خاورمیانه

خاوَرِمیانه به معنی شرقِ وسط (به انگلیسی: Middle East)، یک منطقه جغرافیایی در غرب آسیا و ناحیهٔ آفرو–اوراسیا است که از تنگه باب‌المندب در جنوب‌غربی تا تنگه داردانل در شمال‌غربی و از شرق تا رشته کوه‌های هیمالیا و بندر کراچی امتداد دارد. واژهٔ خاورمیانه تا حدودی دارای ابهام است و تعاریف دیگری نیز از منطقه ارائه شده‌است برای مثال واژهٔ خاورمیانه بزرگ علاوه بر تعریف معمول از خاورمیانه، کشورهای منطقهٔ مغرب عربی یعنی مراکش، تونس، الجزایر، موریتانی و لیبی و همچنین کشورهای دیگری مثل جیبوتی، سومالی، اتحاد قمر، افغانستان، پاکستان و کشورهایی در آسیای مرکزی را نیز در بر می‌گیرد.[1]

خاورمیانه
مساحت۷٬۲۰۷٬۵۷۵ کیلومتر مربع (۲٬۷۸۲٬۸۶۰ مایل مربع)
جمعیت۳۷۱ میلیون نفر (۲۰۱۰)
کشورها با رسمیت محدود: | قبرس شمالی
متعلقاتقلمروهای وابسته

داخلی: نوار غزه، کردستان عراق، روژاوا
خارجی: آکراتاری و داکیلیا

مناطق مورد اختلاف: بلندی‌های جولان و کرانه باختری رود اردن
زبان‌ها
منطقه زمانییوتی‌سی ۲:۰۰+، یوتی‌سی ۳:۰۰+، یوتی‌سی ۳:۳۰+، یوتی‌سی ۴:۰۰+، یوتی‌سی ۴:۳۰+
بزرگترین شهرهابزرگترین کلان‌شهرهای خاورمیانه:
.

خاور میانه منطقه‌ای استراتژیک از نظر جغرافیایی و انرژی است و ۵۶٫۶ درصد[2] از منابع نفت زمین در این منطقه قرار دارد.

این منطقه گروه‌های فرهنگی و نژادی گوناگونی مانند فارسی‌زبانان، لرها، آشوری‌ها، آذربایجانی‌ها، ترک‌های آناتولی، کردها، بلوچ‌ها، عربها، قبطی‌ها، ترکمان‌های عراق و بربرها را در خود جای داده‌است. زبان‌های اصلی این منطقه عبارت‌اند از فارسی، ترکی آذربایجانی، کردی، لری، بلوچی، آشوری، ترکی استانبولی، عربی، یونانی و عبری و در تعریف خاورمیانهٔ بزرگ زبان‌های اردو و پشتو را نیز شامل می‌شود.[3]

اکثر مناطق خاورمیانه دارای اقلیمی گرم و خشک و مناطق بایر است. اما وجود چند رود بزرگ و مهم از جمله رودهای نیل، دجله، فرات و کارون به کشاورزی و آبادانی و تمدن در این منطقه کمک کرده‌است.[4] خاورمیانه دارای تاریخی کهن و غنی است و این منطقه از نخستین سکونت‌گاه‌های بشر است. تاریخ خاورمیانه دارای ارزش و اهمیت ژئوپولیتیکی بالاست و آغاز آن به دوران باستان بازمی‌گردد.[1]

جغرافیا
نقشه طبقه‌بندی آب و هواییِ بر اساسِ سامانه طبقه‌بندی اقلیمی کوپن در خاورمیانه

