۲ ۰٫۷ ۰ ۰ ۶٫۵ ۱۲٫۱ ۲۳٫۶ ۲۱٫۰ ۳۰٫۳ ۲۷٫۰ ۳۸٫۲ Σ ۲۱۰٫۴
ساعات آفتابی ۶٫۵ ۷٫۶ ۱۰٫۶ ۱۲٫۲ ۱۱٫۸ ۱۰٫۹ ۹٫۵ ۶٫۰ ۶٫۷ ۵٫۲ ۶٫۴ ۷٫۱ Ø ۸٫۴
روزهای یخبندان ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ ۰ ۵ ۷ ۲ Σ ۱۴
رطوبت (٪) ۴۱٫۲ ۳۸٫۰ ۲۴٫۰ ۱۵٫۸ ۱۹٫۰ ۱۹٫۹ ۳۲٫۳ ۵۴٫۸ ۶۰٫۶ ۶۳٫۲ ۶۰٫۰ ۵۵٫۵ Ø ۴۰٫۴
دما
۲۴٫۳
۱۱٫۵
۲۷٫۶
۱۵٫۳
۳۵٫۴
۲۱٫۴
۳۹٫۷
۲۵٫۰
۳۹٫۰
۲۴٫۸
۳۴٫۷
۲۰٫۱
۲۶٫۶
۱۳٫۵
۱۸٫۵
۸٫۷
۱۶٫۰
۵٫۵
۱۱٫۹
۲٫۵
۱۲٫۶
۲٫۳
۱۵٫۲
۴٫۳
فروردین اردیبهشت خرداد تیر مرداد شهریور مهر آبان آذر دی بهمن اسفند
بارش ۲۷٫۸
۲۳٫۲
۰٫۷
۰
۰
۶٫۵
۱۲٫۱
۲۳٫۶
۲۱٫۰
۳۰٫۳
۲۷٫۰
۳۸٫۲
  فروردین اردیبهشت خرداد تیر مرداد شهریور مهر آبان آذر دی بهمن اسفند


منبع: سالنامهٔ آماری استان خراسان رضوی – ۱۳۹۷

قدمت

با کشف یک ساطور متعلق به انسان ابزار ساز، قدمت سبزوار که پیش از این تنها ۶ هزار سال تخمین زده می‌شد به ۱۲هزار سال افزایش یافت. سنگ اولیه ابزار سنگی به صورت رگه‌هایی در ارتفاعات بینالود وجود داشته و انسان‌های آن روزگار، این سنگ‌ها را از طریق آب حمل کرده و به مناطق زیست خود انتقال داده سپس با تراش دادن سنگ‌ها، ابزار مورد نیاز شان را از آن تولید می‌کردند. بررسی‌های باستان‌شناسی در بخش‌های جنوبی سبزوار از انسان‌های ابزارساز مربوط به دوران نوسنگی بدون سفال خبر می‌دهد.

بررسی‌های دوتن از دیرینه‌شناسان بنام علی آریایی از ایران و کلود سیبلت از فرانسه طی دو فصل در حوزه کشف رود تعداد ۸۰ ساطور ابزار در این حوزه منجر شد. آنان در این بررسی‌ها به این نتیجه رسیدند که قدیمی‌ترین ردپای انسان ابزار ساز در آسیای جنوب غربی در این محل شناسایی شده‌است که قدمتی در حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزار سال دارد.

ابزارهای بدست آمده از این منطقه شامل تبر، کارد و چاقو است که مورد استفاده انسان ابزار ساز قرار می‌گرفته‌است.

سبزوار در کنار جاده ابریشم یا جاده شاهی و راه زیارت معبد بودا قرار گرفته‌است. چهارتاقی دیو که به باور برخی از پژوهشگران بقایای آتشکده آذربرزین مهر است در نزدیکی این شهر قرار دارد. بیش از ۵۰۰ اثر تاریخی از هزاره سوم قبل از میلاد تاکنون در شهرستان سبزوار شناسایی شده‌است که بیش از ۱۰۰ اثر آن به ثبت آثار ملی رسیده‌است.[20]

پیش از اسلام
لوگوی موزه سبزوار

تپه‌های باستانی شناسایی شده اطراف سبزوار، نشان دهنده تمدن انسانی مستمر در این بخش از ایران در هزاره سوم قبل از میلاد تا امروز است. مُهرهایی موسوم به مُهرهای " مروی بلخی " از دوران پیش از اسلام در سبزوار به دست آمده که نشان دهنده حاکمیت سیاسی این خطه است.
طی مطالعات پروفسور هنری پل فرانکفورت در سال ۱۳۸۶ و آثار کشف شده، مشخص شد که در هزاره سوم قبل از میلاد، سبزوار مرکز فرهنگ بوده و فرهنگی به ترکمنستان، افغانستان، عراق، هند، پاکستان و ایران مرکزی منتقل شده‌است.[21]
لوگوی موزه سبزوار برگرفته از همین مُهرهاست.[22]

اشکانیان

ناحیه سبزوار در عصر پارت جزو تقسیمات مهم ملوک الطوایفی دولت اشکانیان بود و چون بر سر راه ابریشم قرار داشت، از اهمیت ارتباطی خاصی برخوردار بود.[23] روستای بلاش‌آباد و سه‌دیر از دوران اشکانیان بوده که سه‌دیر امروزی در عصر اشکانیان یک نیایشگاه بودایی بوده‌است.[24]

ساسانیان
چهارتاقی خانه دیو

محوطهٔ باستانی اطراف روستای فشتنق در شمال غربی سبزوار نشان می‌دهد که این منطقه در عصر ساسانی شهری بزرگ بوده‌است. در حوالی سبزوار در روستای فشتنق (کوه ریود) آتشکده‌ای ساخته شده از سنگ و ساروج وجود دارد که بنای آن به دوران ساسانیان بازمی‌گردد و بازمانده از عصر رواج کیش زرتشتی در ایران باستان است که پس از اسلام آن را خانه دیو خوانده‌اند. همچنین روستای خسروگرد در ۵ کیلومتری سبزوار از اماکن دوره ساسانیان است.[1]

علاوه بر این، همخوانی اسامی روستاهایی همچون کیقباد، کیخسرو، کیذور، کیذقان و… با اسامی اساطیری شاهنامه و نیز درخت چنار ۲۵۰۰ سالهٔ کیذقان به عنوان قدیمی‌ترین موجود زنده خراسان نشان از رونق منطقه در آن دوران است.[25]

