دین در ایران

دین در ایران در تاریخ این کشور، از بسیاری از آیین‌ها و مذهب‌ها اثر گرفته‌است. آیین زرتشت دین اصلی در دوران امپراتوری هخامنشی (۵۵۰–۳۳۰ پیش از میلاد)، امپراتوری اشکانی (۲۴۷ پیش از میلاد - ۲۲۴ میلادی) و امپراتوری ساسانیان (۲۲۴–۶۵۱ میلادی) بود. در سال ۶۵۱ میلادی و در دوره خلافت راشدین، ایران، تسخیر شد و اسلام به‌عنوان دین اصلی، گسترش یافت. مذهب سنی، مذهب غالب اسلامِی پیش از حمله مغول به ایران بود؛ اما در اثر آن حمله تسنن تضعیف و تشیع تقویت شد و سرانجام با ظهور صفویان در ایران، شیعه به عنوان مذهب غالب و رسمی درآمد.[1]

بخشی از مجموعه مقاله‌های
دین در ایران
نوشتارهای اصلی
دین‌های ایرانی
نوشتارهای مرتبط

بر پایهٔ سرشماری سال ۱۳۹۰، وضع دین در ایران این سال، این‌گونه بود: ۹۹٫۹۸٪ مسلمان و ۰٫۰۲٪ به دیگر اقلیت‌های به رسمیت شناخته باور دارند؛ همانند مسیحیت، یهودیت و زرتشت. بر پایهٔ نظرسنجی انجام‌شده توسط مؤسسه جهانی پیمایش ارزش‌ها (WVS) انجام شده ۹۶٫۵٪ درصد از ایرانیان خود را مسلمان می‌دانند.[2] اگرچه بازنمایی واقعی شکاف دینی در ایران مورد اختلاف نظر است چرا که بی‌دینی و بعضی از دیگر ادیان در ایران توسط دولت به رسمیت شناخته نمی‌شوند. بر پایهٔ اطلاعات نامه جهان-که توسط CIA منتشر شده-۹۰ الی ۹۵ درصد از ایرانیان مسلمان، خود را به عنوان شیعه، که مذهب اصلی در ایران است، می‌شناسند و حدود ۵ الی ۱۰ درصد از آن‌ها خود را سنی یا صوفی می‌دانند. یهودیت، مسیحیت و دین زرتشت نیز به رسمیت شناخته شده و حمایت می‌شوند و در مجلس نماینده مخصوص دارند.[3]

البته بر اساس نظرسنجی آنلاینی که مؤسسه گمان در مرداد سال ۱۳۹۹ (۲۰۲۰ م) در خارج از ایران انجام داد، درصد بسیار کمتری از پاسخگویان (۴۰٪) خود را به عنوان مسلمان می‌شناسند و حدود ۲۲٪ خود را در هیچ دسته‌بندی دینی‌ای قرار نمی‌دهند.[4]

ایران، سکونتگاه دومین جمعیت بزرگ یهودیان در جهان عرب و خاورمیانه است. دو اقلیت بزرگ غیرمسلمان در ایران بهاییت و مسیحیت است. بهائیان که از نظر تاریخی بزرگترین اقلیت در ایران بودند در طول حیاتشان با آزارهای زیادی در ایران مواجه شدند.[5][6]

پیروان سه دین مسیحیت، زرتشت و یهودیت در مجلس شورای اسلامی کرسی نمایندگی دارند. کیش زرتشتی در دوره‌هایی پیشین، دین بیشتر مردم ایران بود؛ ولی در دوره کنونی، جمعیت زرتشتیان ایران از ده‌ها هزار نفر، تجاوز نمی‌کند.[7] ایران بزرگترین جمعیت یهودیان را در جهان اسلام دارد.[8]

اقلیت‌های دینی دیگر عبارتند از: بهائیان، بابیان، مندائیان،[9] یارسان،[10] ایزدیان،[11] شیطان‌پرستان،[12] رائلیان، بوداییان،[13] هندوها و سیک‌ها.[14]

ایرانیان دین‌ناباور و خداناباور نیز از طرف نظام جمهوری اسلامی ایران، به رسمیت شناخته نمی‌شوند[15] و کسانی که از دین اسلام، روی‌گردان شوند، حکمشان اعدام است.[16]