منطقه‌ای از آسیا را که به نام خاور میانه یا آسیای جنوب غربی شناخته شده می‌توان به دو بخش تقسیم نمود یکی بخش شمالی شامل ترکیه و ایران و دیگری بخش جنوبی شامل شبه‌جزیره عربستان. بخش شمالی را به یک گره زینتی تشبیه می‌کنند که مرکز آن در محاذات جنوب قفقاز واقع شده و طرف غربی یا چپ آن را آسیای صغیر دربر گرفته‌است. طرف خاوری یا راست گره مورد بحث را ایران فراگرفته که خود سرزمینی است فلاتی با شیب عمومی به طرف خاور که همه اطراف آن را رشته کوه‌های بلندی به وجود آورده‌است. شبه جزیره عربستان یا بخش جنوبی آسیای جنوب غربی دارای ترکیبی خیلی ساده است بدین معنی که تمام آن از یک تختال (Block) عظیمی تشکیل شده که قسمت‌های برآمده آن در مجاورت دریای مدیترانه و سرخ به چشم می‌خورد. دومین منطقه آسیا را شبه قاره عظیم هند و پاکستان به وجود آورده‌است که رشته کوه‌های بزرگی مانند سلیمان در شمال باختری و قره قوروم -هیمالیا در شمال و اراکان (Arakan) و یوما (Yoma) در خاور آن را از نواحی جدا می‌سازد.[5]

جسی ویلر دربارهٔ خاور میانه در کتاب جغرافیای عمومی جهان (مناطق مهم جغرافیایی) می‌نویسد:

«خاور میانه منطقه‌ای است که قسمت اعظم آن از بیابان و علفزار تشکیل می‌شود، در مورد وسعت این منطقه بین علما اختلاف فاحشی وجود دارد به‌طوری‌که برخی از آنان حتی اصطلاح «خاور میانه» را اصولاً قبول ندارند چون آن را خیلی مبهم و اشتباه می‌دانند، این اصطلاح از طرف اروپاییان به این منطقه داده شده‌است زیرا اروپاییان سرزمین‌هایی که در شرق اروپا بودند رو به ترتیب به سه قسمت خاوردور (آسیای شرقی)، خاور میانه (جنوب غرب آسیا) و خاور نزدیک تقسیم‌بندی کرده‌اند. معهذا این اصطلاح به عنوان نام یک منطقه طوری تثبیت شد که برانداختن آن آسان نیست.»[6]

تاریخ
نوشتار اصلی: تاریخ خاورمیانه
نقشه‌ای سیاسی از منطقهٔ خاور میانه که در سال ۱۸۶۶ میلادی توسط آلوین جوئت جانسون ترسیم‌شده‌است. نام تاریخی خلیج فارس در نقشه مشهود است.

خاورمیانه از نخستین خاستگاه‌های تمدن جهان است. بسیاری از باورها و آیین‌های جهان از این منطقه برخاسته‌اند. نخستین یافته‌های آدمی در اینجا بوده، و همچنین نخستین برخورد انسان‌های هوشمند آفریقایی (نسل امروز انسان‌ها) و انسان‌های نئاندرتال می‌باشد.[7] نخستین قانون‌های جهان (قانون حمورابی) در این منطقه نوشته شده‌است.

خاورمیانه از میانه قرن بیستم، مرکز توجه جهانی و شاید حساس‌ترین منطقه جهان از نظر استراتژیکی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بوده‌است و مکان کشمکش‌های دراز مدت اعراب و اسرائیل است. خاورمیانه زادگاه ادیان مهمی چون یهودیت، مسیحیت، اسلام و ادیان غیر ابراهیمی مثل دین زرتشتی، آیین مهر و مانوی است.

نمی‌توان گفت تمامی خاورمیانه تاریخی مشترک دارد، گو اینکه در پاره‌ای از خصوصیات فرهنگی یکدست است. حبیب برجیان خاور میانه را «قاره فرهنگی» نامیده‌است و به باور او سهم ایران در تاریخ و فرهنگ این منطقه به خصوص در دوره‌های هخامنشی و قبل از صفوی پررنگ بوده‌است.[8]

مرزها
نقشه کشورهایی که مجموعاً به آن‌ها خاورمیانه گفته می‌شود.

