زبان لری

زبان لُری یک زبان ایرانی جنوب غربی است که توسط مردم لر ساکن و کوچ‌نشین در منطقه بزرگی در غرب و جنوب ایران شامل استان‌های لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و همچنین جنوب ایلام، جنوب همدان، نیمه شمالی استان خوزستان، شمال غرب فارس، شمال غرب بوشهر و جنوب غرب اصفهان گویش می‌شود. این زبان در کنار فارسی به شاخه جنوبی زبان‌های ایرانی غربی تعلق دارند.[7]

لری
زون لوری
زبان بومی در	ایران؛ بخش‌هایی از شرق عراق.[1][2]
منطقه	جنوب زاگرس
قومیت	مردم لر
شمار گویشوران	بیش از ۴ میلیون[3][4] حدود ۵ میلیون[5]  (بدون تاریخ)
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی جنوب غربی لری
گویش‌ها	لری شمالی گویش بختیاری لری جنوبی کمزاری
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	در زمان‌های گوناگون: lrc – لری شمالی bqi – گویش بختیاری luz – لری جنوبی
گلاتولوگ	luri1252[6]

زبان‌های لری خود به دو گروه متمایز متناظر با تمایز بین لر بزرگ و لر کوچک تقسیم می‌شوند.[8] زبان لری همانند زبان فارسی نواده‌ای از زبان پارسی میانه است[9] و واژه‌های آن همانندی بسیاری با فارسی دارد.[9] ریشه زبان‌های ایرانی، لری-بختیاری و سایر گویش‌های لری مانند زبان فارسی به پارسی میانه و از طریق پارسی میانه به پارسی باستان برمی‌گردد؛[10][11][12] این در حالی است که گویش‌های لکی و کلهری تحت تأثیر زبان کردی قرار گرفته‌اند.[7][13] زبان‌شناسانی دیگر لری را یک زنجیره گویشی از گویش‌های ایرانی جنوب غربی بین گونه‌های فارسی و کردی دانسته‌اند[9] که میان مردم لر در غرب و جنوب غرب ایران رایج است و خود از گویش‌های مختلف تشکیل شده‌است.[9] به عبارت دقیق‌تر این خانواده یک گروه جدا اما مرتبط از چند زیرگروه پیوسته از ایل‌ها و طایفه‌هاست که شناخته‌شده‌ترین این گروه‌ها عبارتند از: بالاگریوه یا پهلی یا فیلی، ممسنی، بختیاری، بویراحمدی، کهگیلویه و ممسنی، ثلاثی و گاه کمزاری.[14]

پیشینه

نام زبان لری در کتاب‌های تاریخی قدیمی نیامده‌است و ظاهراً زبان مردمان این ناحیه گویشی از زبان پهلوی در نظر گرفته شده‌است. پیش از بررسی‌های زبان‌شناسی نوین، برخی نویسندگان بر پایه حدس، گویش لُری را با زبان‌های کردی‌تبار مربوط می‌دانستند؛ برای نمونه دهخدا در لغت نامه دهخدا، لر (و یا لور) را نام عشیرتی بزرگ از عشایر کرد می‌داند ولی منظور از واژه کرد رمّه گردان یا چوپان است نه قوم کرد:

گروهی از کردها در کوه‌های میان اصفهان و خوزستان و این نواحی بدیشان شناخته آید و بلاد لر خوانند و هم لرستان و لور گویند.[15]

یا دکتر پرویز ناتل خانلری گویش‌های لری و بختیاری را نزدیک به زبان کردی گمان برده‌است و در این خصوص می‌نویسد: «در کوهستان بختیاری و قسمتی از مغرب استان فارس ایلهای بختیاری و ممسنی و بویراحمدی به گویش‌هایی سخن می‌گویند که با کردی خویشاوندی دارد اما با هیچ‌یک از شعبه‌های آن درست یکسان نیست و میان خود آنها نیز ویژگی‌ها و دگرگونی‌هایی وجود دارد که هنوز با دقت حدود و فواصل آنها مشخص نشده‌است. اما معمول چنین است که همه گویش‌های بختیاری و لری را جزو یک گروه بشمارند.»[16]