دوران اسلامی

حاکم خراسان احنف بن قیس عامل یزدگرد سوم بود فراری شد و در سال ۳۲ هجری قمری مردم سبزوار به اسلام گرویدند. به‌طوری که در این سال عبدالله بن عامر به فرمان خلیفهٔ سوم به خراسان آمد، وی اسود بن کلثوم را به ناحیه بیهق فرستاد. اسود کشته شد ولی برادرش ادهم به جنگ ادامه داد تا بالاخره اهل بیهق صلح کردند.[26] در سال ۱۲۵ هـ. ق یحیی بن زید از زندان نصر بن سیار، والی خراسان در مرو فرار کرد و به بیهق آمد و از شیعیان بیهق سپاهی ضد امویان جمع کرد و نیشابور را گرفت سپس رهسپار بلخ شد؛ اما در جوزجان مغلوب سپاه والی خراسان شد. پس از آن با رسیدن حمید بن قحطبه طایی، سردار ابومسلم خراسانی، نصر بن سیار، از سبزوار گریخت. به دنبال آن در سال ۲۲۵ هجری قمری، حمزه بن آذرک سجستانی که از خوارج و پیشرو جوانمردان سیستان بود در پی آزادسازی خراسان از سلطه خلفای عباسی، سبزوار و دیگر شهرهای خراسان را تسخیر نمود. بعدها سبزوار به دست طاهریان افتاد که عبدالله بن طاهر این ناحیه را دوازده قسمت کرد بعد از طاهریان این ناحیه به دست صفاریان افتاد و در زمان یعقوب لیث، احمدبن‌عبدالله خجستانی عَلَم طغیان را برافراشت و در بیهق مستقر شد و سپاهی گرد آورد و نیشابور را گرفت؛ ولی بدست غلامش کشته شد. رافع بن هرثمه هم در زمان عمرولیث در حدود سال ۲۸۰ هـ. ق به سبزوار حمله نمود تا شهر را از دست عامل وی بگیرد؛ ولی برای دومین بار شکست خورد و فرار کرد. پس از صفاریان حاکمی به نام ابوسعیدک، از طرف سامانیان، بر بیهق حکومت می‌کرد؛ اما مردم از او در رنج بودند و وی هم ظلم را به آنجا رساند که شبی جوانان بر او شبیخون زدند و او را کشتند.[27] عامل نوح بن نصر سامانی در سال ۲۳۲ هـ. ق ابوعلی بن محمد محتاج به سبب اهمیت سبزوار به این شهر اعزام می‌شود و همزمان وشمگیر زیاری برای دفع او و تسخیر سبزوار حمله می‌کند و ابوعلی که تاب مقاومت نداشت فرار نمود. در زمان غزنویان، شهر به دست سلطان محمود افتاد. سلطان محمود و پسرش مسعود به سبزوار توجهی داشتند به‌طوری که پس از مرگ سلطان محمود، پسرش سلطان مسعود که برای گرفتن تاج و تخت او از اصفهان برمی‌گشت در بیهق منزل گرفت. همچنین ابوالفضل بیهقی نویسنده تاریخ بیهقی در دربار غزنوی بود.[28] همزمان با شکست سلطان مسعود غزنوی و تسخیر نیشابور توسط سلجوقیان مردم بیهق نیز حکومت سلجوقیان را به رسمیت شناختند. در ۴۴۴ هـ. ق زمین‌لرزهٔ شدیدی در ناحیهٔ بیهق روی داد که ویرانی بسیار به بار آورد و باروی شهر سبزوار فرو ریخت.[29] در ۴۶۴ هـ. ق این دیوار به دستور خواجه‌نظام‌الملک تجدید بنا شد.[30] در حدود سال ۴۹۰ هـ. ق فرقهٔ باطنیه از قهستان به حوالی بیهق تاختند و قتل و نهب فراوان کردند.[31] از میان سلجوقیان، سلطان سنجر سلجوقی به نواحی بیهق و مردم آن توجه خاصی داشت، وی در سفری با تمام لشکریانش پانزده روز در بیهق توقف نمود.[32] مناره خسروگرد در سال ۵۰۵ هـ. ق از آثار باقی‌مانده از آن دوران است.[33] در همین دوران غزها به بیهق هم آمدند و هفت روز شهر را محاصره کردند ولی نتیجه‌ای عاید آن‌ها نشد. (چون پایداری اهالی را در برابر خود دیدند خواستار صلح شدند و در این محاصره جز یک تن کشته نشد.[34]) بعدها ناحیهٔ بیهق تسلط خوارزمشاهیان را پذیرفت.[35] در سال ۵۶۱ هـ. ق در ماه محرم موید آی ابه، بیهق را محاصره کرد و در پنجم ماه صفر، پس از گروگان گرفتن از اهالی به نیشابور بازگشت؛ ولی در سال بعد بار دیگر وی به محاصره سبزوار پرداخت و دو ماه پیوسته جنگ بود و در این وقت جماعتی از امرای خوارزم در سبزوار بودند، سرانجام خوارزمشاه ایل ارسلان با لشکر فرا رسید و موید آی ابه مجدد به نیشابور بازگشت.[36] در سال ۶۱۷ هـ. ق به سبب هجوم چنگیزخان به ایران، سلطنت خوارزمشاهیان پایان پذیرفت. در حمله مغول سبزوار مورد تهاجم تولی‌خان فرزند چنگیزخان قرار گرفت و حدود هفتاد هزار نفر کشته شدند. پس از آن سبزوار تا سال ۶۳۷ هـ. ق زیر نظر جنتمور والی خراسان مأمور از طرف اوگتای خان قرار گرفت.[37] پس از آن نیز شاهزاده طغای تیمور از بازماندگان مغول بر سبزوار فرمانروایی کرد تا اینکه توسط یکی از پادشاهان سربداران کشته شد.[38]

دوران سربداران
نوشتار اصلی: سربداران
تصرف قلعه سبزوار توسط سپاه تیمور
سکه نقره سربداران ضرب سبزوار
۷۴۸ ه‍.ق

در دوران فرمانروایی طغاتیمور مغول، در سال ۷۳۷ هـ. ق اهالی باشتین سبزوار، علیه مغولان شورش کرده و وزیر خراسان را کشتند. قیام کنندگان نام سربداران برگزیده و سبزوار را پایتخت حکومت خود قرار دادند.[39] طی ۵۰ سال حکومت سربداران در منطقه ویرانی‌های بر جای مانده از هجوم مغول‌ها و بیگانگان تا حد زیادی بهبود یافت.[40] سربداران بر بخش‌های وسیعی از شرقی‌ترین نقاط خراسان گرفته تا کرانهٔ جنوب شرقی دریای خزر حکومت می‌کردند و از شمال نیز با غازان خان (خان کازان) جغتایی، سلطان ماوراءالنهر پیمان دوستی بستند.
در سال ۷۵۴ هـ. ق طغاتیمور مغول به دست خواجه یحیی کرابی کشته و حکومت ایلخانان منقرض گردید. ابن یمین شاعر پرآوازه دربار سربداران بود که نسخه خطی کتابش را در نبرد هرات از دست داد. در واپسین سال‌های حکومت سربداران، امیر ولی به سبزوار حمله کرد، خواجه علی موید آخرین پادشاه سربداران از تیمور لنگ یاری طلبید. پس از چهار ماه محاصره تیمور لنگ فرا رسید و وارد سبزوار شد. تیمور دست نشانده خود را به حکومت سبزوار منسوب کرد و سبزوار را ترک کرد پس از چند سال، مردم به رهبری داوود سبزواری علیه وی شورش کردند. تیمور بی‌درنگ بازگشت و شهر را محاصره کرد. سرانجام وارد سبزوار شد و قریب به دو هزار نفر از قیام کنندگان را لای دیوار برجی نهاده و زنده به گور کرد. در دوران سربداران بناهای بسیاری در سبزوار ساخته شد که اکنون نیز ثبت آثار ملی ایران شده‌اند. مسجد جامع و حوض هشت پایه از مهترین آثار این دوره‌اند. همچنین سکه‌های ضرب شده سربداران در موزه ملی ملک، آستان قدس و… نگهداری می‌شود.[41][42] در سال‌های اخیر تندیس هفت پیکر سربداران، ساخته و در ورودی شهر قرار داده شده‌است.[43]

دوران صفویان

در حدود سال ۹۱۶ هـ. ق خراسان در دست محمدخان ازبک از نوادگان چنگیزخان بود. شاه اسماعیل او را به قتل رساند و خراسان را تصرف کرد.[44] در این سال‌ها خراسان بارها مورد هجوم ازبکان قرار گرفت. در سال ۱۰۰۲ هـ. ق عبدالمومن خان ازبک سبزوار را تصرف کرد. شاه عباس صفوی با سپاهی به سمت سبزوار آمد و عبدالمومن خان به سمت بلخ متواری شد. بعد از ویرانی‌هایی که نتیجه حملات پی در پی ازبکان بود سبزوار مجدداً توسط شاهان صفوی آباد شده و رونق یافت.[45] شاه عباس صفوی در شهر و نواحی سبزوار کاروانسراها و آب انبارهای عظیم ساخت که اکنون ثبت آثار ملی شده‌اند. در سال ۱۱۴۴ هـ. ق شاه طهماسب صفوی طی حکمی از طرف نادرشاه، توسط محمد حسن خان قاجار در سبزوار به قتل رسید. در سال ۱۱۶۲ هـ. ق احمدشاه افغان پس از فتح هرات و مشهد به سبزوار آمد؛ ولی هنگامی که قصد تصرف استرآباد داشت در مزینان با سواران محمدخان قاجار برخورد و شکست خورده، متواری شد.