۱۳ کشور از مجموع ۱۸ کشور خاورمیانه از کشورهای عربی هستند. پرجمعیت‌ترین کشورها در خاورمیانه کشورهای مصر، ایران و ترکیه هستند و پهناورترین کشور این منطقه عربستان سعودی است.[9]

کشورها با پرچم و زبان‌های رسمی
پرچم کشور زبان‌های رسمی و منطقه ای
 کویت عربی (رسمی)
 قطر عربی (رسمی)
 سوریه عربی (رسمی) کردی (منطقه ای)
 اسرائیل عبری (رسمی) عربی (منطقه ای)
 عراق عربی (رسمی) کردی (منطقه ای)
 لبنان عربی (رسمی)
 ایران فارسی (رسمی)، آذری، لری، بلوچی، گیلکی، مازندرانی، کردی، ترکمنی، عربی (منطقه ای)
 عربستان سعودی عربی (رسمی)
 دولت فلسطین عربی (رسمی) عبری (منطقه ای)
 ترکیه ترکی (رسمی) کردی (منطقه ای)
 عمان عربی (رسمی)
 بحرین عربی (رسمی)
 یمن عربی (رسمی)
 اردن عربی (رسمی)
 امارات متحده عربی عربی (رسمی)
 مصر عربی (رسمی)

کشورهای غربی این منطقه (الجزایر، تونس، لیبی و مراکش) به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی زیاد، بخشی از خاورمیانه شمرده می‌شوند. سودان نیز یکی از این کشورها به‌شمار می‌آید. کشورهای آفریقایی موریتانی و سومالی نیز پیوندهایی با خاورمیانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون یا نزدیک این منطقه هستند، خود را بخشی از اروپا می‌دانند و ایران را مرز شرقی خاورمیانه می‌انگارند. البته افغانستان را نیز از کشورهای این بخش‌بندی به‌شمار می‌آورند که در بخش‌های مرکزی آسیا موقعیت دارد.

واژه‌شناسی

انگلیسی‌ها برای اولین بار در دههٔ ۱۸۵۰ از واژهٔ خاورمیانه استفاده کردند اما پس از استفادهٔ آلفرد ماهان استراتژیست نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا در سال ۱۹۰۲ استفاده از واژهٔ خاورمیانه رواج پیدا کرد. در آن دوران عموماً از واژهٔ خاورمیانه برای اشاره به مناطق مابین جهان عرب و هند یا مناطق اطراف خلیج فارس استفاده می‌شد.[10]

برخی افراد از واژهٔ خاورمیانه به دلیل اروپامحوری بودن آن انتقاد می‌کنند. این منطقه تنها از دید اروپای غربی، در مشرق واقع شده در حالیکه همین منطقه برای یک هندی منطقه‌ای غربی و برای یک روسی در جنوب واقع شده‌است.

واژهٔ «میانه» نیز به دلیل برداشت‌های مختلف باعث سردرگمی‌هایی شده‌است. قبل از جنگ جهانی اول اصطلاح خاور نزدیک در انگلیسی به مناطق بالکان و امپراتوری عثمانی اطلاق می‌شد در حالی که اصطلاح خاورمیانه شامل سرزمین‌های ایران، افغانستان، آسیای مرکزی، ترکستان و قفقاز بود. همچنین اصطلاح خاور دور به کشورهای شرق آسیا نظیر چین، ژاپن، دو کره، هنگ‌کنگ، تایوان و غیره اطلاق می‌شد.

با نابودی امپراتوری عثمانی در سال ۱۲۹۷ خورشیدی، دیگر اصطلاح خاور نزدیک کاربرد زیادی نداشت و این در حالی بود که اصطلاح خاورمیانه به کشورهای تازه بنیاد جهان اسلام اطلاق شد. با این حال استفاده از اصطلاح خاور نزدیک توسط برخی رشته‌های دانشگاهی نظیر باستان‌شناسی و تاریخ کهن زنده شد. (مراجعه کنید به خاور نزدیک باستان).