بر پایه گمانی دیگر از میان تمام اقوام آریایی، لرها از نظر سازمان زبانی رابطه تنگاتنگی با کردی زبانان و فارسی زبانان دارند؛ در حالیکه برخی پژوهشگران بیان داشته‌اند که لرها از کردها منشعب می‌شوند اما برخی دیگر از پژوهشگران معتقدند که لرها از قدیم‌الایام گروهی مستقل بوده‌اند؛ گرچه، از دو همسایه فرهنگی خویش تأثیر پذیرفته‌اند؛[9] گرچه، لرها از نظر زبانی آشکارا با فارسی مرتبط هستند اما کارشناسان در این باره اختلاف نظر دارند که لری و فارسی از فارسی باستان منشعب شده‌اند یا از فارسی میانه. لری همچنین با کردی مرتبط می‌باشد؛ این ارتباط در گویش‌های شمالی لری بیشتر نمودار است. گویش‌های لری یک زنجیره گویشی مابین دو قطب فارسی و کردی هستند.[9]

وضعیت کنونی

زبان لری یکی از زبان‌هایی است که حیاتش به دلایل مختلف درون و برون قومی، در معرض تهدید است. با توجه به استفادهٔ وافر و نسنجیده از شیوهٔ واژه‌گزینی، این شیوه به مهم‌ترین عامل آسیب‌رسان به زبان لُری تبدیل شده‌است. امروزه تعامل اقوام و ملل به شکل عجیبی گسترش یافته‌است و این امر موجب تأثیرگذاری بیش از پیش بر روی یک‌دیگر در همه عرصه‌ها شده‌است. در این خصوص، تأثیر زبان‌ها بر یک‌دیگر برای بعضی از اقوام به فرصت و برای برخی دیگر به تهدیدی جدی تبدیل شده‌است. برخی از زبان‌ها به دلیل برخورداری از عوامل رشد زبان که بیش‌تر درون‌قومی است دارای فرصت و برخی دیگر به دلیل عدم برخورداری از این عوامل مورد تهدید روزافزون و خطر از دور خارج شدن هستند. به نظر می‌رسد لُری در زمرهٔ زبان‌های دستهٔ دوم یعنی زبان‌های مورد تهدید قرار می‌گیرد.[17] این قوم به علت نداشتن رسم‌الخط مشخص و واحد و نیز به علت شرایط خاص زیستی خود، موفق به مکتوب نمودن آثار ادبی خود نشده و از سوی دیگر در سال‌های اخیر نسل جدید مردمان لرتبار به فارسی صحبت کردن و دوری از زبان‌های بومی گرایش پیدا کرده‌اند که هر دوی این عوامل خطری برای ادامه حیات زبان‌های مردم لر می‌باشند. پرهیز از لری صحبت کردن در میان قشر تحصیل کرده و به ویژه جامعه دانشگاهی لرها بیش از قشرها دیگر شدت یافته‌است.[18]

پراکندگی

پراکندگی گویش‌وران زبان لری در ایران، سال ۲۰۱۰ میلادی طی نظرسنجی به سفارش شورای فرهنگ عمومی ایران