در سال ۱۱۶۷ هـ. ق شاه پسند خان افغان مابین مزینان و سبزوار با قاجاریان جنگیده و سپاه افغان شکست خورد.[46]

دورنمای سبزوار رو به قلعه حکومتی - سال ۱۳۱۲ قمری

دوران قاجار

در زمان فتحعلی شاه قاجار، اللهیار خان قلیچی حاکم سبزوار، هنگامی که بین قاجاریان، زندیان، و باقی‌ماندگان افشاریان بر سر حاکمیت بر خراسان نزاع بود، به قدرت رسید؛ اما پس از مدت کوتاهی تسلیم شد و با وساطت عباس میرزا نایب السلطنه مورد عفو و بخشایش قرار گرفت. در سال ۱۲۷۱ هـ. ق ناصرالدین شاه قاجار، حسن خان سبزواری و محمد حسن خان سرتیپ فراهانی را جهت دفع محمدامین خان که خود را خوارزمشاه می‌دانست مأمور کرد، سرانجام آنان، سپاه چهل هزار نفری محمدامین خان را در اطراف سرخس شکست دادند و سر بریدهٔ او را به دارالخلافه طهران فرستادند.[47] در سال ۱۲۸۴ هـ. ق ناصرالدین شاه که برای زیارت امام رضا به مشهد می‌رفت در ۲۷ محرم وارد سبزوار شد و در باغی در کوشک منزل کرد. در همین سال نواب پرویز میرزا، حاکم سبزوار ملقب به نیّرالدوله شد.[48] سبزوار در این دوره چهار دروازه به نام‌های دروازه عراق، ارگ، نیشابور و سبریز داشته و دارای یازده محله بوده به نام‌های:نقابشک، حمام حکیم، مزار سبز، سردیه، محله آقا، ارگ، حاجی مقلو، الداغی، زرگر، سبریز و کوچه نو. شهر دو مدرسه به نام‌های مدرسه نو و مدرسه کهنه و پنج کاروانسرا داشته‌است. شیخ علی صحاف، اولین نماینده سبزوار برای مجلس شورای ملی، در زمان مظفرالدین شاه قاجار بود. پس از وی میرزا حسن آیتی و شاهزاده محمدهاشم میرزا افسر به نمایندگی مجلس شورای ملی از سبزوار انتخاب شدند. در دوران قاجار بقایای ارگ سبزوار که بر روی خرابی‌های سپید دژ کهن بنا شده بود، در اواخر دوران قاجار به کلی ویران گشت و در سال ۱۲۹۸ خورشیدی ارگ و اراضی جانب شمالی آن توسط دکتر قاسم غنی تسطیح و درختکاری و تبدیل به باغ ملی شد. در همان سال بیمارستان حشمتیه تأسیس گردید.

دوران پهلوی
نقشهٔ شهر سبزوار در سال ۱۳۲۷

در آذر ماه ۱۳۰۴ شمسی، مجلس مؤسسان مقام سلطنت را به رضاشاه، سرسلسلهٔ خاندان پهلوی سپرد؛ برای جلوس رضاشاه در تمام شهرها از جمله سبزوار جشن و چراغانی بود. در سال ۱۳۰۷ باغ ملی سبزوار میزبان امان‌الله خان، پادشاه افغانستان و همسرش و نیز همسر رضا شاه بود که شیخ بهلول جشن را برهم زد. رضا شاه پهلوی و محمدرضا شاه نیز به سبزوار آمده‌اند. رضا شاه در سفرش به سبزوار در باغ دکتر غنی که فعلاً مقر فرمانداری است با علما و رجال شهر ملاقات نمود.

خانه تاریخی بیدخوری

در دوره پهلوی اول، معماران برجسته ای از شهرهایی همچون یزد و کرمان به سبزوار مهاجرت کردند. منزل بیدخوری از آثار برجستهٔ این دوره است که دارای بادگیری فاخر می‌باشد.

سبزوار در سال ۱۳۳۹ هنگام بازدید نخست‌وزیر وقت عنوان شهر نمونه را گرفت. در سال ۱۳۵۳ فرح پهلوی از بعضی اماکن تاریخی سبزوار دیدن کرد و پارک کویری حارث آباد سبزوار را افتتاح کرد.

در سال‌های ۱۳۱۷–۱۳۱۸ خیابان‌های بیهق و اسرار بر روی دو بازار قدیمی عمود برهم که به چهار دروازه شهر ختم می‌شد، احداث شد و به موجب آن بخشی از مسجد جامع، بازار سرپوش، مدارس فخریه و شریعتمدار تخریب و بازسازی شد. همچنین در عکس هوایی سازمان نقشه‌برداری کشور در سال ۱۳۳۵ از سبزوار تعداد زیادی یخدان مشاهده می‌شود که تعداد کمی از آن‌ها باقی مانده‌است.

جاذبه‌های تاریخی
نوشتار اصلی: فهرست آثار ملی شهرستان سبزوار

سبزوار دارای بیش از یکصد و پنجاه اثر تاریخی ثبت شده در آثار ملی می‌باشد،[49] که در این میان مدرسهٔ فخریه با ۱۱۰۰ سال قدمت به عنوان قدیمی‌ترین مدرسهٔ ایران[50] و مسجد پامنار با مناره جنبان، به عنوان قدیمی‌ترین مسجد خراسان از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.
همچنین سبزوار به عنوان شهر کاروانسراها در ایران مشهور بوده و دارای ۱۶ کاروانسرا شامل ۱۱ کاروانسرای برون‌شهری و ۵ کاروانسرای درون‌شهری می‌باشد.[51]
برخی از جاذبه‌های تاریخی سبزوار عبارتند از:

از چپ، بالا (ساعتگرد): بازار سرپوش، مناره خسروگرد، حوض هشت پایه و حمام قیصریه

خانه‌های تاریخی

در سال ۱۳۸۰ توسط اداره میراث فرهنگی، ۲۲۰ خانه قدیمی در سبزوار شناسایی شد و از بین، تعداد ۲۵ خانه تاکنون در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند.[52] خانهٔ تاریخی عظیمیان قدیمی‌ترین خانهٔ سبزوار است که از دوران تیموری بر جای مانده‌است.[53]

تپه‌های تاریخی

تپه‌های تاریخی بسیاری در سبزوار وجود دارد که شاخص‌ترین آن‌ها تپه عیدگاه است که یکی از دو تپه معروف و منحصر به فرد دنیاست و مشابه این تپه تنها در عشق‌آباد ترکمنستان با عنوان تپه نمازگاه وجود دارد.[54][55] تاکنون بیش از ۵۰۰۰ قطعه شیء تاریخی در سبزوار کشف شده که در مخزن موزه خراسان نگهداری می‌شوند.[56][57]

دهکده‌های تاریخی

از جمله دهکده‌های تاریخی سبزوار می‌توان به مزینان، زعفرانیه، خسروگرد، باشتین و بسیاری دیگر اشاره کرد.[58][59]
سه اقامتگاه بوم‌گردی در سه روستای طبس، مزینان و زعفرانیه دایر است.[60]

روستای تاریخی زعفرانیه به تنهایی ۶ اثر ثبت شده دارد.[61]

غذاهای محلی
کمه جوش، غذای محلی سبزوار

غذاهای محلی رایج در سبزوار دارای تنوع و فراوانی بوده و هرکدام از آن‌ها مربوط به یک مقطع زمانی خاص می‌باشد. از مشهورترین این غذاها می‌توان به ساده‌ترین غذاها که به راحتی طبخ می‌شود آوجیج، کَمِه‌جوش، اشکنه، کُماج، مِسوه، دِنی، کاچی، آش جوش بِرِه، آش ماست، آش قوریتی، قِلیَه بادمجان، عِلِف ماست (شبیه بورانی اسفناج) اشاره نمود. از غذاهایی که می‌توان آن را منتسب به مردم روستاهای سبزوار و از جمله نوده ارباب دانست قورمه است، غذایی که از گوشت پخته شده گوسفند طبخ می‌شود به این صورت که گوشت گوسفند پرواری را در دنبه خودش سرخ می‌کنند و در پوست می‌ریزند و در ایام گوناگون برای طبخ غذاهای ترکیبی از آن استفاده می‌کنند.

هنرهای سنتی

در شهرستان سبزوار هنرهای سنتی چه بسا به لحاظ تفنن و چه جهت رفع نیازهای روزمره در گذشته رواج کامل داشته و محصولات هنری در بازارهای پر رونق عرضه می‌شده‌است اما امروزه از آن خلاقیت‌ها و ابداعات و ابتکارات چندان خبری نیست و در معدود کارگاه‌ها، گیوه دوزی، نمد مالی، مسگری، سفالگری، خراطی و سبدبافی به گونه‌ای محدود رواج دارد صرفاً برای تأمین بخش بسیار ناچیزی از نیاز روستاییان می‌باشد و چندان هم با معیارها و مصداق هنرهای سنتی شهرستان تناسب ندارد. در این شهرستان ۴۵ رشته از هنرهای سنتی فعالیت دارند.

