ماوراءالنهر
ماوَراءُالنَهر یا فَرارود یا وَرارود[1] به سرزمینی گفته می‌شود که در میان دو رود آمودریا (جیحون) و سیردریا (سیحون) جای دارد. در واقع معنی اصلی آن، آن سوی رود آموی (جیحون یا آمودریا) است. این سرزمین بخشی از آسیای میانه است.
سرزمین‌های واقع در حوضهٔ آبریز دو رود آمودریا و سیردریا، دربرگیرنده ایالات چغانیان، ختلان، کش، نخشب، بخارا، سمرقند، اسروشنه، فرغانه، چاچ و اسپیجاب، پس از فتوحات اعراب به ماوراءالنهر معروف شد. این سرزمین از دیر باز شرقی‌ترین ایالت ایران و از دورهٔ هخامنشی زیر تابعیت امپراتوری ایران بود و سکنهٔ آن عمدتاً سغدی و خوارزمی بودند. این سرزمین در دوران هخامنشیان جزو ساتراپی سغد بوده‌است.[2]
پس از اسلام
چون اعراب از خراسان به این ناحیه تاختند، پس از غلبه بر آنجا، آن را ماوراءالنهر نامیده و ضمیمهٔ خراسان ساختند. حملات اعراب به ماوراءالنهر از سال ۴۷ ه.ق در زمان حکومت زیاد بن ابیه در عراقین آغاز شد. با مهاجرت جمع زیادی از اعراب کوفه و بصره به خراسان، علاوه بر اینکه امنیت حمله‌کنندگان تأمین شد، ادامهٔ فتوحات نیز ممکن گردید. اگرچه از آن پس تا زمان قتیبة بن مسلم، تلاش برای فتح ماوراءالنهر ادامه یافت، عملاً فعالیت اعراب مسلمان در آن ناحیه از تاخت و تازهای پراکنده فراتر نرفت. با انتصاب قتیبة بن مسلم به حکومت خراسان در سال ۸۲ قمری بر موفقیت اعراب در ماوراءالنهر بسیار افزوده شد. با تلاش‌ها و حملات متعدد وی، بالاخره تا سال ۹۶ ه.ق سلطهٔ اعراب بر بیشتر فرارود تا سیردریا گسترده شد. مهاجرت تعداد زیادی از اعراب و اسکان آنها در نقاط مختلف ماوراءالنهر از جمله بخارا فتح این ناحیه قطعی به نظر می‌رسید؛ اما با مرگ قتیبه و شورشهایی که در پی آن رخ داد شاهزادگان و امیران بومی آن ناحیه با یاری گرفتن از امپراتوری ترک قراخانیان سر به شورش برداشتند و دوباره مستقل شدند. چنان‌که تا دو دههٔ بعد، والیان عربِ خراسان ناچار به جدال و کشمکش در این منطقه بودند و تنها در زمان امارت نصر بن سیار، آخرین امیر اموی خراسان، در سال ۱۲۱ ه.ق این ستیزه‌ها پایان یافت. از آن پس تا پایان عصر اموی، این منطقه پیوسته ضمیمهٔ خراسان بود و از طریق حکمران عرب مستقر در مرو اداره می‌شد.[2]
نام
نام این منطقه در فارسی باستان «پردری» و در پهلوی «فرارود» بود. در سده اول هجری فاتحان عرب این منطقه را ماوراءالنهر نام نهادند. فردوسی در مورد این تغییر نام می‌سراید:[3]
| اگر پهلوانی ندانی زبان | فرارود را ماور النهر خوان |
شهرها
برخی از شهرهای تاریخی این سرزمین عبارتند از:
- در ازبکستان کنونی: سمرقند، بخارا، چاچ (تاشکند)، نخشب (نَسَف یا قـَرشی)، تِرمِذ، خیوه، شهر سبز (کَش)، اندگان (اندیجان)، جیزّخ (دَیزَک یا دِزَک)، خوقند (قوقان)، کاث (ویرانه‌های این شهر نزدیک شهر بیرونی در استان قره‌قالپاقستان است)، نمنگان، گرگانج.
- در تاجیکستان کنونی: خجند، کولاب، اِستَرَوشن (اُراتپه یا اسروشنه)، پنجکنت (زادگاه رودکی)، دوشنبه، قُرغان تپه.
- در قزاقستان کنونی: یَسی (حضرت ترکستان)، طراز و پاراب (اُترار)، اسپیجاب (سیرام در نزدیکی شیمکنت).
- در قرقیزستان کنونی: اوش، بلاساغون و اوزگند.
- در ترکمنستان کنونی: کهنه‌گرگانج و مرو.
جستارهای وابسته
منابع
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ ماوراءالنهر موجود است. |
- «ورارود (لغت‌نامهٔ دهخدا)». واژه‌یاب.
- رحمتی، محسن: نگرشی بر قیام شریک بن شیخ المهری. در نشریه: پژوهش‌های تاریخی دانشگاه اصفهان دوره دوم زمستان ۱۳۸۹ شماره ۴.
-
- فروزانی، سید ابوالقاسم (زمستان ۱۳۸۴)، «ضرورت‌ها و هدف‌های ترویج فرهنگ ایرانی در عهد سامانیان»، آموزش تاریخ (شماره ۲)، ص. ص ۳۱