پراکندگی گویش‌وران لر در امتداد رشته کوه زاگرس در غرب کشور ایران و به‌طور دقیق‌تر از زاگرس میانی تا کناره‌های خلیج فارس و در غرب تا حدود میان رودان است.[13] بیشترین جمعیت گویش‌وران لر در استان‌های لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان است ولی جمعیت قابل ملاحظه‌ای از لرزبان‌ها در مناطقی از جنوب استان ایلام، غرب استان فارس و اصفهان و استان بوشهر ساکن هستند.[13] ولی برخی از لرزبان‌ها در مناطقی از ایران پراکنده‌اند که علت این پراکندگی به‌طور عمده مسائل سیاسی به ویژه در زمان حکومت رضاشاه پهلوی صورت گرفته و از آن جمله می‌توان به لرزبان‌هایی که به استان‌های قزوین، قم و کرمان تبعید شده و هم‌اکنون بخشی از گویش‌وران لر به‌شمار می‌آیند اشاره کرد.[13]
دزفولی و شوشتری نیز با اینکه به عنوان گویشی از زبان فارسی مطرح اند، به لری شبیه تراند.[7][13]
هر چه از سوی میانه زاگرس به جنوب و کناره‌های خلیج فارس حرکت کنیم گویش‌وران لر به زبان فارسی بیشتر نزدیک می‌شوند و هر چه به سمت زاگرس میانی و شمالی و به‌طور خاص مناطق کردزبان حرکت کنیم واژه‌ها و شباهت‌های واجی بیشتری میان گویش‌وران لر و گویش‌وران کرد خواهیم داشت و لری خرم‌آبادی نمونه‌ای از نزدیکترین گویش‌های لری به زبان کردی است.[13]

لرستان به معنی سکونتگاه مردم لر[19][20][21] واژه‌ای است که به سرزمین‌های لرنشین اطلاق می‌گردد و به معنای گستره جغرافیایی است که مردم لر در آن سکونت دارند. با این توضیح می‌توان حدود لرستان را از دشت‌های غرب خانقین و مندلی در عراق تا دشت ارژن در استان فارس در ایران و از شمال از استان همدان، تا سواحل خلیج فارس[22] به صورت حدودی تعیین کرد.[19][20][21] لرستان در طول تاریخ به مناطق کوچکتری تقسیم شده‌است.

لغت نامه دهخدا در کنار توصیف استان لرستان به عنوان یکی از تقسیمات کشوری جدید، از لرستان به معنای سرزمین محل سکونت لرها نام می‌برد:

لرستان یعنی اراضی لرنشین، و آن ناحیتی است وسیع به مغرب ایران، که از شمال محدود است به کرمانشاه و از مشرق به کوه‌های بروجرد و ملایر و از مغرب به عراق و از جنوب به خوزستان.[23]

و سکنه نواحی واقع در شمال غربی آبدیز یکی موسوم به لکی و قسمت دیگر دارای زبان لری است. زبان لری فعلی از ترکیبات زبان ایرانی قدیم، و از حیث ترکیب کلمات با زبان فارسی شباهت تام دارد و عناصر خارجی در آن کمتر نفوذ یافته و به واسطه محصور بودن در کوه‌ها این نظر بیشتر تأیید می‌شود، در صورتی که کردستان چون در سر راه واقع بوده عناصر خارجی در آن بیشتر نفوذ یافته‌اند.

دانشنامه ایرانیکا جغرافیای گویش‌وران لر را از جنوب استان همدان (دست کم از نهاوند به سمت جنوب) تا خوزستان و استان فارس بیان می‌کند. جدا از تقسیم مردم لر به دو گروه لرهای بزرگ و لرهای کوچک، گویش لری را می‌توان به دو دسته لری شمالی و جنوبی تقسیم کرد و رودخانه دز را می‌توان به نوعی مرز دو دسته لری شمالی و جنوبی دانست که لری شمالی به زبان کردی نزدیکتر است اما در هر حال زبان لری و گویش‌های مختلف آن شاخه‌ای از گویش‌های ایرانی جنوب غربی است.[7] به‌طور دقیق تر می‌توان گویش‌های لری را به مناطق جغرافیایی زیر تقسیم کرد:

۱. لری بختیاری: استان چهار محال و بختیاری، قسمت اعظم خوزستان، شرق لرستان[7] و قسمت‌های غربی و جنوبی استان اصفهان.[10]

۲. نواحی شمالی: بروجرد، جنوب استان همدان[7][24] و بخش‌هایی از جنوب استان مرکزی.[13]

1. لری بهمئی: بهمئی ،رامهرمز، بهبهان، امیدیه ٬باغ‌ملک، هندیجان، دیلم، گناوه ،دشتستان و قسمت‌هایی از لردگان.
2. لری بویراحمدی: در شهرستان‌های بویراحمد، دنا، گچساران، باشت، دهدشت ،چرام، نورآباد ممسنی، بخشی از سپیدان، کازرون و قسمت‌هایی ازمرودشت.