افراد برجسته
نوشتار اصلی: فهرست اهالی سبزوار
ساعتگرد از بالا: هادی سبزواری، قاسم غنی، علی شریعتی، محمود دولت‌آبادی

گردشگاه‌ها و جاذبه‌های طبیعی
طبیعت روستای طبس
  • پناهگاه حیات وحش شیر احمد
  • منطقه شکار ممنوع پروند
  • چنار ۲۵۰۰ سالهٔ کیذقان
  • باغ ملی: خیابان اسدآبادی (۵/۱ هکتار)
  • پارک امام رضا: ۶/۵ هکتار
  • پارک لاله (معروف به شهربازی): میدان دکتر شریعتی
  • بوستان شهدای گمنام (بام سبزوار):[62] ۷۰ هکتار
  • پارک ارم: خیابان طالقانی (۷ هکتار)
  • پارک خطی امید: حاشیه بلوار توحید شهر (۴ هکتار)
  • پارک بهمن: کمربندی جنوب شهر (۵ هکتار)
  • رودخانه ششتمد: شهر ششتمد
  • رودخانه ریوند:[63] ۳۵ کیلومتری سبزوار
  • رودخانه دلبر:[64] ۲۵ کیلومتری شمال غربی سبزوار
  • مناظر طبیعی روستای طبس:[65] کوهپایه‌های روستای روستای طبس
  • طبیعت روستای بلاش‌آباد:[66] شمال سبزوار
  • طبیعت روستای استاج:[67] بخش روداب ۵۰ کیلومتری جنوب سبزوار
  • طبیعت روستای افچنگ در ۳۰ کیلومتری شمال سبزوار
  • آبشارهای بفره: مرتفع‌ترین آبشار شرق کشور[68]
  • غار اژدر و آبشار بید[69]
  • آبشار نورآباد[70]

صنایع دستی

رایج‌ترین و پر رونق‌ترین هنر سنتی شهرستان هنر قالیبافی است که در شهر و روستا رواج دارد اما این هنر هم مثل دیگر هنرهای سنتی رو به زوال است. در حال حاضر قالی بافان سبزواری از طرح‌های مشهدی، تبریزی و کاشانی استفاده می‌کنند که تعداد آن ۲۲ طرح است. در برخی روستاهای سبزوار نیز طرح‌های بلوچی و کردی بیشتر توسط بانوان بافته می‌شود. طرح‌ها و نقشه‌های قالی سبزوار مثل دیگر شهرها و روستای خراسان شاد و اصیل و زیباست و در صورت توجه و عنایت بیشتر می‌توان علاوه بر پاسداری از فرهنگ اصیل و هنرهای سنتی، منبع اقتصادی مهمی نیز باشد.

سوغات و بازارهای سنتی
سوغات سبزوار، کلوچه زنجبیلی است.

هنوز در گوشه و کنار سبزوار می‌توان با مراکز تولید صنایع دستی و مشاغل سنتی روبرو شد. بازارهایی که همانند سالیان گذشته در آن استاد کاران به کار مشغولند. از جمله این مشاغل سنتی در شهرستان سبزوار می‌توان به آهنگری، خراطی، نمدمالی و نخ تابی اشاره نمود. مهم‌ترین سوغات سبزوار کلوچه زنجفیلی سبزواری است که در میان مردم محلی و گردشگران طرفداران بسیاری دارد. ادویه‌های سبزوار (زیره، زردچوبه و…) هم مرغوبیت خوبی دارند

فرهنگ و هنر

سینماها

نخستین سالن سینمای سبزوار، میهن نام داشت که با گنجایش تقریبی ۶۰ صندلی در سال ۱۳۱۸ افتتاح شد.[71] سپس در سال ۱۳۴۰ دو سینمای شهرزاد و سعدی به ترتیب با ظرفیت‌های ۵۵۰ و ۱۰۰۰ نفر و پس از آن، سینما آریا تأسیس شد.[72][73] دو سینمای شهرزاد و آریا متعلق به تاجران سرشناس برادران رضایی بود.[74] همچنین سبزوار دو سینمای روباز داشت.[75]

پس از انقلاب با بسته شدن سینماها و نیز مصادرهٔ اموال برادران رضایی،[76] تنها سینما سعدی باقی ماند و نام آن نیز به سینما بهمن تغییر یافت.
درحال حاضر سینما بهمن تنها سینمای دایر، در سبزوار می‌باشد.[77]

کتابخانه‌های برجستهٔ سبزوار
تأسیسنامشمار نسخه‌هاتوضیحات
۱۳۳۲دکتر علی شریعتی۲۲۱۵۱قدیمی‌ترین کتابخانه سبزوار[78]
۱۳۶۴شهید لاجوردی زندان۵۰۰۰عمومی زندان[79]
۱۳۶۶کتابخانه مرکزی دانشگاه حکیم سبزواری۱۲۶۰۰۰دانشگاه حکیم سبزواری[80]
۱۳۷۳حاج ملاهادی سبزواری۲۳۰۰۰
۱۳۷۸سرهنگ فرامرز ناوی۴۰۰۰۰۲۸ جلد کتاب خطی و ۸۲ جلد کتاب چاپ سنگی[81]
۱۳۸۴بصیرت۴۵۰۰مخصوص نابینایان[82]
۱۳۸۶دکتر سید محمد علوی مقدم۱۸۰۰۰
۱۳۸۸آیت‌الله فقیه سبزواری۵۰۰۰
۱۳۸۸دکتر سیادتی
۱۳۸۸امامزاده شعیب۷۴۰۰
۱۳۸۹امامزاده حسن کوشک۹۱۸۱
۱۳۸۹بیت الهدی۸۰۰۰
۱۳۹۵امام رضا (ع)۴۳۰۰۰ آستان قدس رضوی[83]

فرهنگسراها

از جمله فرهنگسراهای سبزوار می‌توان به فرهنگسرای اسرار، فرهنگسرای آفتاب، فرهنگسرای آزادگان و فرهنگسرای امام رضا (ع) اشاره کرد.
فرهنگسرای امام رضا (ع) با زیربنای ۳۵۰۰ متر مربع در زمینی به وسعت ۱۲ هکتار، مجللترین و مجهزترین فرهنگسرای سبزوار است که در دی ماه سال ۱۳۹۵ از سوی آستان قدس رضوی توسط حجت‌الاسلام رییسی افتتاح شد.[83][84]

کتابخانه‌ها

سبزوار دارای کتابخانه‌های بسیاری است که بیشتر آن‌ها به صورت مشارکتی، توسط خیرین احداث شده‌اند، در جدول روبرو نام تعدادی از مهم‌ترین کتابخانه‌های سبزوار آمده‌است.[85]

علاوه بر این‌ها می‌توان به کتابخانه‌های مراکز آموزش عالی شهرستان و نیز پویندگان افچنگ، شهید امیری شامکان، مصطفی خمینی روداب، بیهقی ششتمد و … در حومه شهرستان اشاره کرد.[86]

موزه‌ها
اولین موزه نفت ایران

موزه‌های سبزوار عبارتند از:[87][88]

  • موزه شهر: این موزه به مدیریت شهرداری سبزوار در مساحتی حدود ۱۵۰۰ مترمربع دارای چهار سالن شامل: سالن عکس، سالن نمایش اشیا، سالن شنیداری و سالن دیداری است و در ساختمان شماره دو کتابخانه ناوی، واقع شده‌است.[89][90]
  • موزه حیات وحش
  • موزه شهدا
  • موزه وقف
  • موزه نفت: اولین موزه نفت ایران است که در سال ۱۳۱۸ توسط انگلیسی‌ها در سبزوار ساخته شد.[91][92] مرکزیت سبزوار در امر ذخیره‌سازی و پخش فراورده‌های نفتی در بخش‌های وسیعی از شمال شرق کشور، از دلایل راه اندازی این موزه بوده‌است. سبزوار از معدود شهرهای غیر مرکز استان در ایران است که از منطقه نفتی مستقل از مرکز استان برخوردار می‌باشد.[93]
  • موزه مردم‌شناسی: این موزه داخل کاروانسرای مرحوم فرامرز خان ناوی بوده و بنای آن مربوط به دوره قاجاریه است.[94]
  • موزه شهید سردار فرومندی[95]


اسطوره‌ها و افسانه‌ها
مجسمه رستم و سهراب در باغ ملی
مجسمه اسب چوبی
در پارک ارم

مردم سبزوار معتقدند جنگ ایرانیان و تورانیان در حوالی سبزوار اتفاق افتاده‌است. همین‌طور معتقدند گور سهراب در این شهر و در محل فعلی شهرداری سبزوار قرار داشته‌است و کلاه خود و زره مکشوفه در سال‌های گذشته به موزه آستان قدس رضوی تحویل شده و شهرداری سبزوار در حال حاضر بنای یادبودی بر آن نهاده‌است. هر چند بسیاری داستان رستم و سهراب را اثری اساطیری می‌دانند.[96] میدان مرکزی شهر تا مدت‌ها «دیو سفید» خوانده می‌شد.[97] در تاریخ بیهقی (تاریخ مسعودی) مطالبی در این خصوص آمده‌است و در شرح مسافرت شاه طهماسب صفوی به خراسان و گذرش از شهر سبزوار به هنگام اجرای نمایش رستم و سهراب توسط کسانی که برای خیر مقدم به پیشواز شاه آمده‌اند از اینکه مردم سبزوار این‌گونه با شاهنامه و مضامین آن آشنایند متعجب می‌شود.