اصطلاح خاورمیانه زمانی رواج یافت که بخش‌های انگلیسی و فرانسوی‌زبان از آن استفاده کردند. در زبان فارسی نیز در دهه‌های گذشته همین اصطلاح «اروپا محور» را بی‌چون‌وچرا و بدون در نظر گرفتن دیدگاه خود در اینباره که اصطلاح «جنوب غربی آسیا» که بامعنا و از نظر جغرافیایی درست است برای این منطقه مناسب است.

سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران نامگذاری منطقه غرب آسیا به نام خاور میانه از سوی غربی‌ها را تعبیری غلط و دلیل بر تکبر و حس برتری طلبی اروپایی‌ها می‌داند که اروپا را مرکز جهان دانسته و خاور یا شرق را نسبت به اروپا می‌سنجند و به سه منطقه خاور دور، خاور میانه و خاور نزدیک تقسیم‌بندی و تعبیر می‌کنند. به اعتقاد او عبارت «غرب آسیا» جایگزینی درست برای خاور میانه و تعابیر خاور دور، نزدیک و میانه نادرست هستند.[11] خامنه ای در این باره در دیدار با استادان دانشگاه در ۲۲ مرداد ۱۳۹۱ گفت:

«البته من اصرار دارم این منطقه را «غرب آسیا» بگویم، نه خاور میانه. تعبیر خاور دور، خاور نزدیک، خاور میانه درست نیست. دور از کجا؟ از اروپا. نزدیک به کجا؟ به اروپا؛ یعنی مرکز دنیا اروپاست؛ هر جایی که از اروپا دورتر است، اسمش خاور دور است؛ هر جا نزدیکتر است، خاور نزدیک است؛ هر جا وسط است، خاور میانه است! این تعریفی است که خود اروپائی‌ها کردند؛ نه، ما این را قبول نداریم. آسیا یک قاره‌ای است؛ شرقی دارد، غربی دارد، وسطی دارد؛ ما در غرب آسیا قرار داریم؛ بنابراین منطقهٔ ما اسمش منطقهٔ غرب آسیا است، نه منطقهٔ خاور میانه.»[11]

ابراهیم متقی استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه تهران، اروپامحوری را تلاشی در جهت مرکز قرار دادن غرب در الگوی عام نظام جهانی می‌داند و معتقد است ارزیابی انتقادی دربارهٔ مفاهیمی همانند خاور دور، خاور نزدیک و خاور میانه را باید به‌عنوان یکی از نشانه‌های نقد اروپا مداری در نظام جهانی دانست.[12]

کمیته تخصصی نام‌نگاری و یکسان‌سازی نام‌های جغرافیایی ایران نیز در نشست مورخ ۲۹ آبان ۱۳۹۱ مسئله نامگذاری منطقه خاور میانه را بررسی کرده و آن را «برآمده از اندیشه‌های استعماری غرب» و «دارای ابهام و ایراد اساسی از جنبه‌های مختلف جغرافیایی و سیاسی» دانست و استفاده از واژه «غرب آسیا» برای بخش آسیایی، و «شمال آفریقا» برای بخش آفریقایی منطقه خاور میانه را پیشنهاد کرد. همچنین نتیجه این نشست به سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و برخی از دانشگاه‌ها و نیز انجمن‌های علمی ذی‌ربط نیز منعکس شد.[13]

نواحی و قلمروها در خاورمیانه

اقتصاد
خط لوله‌ها و تأسیسات نفت و گاز در خاورمیانه

خاور میانه از مناطقی است که به دلیل برخورداری از ذخایر عظیم نفت، یک منبع انرژی برای جهان به‌شمار می‌رود. عربستان، ایران، عراق، کویت، امارات متحده عربی از کشورهایی هستند که دارای بزرگترین منابع نفت در جهان هستند. خاور میانه همچنین دارای ذخایر عظیم گاز طبیعی است. ایران و قطر به ترتیب دومین و سومین ذخایر گاز طبیعی در جهان را دارند. اقتصاد کشورهای نفت خیز خاور میانه بیشتر تک محصولی و به صادرات نفت وابسته است و کمتر از منابع نفت در بخش صنعتی این کشورها استفاده می‌شود. یمن یکی از کشورهای فقیر این منطقه به‌شمار می‌رود.