۵. لری میانی: خرم‌آباد، دورود، پلدختر، دوره، اندیمشک، شوش، بخش‌هایی از جنوب استان ایلام،[7] قسمت‌هایی از استان قزوین[13] و در عراق[25]

۷. لرهای کمزاری: کشور عمان و جزیرهٔ مسندم.[26][27][28]

واج‌شناسی

واکه‌ها و همخوان‌های زبان لری عبارتند از:

واکه‌ها

	پیشین	پسین
بسته	iː	uː
	ɪ	ʊ
میانه	ɛ	ɔ
باز	a~æ	ɑː

همخوان‌ها

		لبی	دندانی/لثوی	لثوی‌کامی	کامی	نرم‌کامی	زبانکی	چاکنایی
انسدادی	بی‌واک	p	t			k	q	ʔ
	واک‌دار	b	d			ɡ	ɢ
انسایشی	بی‌واک			t͡ʃ
	واک‌دار			d͡ʒ
سایشی	بی‌واک	f	s	ʃ		x	χ	h
	واک‌دار	(v~w)	z	ʒ		ɣ	ʁ
خیشومی		m	n		ɲ
زنشی			ɾ
ناسوده		ʋ	l		j

گویش‌ها

گویش‌های لری با تفاوت‌های کم و بیش از هم سخن گفته می‌شوند.[29] دانشنامه ایرانیکا زبان لری را به دو دسته کلی لری شمالی و لری جنوبی تقسیم کرده‌است.[7][13] از سوی دیگر فهرست لینگوییست لری را به سه دسته شمالی، بختیاری و جنوبی دسته‌بندی کرده‌است.[30] بنابراین می‌توان لری را به سه دسته زیر تقسیم کرد که خود شامل گویش‌های مختلف است.[30]

• گویش‌های شمالی لری
• لری بختیاری
• گویش‌های جنوبی لری

برخی لکی را نیز گویشی از زبان لری دانسته‌اند.[31][32] زبان لکی و لری خرم‌آبادی ۷۸ درصد، لری خرم‌آبادی و لری بختیاری نیز ۷۸ درصد و لری بختیاری و لری جنوبی ۸۶ درصد شباهت دارند.[33][34]

نمونه نوشتار

نوشتار زیر به لری خرم‌آبادی است.[7]

ای‌ما هوفتیئیم نه‌زیکیا سائت چارئو چارئو نیم. ونو که پآ ته‌ش بیئن ئو بیار بیئن همه‌نه بیآر که‌رده‌ن ئو و سورئت هه‌مه خوشونه آماده که‌ردن سی ره‌ته وی‌ره قوله

آما قه‌رار نی‌آن که یه‌ک دو نه‌فر بئیسن د اشگه‌فت ئو به‌قیه روئن ویره قوله. چوون‌که اساس‌یا زیادی داشته‌ن که نمی‌تونه‌سه‌ن وا خوشو بیاره‌نشو، دو نه‌فر مئنن د اشگه‌فت که هم بئسن ته ئی اساس‌یا ئو هم ئناشتا هازر به‌که‌ن که موقع که ای‌نو ورمی‌گه‌ردن بوهوره‌ن.

اوفتائیم و ره. نه‌زیک یه سائتی ره ره‌تیم تا رئسه‌سیم و قوله. الوته خه‌یلی سه‌رد بی. به‌رف ئم اومایی. یه تی‌که‌ام به‌ردیا کوو سور بی‌نی؛ و همی ده‌لیل ای‌ما یوآش یوآش ئو وا سه‌ختی می‌ره‌تیم و ره.