آیین‌های سنتی

سبزوار را شهر آیین‌های نستوه گویند و آیین‌های سنتی فراوانی همچون آیین اسب چوبی، آیین ورشرنگ، آیین چادرپوشان حسینیه قنادها و… در این شهر برگزار می‌شود.[98]
آیین کهن اسب چوبی به دوران سربداران بازمی‌گردد و یکی از نمادهای فرهنگی سبزوار است که در بعضی از شهرهای ایران و همچنین در ترکمنستان و تاجیکستان نیز برگزار می‌شود.[99]

آیین چادرپوشان حسینیه قنادها نیز بیش از ۸۰ سال است که در سبزوار برگزار می‌شود که چادر آن را در اصفهان ساخته و با شتر به سبزوار آورده‌اند.[100] بر روی چادر نقوش شیر و شمشیر متأثر از پرچم دوران صفوی دیده می‌شود و به اشعار کلیم کاشانی مزین شده‌است.[101]

مراکز اقامتی
  • هتل کاملیا
  • هتل جهانگردی
  • هتل شهرداری (بسته شده)
  • مهمانپذیر باختر (بسته شده)
  • مهمانپذیر پارس
  • مهمانپذیر رضوی
  • مهمانسرای دانشگاه حکیم سبزواری

بهداشت و سلامت
فرح پهلوی در حال بازدید از بیمارستان حشمتیه

در سال ۱۲۹۸ بیمارستان حشمتیه، به عنوان اولین بیمارستان در شرق ایران و همچنین در استان خراسان، توسط قاسم غنی در سبزوار تأسیس شد. این بیمارستان در دهه هشتاد بازسازی و در سال ۱۳۹۴ به بهره‌برداری رسید.[102] هم‌اکنون سبزوار دومین قطب پرتو درمانی شرق کشور و نیز دومین شهر دارای درمانگاه سوختگی پس از مشهد است.[103][104]
همچنین نوزدهمین پایگاه اورژانس هوایی کشور در بیمارستان دکتر واسعی مستقر است. این پایگاه پوشش دهنده شهرستان‌های غرب خراسان رضوی و جنوب خراسان شمالی است.[105]

بیمارستان‌های سبزوار عبارتند از:[106]

دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی
نمایی از دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه حکیم سبزواری

سبزوار سابقه طولانی در حوزه دانشگاه دارد. اولین دانشگاه در این شهرستان دانشگاه کار بود که در سال ۱۳۵۴ تأسیس شد و پس از پیروزی انقلاب منحل گردید.[107] در سال ۱۳۶۶ دانشگاه تربیت معلم سبزوار به عنوان شعبه‌ای از دانشگاه تربیت معلم تهران در سبزوار تأسیس شد . دانشگاه تربیت معلم سبزوار با انتقال به ساختمان جدید، به دانشگاه حکیم ملاهادی سبزواری تغییر نام یافت. [108] اکنون سبزوار دومین مرکز دانشگاهی خراسان رضوی پس از مشهد است.[109] برخی از مهمترین دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی سبزوار عبارتند از:

اقتصاد

تجارت
نمایی از خیابان بیهق در سبزوار و بانک شهریار در کنار بانک ملی ایران

در سفرنامه‌ها و کتب تاریخی به رونق تجارت در سبزوار اشاراتی شده‌است. در نزهةالقلوب آمده: «بازارهای فراخ و خوب در سبزوار است و راه‌های این شهر، منزلگاه صاحبان حرف کوچک، همچون آهنگران، پارچه‌بافان و معاملان بزرگ است.»[110]
یا لرد کرزن انگلیسی در کتاب خود نوشته: «کار تجارت در سبزوار رونق فراوان یافته … یک تجارتخانه ارمنی در آنجاست که از طریق استرآباد و بندرگز، با روسیه تجارت دارد، پنبه و پشم صادر و قند و چیت وارد می‌کند.»[111]

در گزارش‌های حسینقلی مقصودلو در سال ۱۳۴۳ هـ. قمری به مراجع انگلیسی آمده‌است: «یک هفته است تجار سبزوار از استرآباد خرید پنبه می‌نمایند، خرواری صد تومان می‌خرند و حمل به هندوستان می‌شود.»[112] و در گزارش دیگری نوشته: «از شکر سفید، قند درست کرده، تراکمه بی‌نهایت خریده حمل به روسیه می‌نمایند.»[113]

ازینرو تجارت در سبزوار اهمیت فراوان داشته و تاکنون نیز تاجران بسیاری از دامان سبزوار برخاسته‌اند.[114][115] از جمله تاجران سرشناس سبزوار، می‌توان به برادران رضایی و محمدصادق سبزواری اشاره کرد. برادران رضایی معروف به سلاطین کرومیت، کارخانجات بسیاری در ایران راه‌اندازی کردند که به موجب آن، مدال آبادانی و نشان درجه یک آبادانی، از سوی محمدرضا شاه دریافت نمودند.[116]

هم‌اکنون نیز سبزوار تعیین‌کننده قیمت جهانی زیره و صادرکننده محصولاتی چون زیره سبز، تخمه ژاپنی، پنبه، خشکبار، پشم و کرک به کشورهای امارات، عربستان، عراق و کویت است.[117]

تأسیس بانک

اولین بانک در سبزوار توسط توماس تومانیان راه اندازی شد.[118] پس از آن سناتور علی رضایی، بانک شهریار را تأسیس کرد که بعد از انقلاب و مصادره شدن اموال برادران رضایی، با بانک تجارت ادغام شد. در آمار سرشماری سال ۱۳۵۵ تعداد بانک‌های سبزوار ۱۰ عدد است که نسبت به تعداد بانک‌های مشهد تنها یک بانک اختلاف دارد.[119]

ورزش

هندبال

ورزش هندبال در سبزوار به سال ۱۳۴۷ بازمی‌گردد که تیم سبزوار هشت سال پیاپی قهرمان آموزشگاه‌های خراسان بود تا اینکه نخستین مدرسه هندبال ایران در سال ۶۱ در سبزوار تأسیس شد و موجب شد تا سبزوار ۱۰ سال قهرمان مطلق ایران باشد.[120]
در دهه ۷۰ سبزوار با نام پیکان در مسابقات حضور پیدا کرد و در آن سال‌ها موفق به کسب ۲ مقام قهرمانی، ۲ نایب قهرمانی و یک مقام سومی شد. سپس تیم سبزوار با نام ثامن‌الحجج به کار خود ادامه داد و هندبال آقایان ۳ دورهٔ متوالی و هندبال بانوان آن ۵ دورهٔ متوالی قهرمان لیگ برتر بود.[121][122] همچنین تیم هندبال سبزوار بارها نمایندهٔ ایران در مسابقات آسیا بوده‌است.[123][124] پس از منحل شدن تیم ثامن‌الحجج (ع)، تیم بیتا سبزوار به مدت یک سال، تنها نمایندهٔ خراسان در لیگ برتر بود و در فصل ۹۸–۹۷ نیز تیم سربداران با حمایت‌های مردم و مسئولین نماینده سبزوار و خراسان در لیگ برتر هندبال کشور می‌باشد.[125][126] سبزوار مهد هندبال ایران لقب گرفته‌است[127][128][129] و تاکنون بالغ بر ۶۵ مقام اول تا سومی در مسابقات مختلف را در کارنامه خود دارد.[130]

استادیوم سربداران سبزوار - درحال ساخت…

کشتی آزاد

نخستین عنوان قهرمانی استان خراسان رضوی در لیگ برتر کشتی باشگاه‌های کشور توسط تیم سبزوار کسب شد و توانست سه سال متوالی قهرمان لیگ برتر کشتی آزاد ایران بماند.[131]

والیبال نشسته

تیم والیبال نشسته ثامن‌الحجج سبزوار در سال ۹۲ بدون شکست در جام باشگاه‌های آسیا قهرمان شد و سهمیه حضور در مسابقات باشگاه‌های جهان را نیز کسب کرد.[132][133]

موتورسواری و اتومبیل‌رانی

موتورسواری از جمله محبوب‌ترین ورزش‌ها در سبزوار می‌باشد.[134] پیست موتور کراس سبزوار در سال ۹۴ میزبان مسابقات چندجانبه موتورکراس شرق کشور بود.[135]

مسابقات آفرود در سبزوار

همچنین پیست اتومبیلرانی سبزوار که با همکاری ارتش جمهوری اسلامی ایران ساخته شده در سال ۹۴ میزبان مسابقات کشوری اتومبیل‌رانی آفرود بود.[136][137]

در فروردین ماه ۹۶ مسابقات اسلالوم کشنده‌ها (تریلی) برای دومین بار در سطح شهرستان در سه کلاس، تک‌محور، جفت‌محور و بانوان برگزار شد.[138][139]