تمامی کشورهای تولیدکننده نفت خاور میانه در گروه کشورهای منا دسته‌بندی می‌شوند.

بیشترین و کمترین نرخ تورم سالیانه در این منطقه به ترتیب به سوریه با ۱۲۱٫۲۹ درصد تورم سالانه به عنوان بیشترین تورم و عربستان سعودی با ۰٫۸۵ تورم کمترین میزان نرخ تورم را به خود اختصاص داده‌است.[14]

نقشهٔ خاور میانه از ۱۹۱۰ تا ۲۰۱۰

نگارخانه
  • ابوظبی، امارات متحده عربی
  • بغداد، عراق
  • آنکارا، ترکیه
  • بیروت، لبنان
  • قاهره، مصر
  • رام‌الله، فلسطین
  • تل‌آویو، اسرائیل
  • تهران، ایران
  • اورشلیم، اسرائیل
  • کویت سیتی، کویت
  • منامه، بحرین
  • دمشق، سوریه
  • مسقط، عمان
  • استانبول، ترکیه
  • ریاض، عربستان

جستارهای وابسته

پانویس
  1. «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. ۲۰۱۲-۰۱-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۱۳.
  2. ذخایر اثبات شده نفت در خاور میانه
  3. «Ethnic Groups of Africa and the Middle East: An Encyclopedia - John A. Shoup - Google Boeken». web.archive.org. ۲۰۱۶-۰۴-۲۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۱۳.
  4. «History of the Office of the Secretary of Defense: The formative years, 1947 … - Google Boeken». web.archive.org. ۲۰۱۵-۱۲-۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۱۳.
  5. محمد حسن گنجی (بهار 2537 شاهنشاهی). «آزمایش زمین به صورت یک منبع طبیعت با نمونه‌هایی از آسیا». جغرافیا (نشریه انجمن جغرافیدانان ایران). انجمن جغرافیدانان ایران. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  6. بدیعی، ربیع (۱۳۶۲). جغرافیای مفصل ایران. اقبال. صص. ۱۲.
  7. انسان‌ها و نئاندرتال‌ها به احتمال زیاد در خاورمیانه دخیل هستند sciencemag.org
  8. برجیان، حبیب، «ایران در قاره فرهنگی خاور میانه»، پر، شماره‌های ۹۸–۹۹، ۱۳۸۱. .
  9. «Historical Dictionary of Middle Eastern Intelligence - Ephraim Kahana, Muhammad Suwaed - Google Boeken». web.archive.org. ۲۰۱۵-۱۲-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۱۳.
  10. Koppes, Clayton R. (1976-01-01). "Captain Mahan, General Gordon, and the origins of the term 'Middle East'". Middle Eastern Studies. 12 (1): 95–98. doi:10.1080/00263207608700307. ISSN 0026-3206.
  11. «چرا «غرب آسیا» به جای «خاورمیانه»؟». خبرگزاری تسنیم. ۶ شهریور ۱۳۹۴.
  12. ابراهیم متقی (۱۸ آذر ۱۳۹۲). «اروپامداری؛ چرا غرب آسیا خاور میانه نامیده شد؟». پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای.
  13. «اعلام موضع کمیته تخصصی نام‌نگاری و یکسان‌سازی نام‌های جغرافیایی ایران: غرب آسیا به جای خاورمیانه». همشهری آنلاین. ۱۰ دی ۱۳۹۱.
  14. ناشناس (۲۰۱۸-۰۷-۰۷). «ترسیم تورم در خاورمیانه؛ ایران در جایگاه سومین کشور با تورم بالا». تجارت‌نیوز. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۲۳.

پیوند به بیرون
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به خاورمیانه در ویکی‌گفتاورد موجود است.
ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای خاورمیانه دارد.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.