Īmā hoft-ī-Īm nezīk-yā sāat-e čār ö čār ö nīm. vano ke pā taš b-ī-n ö biār b-ī-n hama-ne biār kerd-en ö ve sörat hama xo-šōn-e āmāda kerd-en sī ḥarekat ve taraf-e kola.

amā qerār nĪā-n ke yak dö nafar bē-Īs-an de ešgaft ö baqia rö-an vīr-e kola. čūnke asās-yā ziād-Ī dāšt-en ke ne-mĪ-tōness-en vā xo-šō bö-jr-an-ešō, dö nafar man-en de ešgaft ke ham bē-Īs-an tĪ asā-s-yā va ham enāštā-ne hāzer kon-an ke möjqē ke īn-ō ver-mĪ-gerd-an bo-hor-an

ترجمه فارسی

ما تا نزدیکی‌های ساعت چهار، چهار و نیم خفته بودیم. آن‌هایی که پای آتش بودند و بیدار شده بودند، همه را بیدار کردند و همگی به سرعت خود را برای رفتن به سمت قله آماده کردند.

اما قرار گذاشتند که یکی دو نفر در غار بمانند و بقیه به سمت قلهٔ کوه راهی شوند. چونکه اثاث‌های بسیای داشتند که نمی‌توانستند همه آن‌ها را با خود حمل کنند. دو نفر در غار ماندند که هم مراقب اثاث‌ها باشند و هم صبحانه‌ای آماده کنند که هنگام بازگشت گروه بخورند.

نمونه واژگان

واژگانی در لری فیلی و ترجمه فارسی آن‌ها

• دآ= مادر
• بوٱ=پدر
• برآ=برادر
• لوچ=لب
• می می= عمه
• پاٛت= بینی
• کلاٛک=انگشت
• می= مو
• گوپ، دٱم=دهان
• قُل=مچ پا تا انگشتان پا
• مل=گردن
• کوک=کمر
• گیئ= شکم
• سی=برای
• داْ= داخل
• اْزگاٛل= زغال
• چیا- چوقا= تپه
• ژو= درد

واژگانی در گویش بروجردی و ترجمه فارسی آن‌ها

• نِنَه=مادر
• بواَ=پدر
• بِرار=برادر
• خوآر=خواهر
• لُو، لوچ=لب
• پِت=بینی
• کِلِک=انگشت
• دو=دهان
• وِرِه=برای
• زِنِشت=درد
• اِژبوژ=شپش
• کِرجِنگ=خرچنگ

واژگانی در لری بختیاری و ترجمه فارسی آن‌ها

• دا=مادر
• بٱڤاْ، بوڤاْ، بو=بابا
• برار، گٱگاْ، گو=برادر
• چپلاق: سیلی یا پس گردنی
• کٱچی=عمه
• نفت، پاٛت=بینی
• کلاٛک، کلاٛیچ=انگشت
• پٱل=مو
• قول=مچ پا تا انگشتان پا
• ماٛل=گردن
• قٱڌ=کمر
• گٱداْ، اشکم=شکم
• سی=برای
• ماٛن، مین=داخل
• ٱنگشت=زغال
• چوقا=تپه
• زناٛشت=درد