ورزش باستانی

بیش از ۵۰۰ ورزشکار در رشته ورزشهای پهلوانی و زورخانه‌ای در هفت زورخانه سبزوار فعال هستند.[140][141] زورخانه‌های سبزوار از جمله قدیمی‌ترین زورخانه‌های خراسان رضوی است و بزرگانی همچون فرامرز نجفی تهرانی و زنده یاد سید حسن نقیب زاده[142] و بسیاری دیگر از دامان سبزوار برخاسته‌اند.[143]

کشتی با چوخه، پارکور و

سبزوار تاکنون توانسته‌است عناوین قهرمانی و نایب‌قهرمانی بسیاری در رشته‌هایی نظیر کشتی با چوخه،[144] دو و میدانی، سپک تاکرا، کاراته، کیوکوشین کاراته، جودو،[145] ووشو، پاورلیفتینگ[146] و… کسب نماید و جایگاه خویش را به عنوان یکی از قطب‌های ورزشی شرق کشور تثبیت نماید.[147]

در مسابقات بین‌المللی نیز در رشته تک حرکت پرس‌سینه علی خسروی‌پویا به مقام قهرمانی جهان دست یافت.[148][149]
از ورزش‌های محلی در سطح شهر، می‌توان به کوهنوردی، پارکور[150] و نیز تیم‌های محلی بسکتبال خیابانی و فوتسال اشاره کرد که گاهی در جام رمضان و دیگر جام‌های مناسبتی با یکدیگر به رقابت می‌پردازند.[151]
هرساله تیم‌های صخره‌نوردی بسیاری از سراسر کشور برای پیمایش کوه‌ها و آبشارهای صعب‌العبور بفره در شمال غربی سبزوار به این شهرستان مراجعه می‌کنند.[152]

حمل و نقل

سبزوار بر سر شاهراه مواصلاتی کشور قرار گرفته و جاده‌های ۴۴، ۸۷ و آزادراه در حال احداث حرم تا حرم از آن عبور کرده[153] و نیز بزرگراه ترانزیتی ترکمنستان - قوچان - سبزوار از مسیر سبزوار به دیگر نواحی داخلی کشور هدایت می‌شود.[154]
به منظور جلوگیری از عبور و مرور ماشین‌های ترانزیت از بلوار شهید چمران به تازگی بزرگراه کمربندی شرق سبزوار (شهید سپهبد قاسم سلیمانی)[155] ساخته شده و از این طریق ماشین‌های سنگین به کمربندی جنوب (آیت الله العظمی سید عبدالاعلی سبزواری) منتقل می‌شوند.[156] کمربندی شمال شهر نیز تحت عنوان بزرگراه ابریشم در چند فاز در حال اجرا است و بخشهایی از آن افتتاح شده‌است.[157]بزرگراه شهدای هسته ای (شهرک توحید) طویل‌ترین و عریض‌ترین گذر درون‌شهری سبزوار است که از شمال به جنوب کشیده شده‌است.[158][159]

حمل و نقل درون‌شهری
اتوبوس درون‌شهری سبزوار

اتوبوسرانی

سازمان اتوبوسرانی سبزوار در سال ۱۳۷۱ تأسیس گردید و هم‌اکنون با تعداد ۱۵۰ دستگاه اتوبوس و در ۱۶ خط روزانه حدود ۸۰ هزار نفر مسافر درون‌شهری را جابه‌جا می‌نماید. بهره‌مندی از خطوط نیازمند کارت بلیطی الکترونیکی تحت عنوان سبزوار کارت می‌باشد.[160]

تاکسیرانی

حدود دوهزار تاکسی سواری با کاربری‌های خطی، گردشی، بی‌سیم، پایانه و فرودگاه در سبزوار روزانه افزون بر ۱۰۰هزار مسافر را در سطح شهر جابه‌جا می‌نمایند.[161] در حال حاضر تعداد تاکسی‌های بی‌سیم فعال در شهر سبزوار ۱۲۰ دستگاه است.

حمل و نقل برون‌شهری
فرودگاه سبزوار

فرودگاه

در سال ۱۳۸۲ فرودگاه سبزوار افتتاح شد و اکنون دارای پروازهای بین‌المللی است و تنها فرودگاه موجود در خراسان رضوی است که پس از فرودگاه مشهد به جابجایی مسافر می‌پردازد. این فرودگاه که قبلاً در سال‌های ۹۰ و ۹۱ پروازهای خارجی به دمشق و بغداد را تجربه کرده‌است، هم‌اکنون هر روز دارای پرواز مستقیم رفت و برگشت به تهران می‌باشد.[162][163] این فرودگاه در اردیبهشت ۱۳۸۵ به عنوان مرز مجاز هوایی شناخته شد[164] و در سیزدهم دی ماه ۱۳۸۹ نیز به صورت ۲۴ ساعته عملیاتی شد.[165]

راه‌آهن

راه‌آهن اتصالی سبزوار به شبکه ریلی کشور از ایستگاه سلطان‌آباد منشعب و به شهر سبزوار متصل می‌شود. طول این مسیر در حدود ۴۵ کیلومتر می‌باشد و در دست ساخت است. این مسیر در ادامه به راه‌آهن مشهد-بافق و مشهد-بیرجند-زاهدان امتداد خواهد یافت.[166]

پایانه مسافربری

پایانهٔ مسافربری سبزوار با زیربنای ۴۰۰۰ مترمربع در زمینی به وسعت ۱۰ هکتار در سال ۱۳۷۶ احداث شده‌است. این پایانه هم‌اکنون ۷ شرکت مسافربری فعال داشته و روزانه به بسیاری از شهرها از جمله تهران، کرج، مشهد، گرگان، ساری، بجنورد، اصفهان، کاشمر و دیگر شهرهای منطقه سرویس‌دهی می‌نماید.[167] همچنین تاکسی‌های برون‌شهری زیر نظر این پایانه به جابه‌جایی مسافر به شهرهایی همچون قوچان، اسفراین، جوین و… می‌پردازند.[168]

شهرهای خواهرخوانده

سبزوار در اسفند ماه ۱۳۹۳ به عضویت مجمع شهرداران آسیایی درآمد[169] و نیز با دو شهر جهان خواهرخوانده است:

زمان کشور شهر خواهرخوانده
۲۰۱۰ ایران کاشان[170]
۲۰۱۷ افغانستان هرات[171]

منابع
  1. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. چهل و یک. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  2. ساسویه در لغتنامه دهخدا
  3. http://www.parsi.wiki/fa/wiki/topicdetail/37791b9e7fbb400995d9de52a0016880
  4. «تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵» (اکسل). درگاه ملی آمار.
  5. «مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خصوص طرح جامع شهر سبزوار». مرکز پژوهش‌های مجلس. دریافت‌شده در ۲۴ خرداد ۱۳۹۹.
  6. «سالنامهٔ آماری ۱۳۹۸ خراسان رضوی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۴ مارس ۲۰۲۱.
  7. «درجه جمعیت و سال تأسیس شهرداری‌ها» (PDF). سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور. تیر ۱۳۹۹.
  8. http://www.ettelaat.com/etiran/?p=35481
  9. بیهقی، ابوالحسن علی بن زید (۱۳۶۱) [قرن ششم هجری]. بهمنیار، احمد، ویراستار. تاریخ بیهق. با مقدمهٔ علامه میرزا محمدبن عبدالوهاب قزوینی. ص. ۴۳. از پارامتر ناشناخته |نوبت چاپ= صرف‌نظر شد (کمک)
  10. بیهقی، ابوالحسن علی بن زید (۱۳۶۱) [قرن ششم هجری]. بهمنیار، احمد، ویراستار. تاریخ بیهق. با مقدمهٔ علامه میرزا محمدبن عبدالوهاب قزوینی. صص. ۳۹،۴۰. از پارامتر ناشناخته |نوبت چاپ= صرف‌نظر شد (کمک)
  11. مستوفی، حمدالله (۱۳۶۲). نزهة القلوب. دنیای کتاب. ص. ۱۴۴.
  12. فناوری اطلاعات فرمانداری سبزوار. «تقسیمات کشوری ۱۳۹۴». پورتال استانداری خراسان رضوی- فرمانداری شهرستان سبزوار. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ دسامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۰/۰۳/۱۳۹۶. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  13. http://www.academia.edu/29394179/_بررسی_یک_واژه_از_دیدگاه_ریشه_شناختی_درگویش_سبزوار_An_Etymological_Survey_of_a_Word_in_Sabzevar_Dialect_In_Persian_2015
  14. https://khorasanrazavi.mcls.gov.ir/fa/vahedhayetabe/khorasan
  15. میلانی، عباس (۱۳۴۵). پهلوی. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. ۳۵۳.
  16. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۵ نوامبر ۲۰۱۴.
  17. http://www.khorasan.ir/portals/4/02.pdf
  18. «نتایج سرشماری – جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری ۱۳۹۰» (اکسل). درگاه ملی آمار.
  19. «نتایج سرشماری شهرستان سبزوار و حومه سال ۱۳۹۵».
  20. http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=93614&Serv=0&SGr=0 بایگانی‌شده در ۲۲ ژوئیه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine | خبرگزاری میراث فرهنگی- تهران- ۲۲ خرداد1384
  21. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۳ اوت ۲۰۱۸.
  22. http://iqna.ir/fa/news/3483962/موزه-سبزوار-از-نگهداری-اشیائی-از-هزاره-اول-پیش-از-میلاد-تا-وصیت‌نامه-شهدا
  23. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. چهل و دو. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  24. امین، سیدحسن (۱۳۷۸). بازتاب اسطورهٔ بودا در ایران و اسلام. تهران: میرکسری. ص. ۱۱۶.
  25. http://jamejamonline.ir/online/1428890299748714940/درخت-2500-ساله-در-یکی-از-روستاهای-سبزوار
  26. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. چهل و چهار. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  27. {یادکرد کتاب | نام خانوادگی = بیهقی | نام = ابوالحسن علی بن زید | پیوند نویسنده = ابن فندق | | نام ویراستار = احمد | نام خانوادگی ویراستار = بهمنیار | پیوند ویراستار = احمد بهمنیار| عنوان = تاریخ بیهق |دیگران = با مقدمهٔ علامه میرزا محمدبن عبدالوهاب قزوینی | سال = ۱۳۶۱| سال اصلی = قرن ششم هجری|نوبت چاپ = چاپ سوم| زبان = فارسی | صفحه = ۲۷۲}}
  28. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. ۹۷. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  29. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. ۹۸. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  30. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. ۱۰۱. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  31. بیهقی، محمود (۱۳۷۰). سبزوار شهر دیرینه‌های پایدار. کتابستان مشهد. ص. ۴۵. از پارامتر ناشناخته |ماه= صرف‌نظر شد (کمک)
  32. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. ۱۰۲. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  33. http://www.irancityinfo.com/city/sabzevar/person/90/منار-خسروگرد/%5Bپیوند+مرده%5D
  34. {یادکرد کتاب | نام خانوادگی = بیهقی | نام = ابوالحسن علی بن زید | پیوند نویسنده = ابن فندق | | نام ویراستار = احمد | نام خانوادگی ویراستار = بهمنیار | پیوند ویراستار = احمد بهمنیار| عنوان = تاریخ بیهق |دیگران = با مقدمهٔ علامه میرزا محمدبن عبدالوهاب قزوینی | سال = ۱۳۶۱| سال اصلی = قرن ششم هجری|نوبت چاپ = چاپ سوم| زبان = فارسی | صفحه = ۳۲۲}}
  35. بیهقی، محمود (۱۳۷۰). سبزوار شهر دیرینه‌های پایدار. کتابستان مشهد. ص. ۴۶. از پارامتر ناشناخته |ماه= صرف‌نظر شد (کمک)
  36. {یادکرد کتاب | نام خانوادگی = بیهقی | نام = ابوالحسن علی بن زید | پیوند نویسنده = ابن فندق | | نام ویراستار = احمد | نام خانوادگی ویراستار = بهمنیار | پیوند ویراستار = احمد بهمنیار| عنوان = تاریخ بیهق |دیگران = با مقدمهٔ علامه میرزا محمدبن عبدالوهاب قزوینی | سال = ۱۳۶۱| سال اصلی = قرن ششم هجری|نوبت چاپ = چاپ سوم| زبان = فارسی | صفحه = ۲۸۴}}
  37. بیهقی، محمود (۱۳۷۰). سبزوار شهر دیرینه‌های پایدار. کتابستان مشهد. ص. ۴۷. از پارامتر ناشناخته |ماه= صرف‌نظر شد (کمک)
  38. بیهقی، محمود (۱۳۷۰). سبزوار شهر دیرینه‌های پایدار. کتابستان مشهد. ص. ۵۵. از پارامتر ناشناخته |ماه= صرف‌نظر شد (کمک)
  39. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. ۱۱۱. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  40. ای. پ. پطروشفسکی (۱۳۵۱). نهضت سربداران خراسان. ترجمهٔ کریم کشاورز. انتشارات پیام.
  41. http://malekmuseum.org/artifact/3000.06.00195/سکه+نقره+سربداران
  42. http://qudsonline.ir/news/1202/نمایش-سکه-های-ایلخانان-مغول-و-سربداران-در-موزه-آستان-قدس
  43. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۳ اوت ۲۰۱۸.
  44. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. ۱۳۳. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  45. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. ۱۳۶. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  46. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. ۱۳۹. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  47. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. ۱۴۱. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  48. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. ۱۴۲. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  49. http://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/07/06/1197481/168-اثر-تاریخی-در-شهرستان-سبزوار-ثبت-ملی-شده-است
  50. http://www.asrarnameh.com/news.php?id=3410
  51. http://www.isna.ir/news/92020905814/کاروانسراهای-سبزوار-نشانی-از-شاهکار-هنر-معماری
  52. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ نوامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۵ نوامبر ۲۰۱۶.
  53. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ نوامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۵ نوامبر ۲۰۱۶.
  54. http://seeiran.ir/تپه-عیدگاه-سبزواری-ها/
  55. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ نوامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۵ نوامبر ۲۰۱۶.
  56. http://khorasanrazavi.khorasannews.com/newspaper/BlockPrint/170957
  57. http://www.isna.ir/news/95070300966/کشف-آثار-و-اشیاء-پیش-از-تاریخ-در-تپه-دامغانی
  58. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۴ مارس ۲۰۲۱.
  59. http://sarbedaran.hsu.ac.ir/?p=2376%5Bپیوند+مرده%5D
  60. http://khorasan.isna.ir/default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=109201%5Bپیوند+مرده%5D
  61. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۱۷.
  62. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۷.
  63. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در 28 اكتبر 2020. دریافت‌شده در 8 مه 2021. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  64. http://seeiran.ir/رودخانه
  65. http://cabinetoffice.ir/fa/news/1930/تغییرات-تقسیمات-کشوری-در-استان-خراسان-رضوی
  66. http://hamgardi.com/place/27872
  67. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ اوت ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۷.
  68. http://hamgardi.com/place/28402
  69. http://seeiran.ir/غار-اژدربید/
  70. http://seeiran.ir/آبشار-نورآباد/
  71. http://www.asrarnameh.com/news.php?id=6540
  72. امین، سیدعلینقی (۱۳۸۲). تاریخ سبزوار. به کوشش پروفسور سید حسن امین. تهران: دائرةالمعارف ایران‌شناسی. ص. ۵۴. شابک ۹۶۴-۹۳۹۶۷-۵-۶.
  73. http://www.sabzevarian.com/سلامی-دوباره-به-سینما/
  74. Griffiths, Eldon (2007). Turbulent Iran Recollections, Revelations And A Plan For Peace. Santa Anna, Ca: Seven Locks Press. p. 76. ISBN 1-931643-92-X.
  75. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۰ اوت ۲۰۱۷.
  76. http://www.tejaratefarda.com/بخش-اقتصاد-35/863-برباد-رفته
  77. https://www.cinematicket.org/Default.aspx?p=ncinemadet&cid=321