واژگانی در لری جنوبی و ترجمه فارسی آن‌ها

• دی: مادر
• بوڤ: پدر
• کوکا، کٱکی:برادر

منابع

1. Northern Luri at اتنولوگ (18th ed., 2015)
2. Dougherty, Beth K.; Ghareeb, Edmund A. (2013). Historical Dictionary of Iraq. Historical Dictionaries of Asia, Oceania, and the Middle East (2nd ed.). Lanham: Scarecrow Press. p. 209. ISBN 978-0-8108-6845-8.
3. Anonby, Erik John (July 2003). "Update on Luri: How many languages?" (PDF). Journal of the Royal Asiatic Society. Series 3. 13 (2): 171–197. doi:10.1017/S1356186303003067.
4. G. R. Fazel, ‘Lur’, in Muslim Peoples: A World Ethnographic Survey, ed. R. V. Weekes (Westport, 1984), pp. 446–447
5. Anonby, Erik J. (20 December 2012). "LORI LANGUAGE ii. Sociolinguistic Status". Encyclopædia Iranica. ISSN 2330-4804. Retrieved 2019-04-14. In 2003, the Lori-speaking population in Iran was estimated at 4.2 million speakers, or about 6 percent of the national figure (Anonby, 2003b, p. 173). Given the nationwide growth in population since then, the number of Lori speakers in 2012 is likely closer to 5 million.
6. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Luric". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
7. "LORI DIALECTS" Check |نشانی بایگانی= value (help). Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 11 September 2014. Retrieved 11 September 2014.
8. "IRAN vi. IRANIAN LANGUAGES AND SCRIPTS (2) Documentation" Check |نشانی بایگانی= value (help). دانشنامه ایرانیکا. Archived from the original on 11 September 2014. Retrieved 11 September 2014.
9. [Erik John] (02, Jul 2003). Update on Luri: How many languages?. Journal of the Royal Asiatic Society (Third Series). ص. ۱۷۱-۱۹۷. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۴. مقدار |author-link1= را بررسی کنید (کمک); تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
10. "Isfahan xxi. PROVINCIAL DIALECTS" Check |نشانی بایگانی= value (help). Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 11 September 2014. Retrieved 11 September 2014.
11. Yar-Shater، Ehsan (۱۹۸۲). Encyclopædia Iranica. V. London: Routledge & Kegan Paul. ص. ۶۱۷.
12. Houtsma، M. T (۱۹۸۷). Encyclopaedia of Islam. V. London: Routledge & Kegan Paul. ص. ۴۱. شابک ۹۰-۰۴-۰۸۲۶۵-۴.
13. "LORI LANGUAGE ii. Sociolinguistic Status of Lori" Check |نشانی بایگانی= value (help). Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 11 September 2014. Retrieved 23 April 2014.
14. Journal of the Royal Asiatic Society (Third Series) , Volume 13 , Issue 02 , Jul 2003 , pp 171-197
15. لر در لغت‌نامه دهخدا
16. «زبانها و گویش‌های ایران، کتاب تاریخ زبان فارسی، دکتر پرویز ناتل خانلری». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۳۱ ژانویه ۲۰۰۹.
17. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۳۱ مارس ۲۰۲۱.
18. http://www.mirmalas.com/news/19748/زبان-لری-لکنت-زبان-گرفته-است/
19. پشتدار، علی‌محمد (۱۳۷۶). لرها و لرستان از دیدگاه ولادیمیر مینورسکی. ۷. علوم انسانی «ایران شناخت». ص. ۱۶۰ تا ۱۸۳. دریافت‌شده در ۵ ژوئن ۲۰۱۳.
20. "Lorestān". Encyclopaedia Britannica. Archived from the original on 11 September 2014. Retrieved 11 September 2014.
21. "LURISTAN iv. The Origin of Nomadism" Check |نشانی بایگانی= value (help). Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 11 September 2014. Retrieved 11 September 2014.
22. "ATĀBAKĀN-E LORESTĀN" Check |نشانی بایگانی= value (help). دانشنامه ایرانیکا. Archived from the original on 11 September 2014. Retrieved 11 September 2014.
23. لغت نامه دهخدا. دانشگاه تهران. ۱۳۷۷. ج. ۱۳ ص. ۴–۱۹۶۶۳
24. «HAMADĀN i. GEOGRAPHY». ایرانیکا. دریافت‌شده در ۶ ژوئیه ۲۰۱۴.
25. people groupe
26. Ethnologue 14 report for Luri
27. Ethnologue report for language code: zum
28. Kumzari of Oman Ethnic People Profile
29. «بختیاری». دانشنامه جهان اسلام. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۴.
30. "Language by Country" Check |نشانی بایگانی= value (help). Linguist List. 10 September 2014. Archived from the original on 10 September 2014. Retrieved 10 September 2014.
31. William J. Frawley, William Frawley, International Encyclopedia of Linguistics& 4-Volume Set, Volume 1, Oxford University Press, 2003, ISBN 978-0-19-513977-8, page. 310.
32. PeopleGroups.org. "PeopleGroups.org - Laki of Iraq".
33. Ethnologue report for Bakhtiâri
34. Ethnologue report for Luri, Northern

پیوند به بیرون

• گویش لری در دانشنامه ایرانیکا