  78. http://iqna.ir/fa/news/3539070/قدیمی‌ترین-کتابخانه-سبزوار-مرجع-غنی-تفاسیر-قرآن
  79. http://www.ibna.ir/fa/doc/naghli/35910/كتابخانه-زندان-سبزوار-عمومي
  80. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۹.
  81. http://sabzevarlib.ir/?page_id=117
  82. http://sabzevarlib.ir/?page_id=113
  83. http://library.aqr.ir/portal/Home/ShowPage.aspx?Object=ALBUM&ID=4c458d0f-fcfd-49d0-904b-c853ddd80aae&WebPartID=75c32ace-b4c7-4e46-8578-9dae2a66bfbe&CategoryID=b20c7100-23fb-471e-aa48-7598f85bc8ff
  84. http://news.aqr.ir/portal/home/?news/38388/62900/1124492/فرهنگسرای-امام-رضا(علیه‌السلام)-در-شهرستان-سبزوار-افتتاح-شد
  85. http://sabzevarlib.ir/?page_id=11
  86. http://sabzevarlib.ir/
  87. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مارس ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۷.
  88. http://www.irna.ir/rkhorasan/fa/News/82478118/
  89. «آشنایی با موزه های سبزوار». پرتال شهرداری سبزوار.
  90. «پسندیده: انتقال موزه شهر به مکان جدید یک اقدام فرهنگی است». پرتال شهرداری سبزوار.
  91. http://www.isna.ir/news/96032111736/اولین-موزه-نفت-کشور-در-سبزوار
  92. http://www.khabaronline.ir/detail/675475/multimedia/movie
  93. http://www.petromuseum.ir/content/1/اطلاع-رسانی/407/سالانه-هزاران-دانش-آموز-از-موزه-نفت-سبزوار-دیدن
  94. سنگ سفیدی، محسن (۱۳۸۸). سیمای شهرستان سبزوار. سبزوار: مؤلف. ص. ۱۶۱. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۴-۴۶۳۱-۷. از پارامتر ناشناخته |ماه= صرف‌نظر شد (کمک)
  95. http://www.isaar.ir/doc/news/fa/120753/
  96. سیمای سبزوار، سرزمین سربداران-محمدابراهیم احمدی-ص 73 پاراگراف دوم-انتشارات نبوغ-پاییز 1375
  97. دائرةالمعارف فارسی، ذیل «سبزوار»، ص ۱۲۵۷، چاپ ۱۳۸۱.
  98. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۷.
  99. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۷.
  100. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۷.
  101. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ دسامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۷.
  102. http://www.medsab.ac.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=6566
  103. http://mashhad.irib.ir/-/سبزوار-پذیرش-بیماران-سرطانی-با-تعرفه-دولتی-در-دومین-مرکز-سرطان-شناسی-شرق-کشور
  104. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۵ اوت ۲۰۱۸.
  105. https://www.yjc.ir/fa/news/5423190/نوزدهمین-پایگاه-اورژانس-هوایی-کشور-در-سبزوار-مستقر-شد
  106. http://www.medsab.ac.ir/
  107. http://www.asrarnameh.com/notes/19456
  108. http://www.kanoon.ir/Article/70972
  109. https://www.farsnews.ir/news/13911118000388/سبزوار-قطب-علمی-در-شرق-کشور-است
  110. بیهقی، محمود (۱۳۷۰). سبزوار شهر دیرینه‌های پایدار. کتابستان مشهد. صص. ۲۶۸ و ۲۶۹. از پارامتر ناشناخته |ماه= صرف‌نظر شد (کمک)
  111. ایران و قضیه ایران، جرج ناتائیل، لرد کرزن، ترجمه وحید مازندرانی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ۱۳۴۹ جلد ۱ ص ۱۶۰
  112. مقصودلو، ایرج افشار و … جلد ۲ ص ۶۴۰ و ۸۸۷
  113. https://donya-e-eqtesad.com/بخش-تاریخ-اقتصاد-31/397094-تجارتخانه-های-روسی-در-ایران
  114. https://donya-e-eqtesad.com/بخش-بازرگانی-4/3430148-درگذشت-پدر-تجارت-چای
  115. https://www.isna.ir/news/92020905814/کاروانسراهای-سبزوار-نشانی-از-شاهکار-هنر-معماری
  116. http://www.kimiyanews.ir/گزارش/33560-داستان-کاشفان-مس-سرچشمه-و-سلاطین-بازار-آهن.html
  117. https://www.mehrnews.com/news/3818788/شمار-تجار-سبزوار-از-انگشتان-یک-دست-کمتر-شد
  118. http://awiki.ir/index.php/بانک_استقراضی_روس%5Bپیوند+مرده%5D
  119. فرهنگ آبادیهای کشور (بر اساس سرشماری آبان ۱۳۵۵)، جلد بیست و یکم، استان خراسان
  120. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/04/14/790404/هندبال-سبزوار-همواره-بدنه-اصلی-تیم-های-ملی-را-تشکیل-داده-است
  121. «http://sabzevarema.com/اخبار/تيم-هندبال-ثامن-الحجج-سبزوار-افتخار-ايران-در-آسياست/1743». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ اکتبر ۲۰۱۹. پیوند خارجی در |title= وجود دارد (کمک)
  122. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۵ مه ۲۰۱۷.
  123. http://irhf.ir/Default.aspx?PageName=News&ID=96109&Language=1&tite=‎نماينده-هندبال-ايران-در-جايگاه-چهارم-آسیا-ايستاد
  124. http://www.varzesh3.com/news/1188730/پیروزی-ثامن‌الحجج-در-جام-باشگاه‌های-آسیا
  125. http://www.iribnews.ir/fa/news/1380557/بیتا-سبزوار-نماینده-خراسان-در-لیگ-برترهندبال-کشور
  126. http://www.iribnews.ir/fa/news/1536437/بیتا-سبزوار-قهرمان-رقابت-های-هندبال-جوانان-ایران
  127. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ نوامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۵ نوامبر ۲۰۱۶.
  128. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ اوت ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۱ اکتبر ۲۰۱۹.
  129. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ دسامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۸ نوامبر ۲۰۱۹.
  130. http://ostani.hamshahrilinks.org/Ostan/Iran/Khorasan-Razavi/Contents/هندبال-سبزوار؛-دارنده-65-مقام-اول-تا-سومی?magazineid=%5Bپیوند+مرده%5D
  131. http://www.tabnak.ir/fa/news/367213/سومین-قهرمانی-سبزواری‌ها-در-لیگ-برتر-کشتی
  132. http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13920924000214
  133. http://www.iribnews.ir/NewsBody.aspx?ID=41559%5Bپیوند+مرده%5D
  134. http://www.sabzevarsport.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=2555:1396-02-13-03-23-07&catid=1:latest-news&Itemid=50%5Bپیوند+مرده%5D
  135. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ اکتبر ۲۰۱۹.
  136. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/10/04/953217/مسابقات-کشوری-اتومبیلرانی-آفرود-در-سبزوار-برگزار-شد
  137. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ اکتبر ۲۰۱۹.
  138. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ اکتبر ۲۰۱۹.
  139. http://www.sabzevarsport.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=2507:1396-01-09-04-30-43&catid=1:latest-news&Itemid=50%5Bپیوند+مرده%5D
  140. http://www.sabzevarsport.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=2186:1395-06-23-05-40-06&catid=1:latest-news&Itemid=50%5Bپیوند+مرده%5D
  141. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۵ مه ۲۰۱۷.
  142. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژانویه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۵ مه ۲۰۱۷.
  143. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژوئیه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۴ مارس ۲۰۲۱.
  144. http://www.irna.ir/fa/News/81558224/
  145. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ نوامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۷ مه ۲۰۱۷.
  146. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ نوامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۷ مه ۲۰۱۷.
  147. http://www.asrarnameh.com/essays.php?id=1975
  148. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژوئیه ۲۰۲۰.
  149. http://sabzevarkhabar.com/کسب-یک-مدال-طلا-و-یک-نقره-علی-خسروی-پویا-2/%5Bپیوند+مرده%5D
  150. http://sabzevarparkour.ir/
  151. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۱ اکتبر ۲۰۱۹.
  152. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ مارس ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۷ مه ۲۰۱۷.
  153. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۱۷.
  154. http://www.asrarnameh.com/news.php?id=11004
  155. «نام سردار شهید سپهبد سلیمانی بر تارک بزرگراه سبزوار».
  156. http://tnews.ir/news/F4DF25712559.html
  157. http://sabzevar.ir/گام-سوم-امتداد-بزرگراه-ابریشم-سبزوار/
  158. «زیباسازی آیلند میانی بزرگراه ابریشم (کمربند شمالی سبزوار) با فضای سبز شهری».
  159. «پارک طراوت تفرجگاه زیبا برای لذت شهروندان سبزواری و گردشگران».
  160. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ مه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۱۷.
  161. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۱۷.
  162. http://www.mehrnews.com/news/4030828/افزایش-پروازهای-فرودگاه-سبزوار-برنامه-ریزی-برای-توسعه-باند-فرود
  163. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۱۷.
  164. «فرودگاه سبزوار مرز مجاز هوایی شد». خبرگزاری فارس.
  165. «فرودگاه بین‌المللی سبزوار از ۱۳ دی ماه به صورت ۲۴ ساعته عملیاتی شد». خبرگزاری ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ ژانویه ۲۰۱۲.
  166. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ اوت ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۱ اکتبر ۲۰۱۹.
  167. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۱۷.
  168. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۱۷.
  169. http://sabzevar.ir/شهرداری-سبزوار-عضو-مجمع-شهرداران-کشور/%5Bپیوند+مرده%5D
  170. سبزوار و کاشان خواهرخوانده شدند
  171. https://www.isna.ir/news/96021207118/خواهر-خواندگی-شهر-سبزوار-با-شهر-هرات-تصویب-شد

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.