پیشینه

دوران باستان
نیایشگاه آدریان؛ از نیایشگاه‌های زرتشتی ایران

در طول تاریخ، ایرانیان سازنده و توسعه‌دهندهٔ دین بوده‌اند و باورهای دینی در زندگی روزمرهٔ ایرانیان، نفوذ فراوانی دارد. از حدود دوران باستان، دین‌های ایرانی آغاز به پدیداری کردند. آیین زرتشتی، دین باستانی ایران است که تاکنون حفظ شده‌است.[17] مهرپرستی نیز نخستین دینی است که آریاییان ایرانی پس از شهرنشینی تدوین کردند و در خارج از ایران نیز گسترش داشت؛ آثار این آیین، در ایران کنونی نیز یافت می‌شود. قدیمی‌ترین پیامبر ایرانی، زرتشت است که در حدود هزار سال پیش از میلاد پدیدار شد و مزدیسنا را ترویج داد. زرتشت یکتاپرست بود و مردم را به پرستش خدای یکتا دعوت می‌کرد. در مضامین اوستا، اهورامزدا (خدای آیین زرتشتی) بالاترین قدرت جهان هستی دانسته شده‌است. آیین زرتشتی افزون بر یکتاپرستی، مردم را به رعایت اصول اخلاقی دعوت می‌کرد و جهان را به دو بخش خیر و شر تقسیم کرده بود.[18] منابع در مورد یکتاپرستی زرتشت، توافق ندارند و گروه دوم، مزدیسنا را دارای ثنویت می‌دانند. به صورت کلی، این آیین به عنوان دینی در نظر گرفته می‌شود که گرایش توحیدی دارد اما دارای عناصر قوی ثنویت است.[19] آیین مزدک و آیین مانوی نیز دیگر اثرگذاران مهم دین در ایران هستند.[20]

تاریخ یهودیان در ایران نیز پیشینه‌ای طولانی دارد و قدمت آن به سقوط بابل می‌رسد؛ جایی که کوروش، شاه هخامنشی، یهودیان را که دهه‌های بسیاری در اسارت بودند، آزاد کرد و با توجه به اینکه خود نیز یکتاپرست بود، به یهودیان در بازسازی معابدشان یاری رساند و اموال آنان را بازگرداند. پس از آن، یهودیان در کشورهای گوناگونی از جمله ایران، گسترش یافتند.[21]

در نقاشی‌های بیزانس معمولاً سه مغ در پوشاک پارسی هستند، نقاشی سال ۵۶۵ میلادی.

نخستین برخورد ایرانیان با مسیحیت را می‌توان دیدار سه مغ با عیسی نوزاد دانست.[22] پادشاهی یزدگرد یکم که کلیسای مشرق را به رسمیت رساند، برای مسیحیان ایران، نقطهٔ عطفی بود. این کارش، منجر به دایر شدن کلیسای ایرانی شد که در سال ۴۲۴ م، استقلال خود را از کلیسای روم اعلام کرد.[23][24] همچنین در دوره‌هایی، بیزانس تلاش کرد تا در توجه به مسیحیان ایران، در این کشور مداخله کند. سپس پیمان‌هایی میان دو امپراتوری بسته شد که مدارای مذهبی را برای مسیحیان در ایران و زرتشتیان در سرزمین‌های بیزانس فراهم می‌کرد.[22]

ورود اسلام
نمایی از مسجد شاه (اصفهان)؛ از مکان‌های مقدس اسلامی ایران

اسلام شیعه که بیشترین پیرو را در ایران کنونی دارد، در همان اوایل پیدایش اسلام در ایران، مورد علاقهٔ گروه‌هایی از ایرانیان بود.[21] با این حال، اسلام شیعه در این کشور، با فرمان شاه اسماعیل و از دوران صفویان گسترش یافت تا سدی شود در برابر نفوذ دیگر کشورهای مسلمان (سنی مذهب). از دوران صفوی بود که اسلام شیعه اثرگذاری فراوانی بر حیات فرهنگی ایران داشت و شاهان صفوی تلاش کردند تا با پیوند دادن حکومت خود با اسلام، مشروعیت بیشتری کسب کنند. همچنین در دوران صفوی، روحانیت جایگاه بالایی داشت و در زمان شاه تهماسب، فرمان‌های سلطنتی، از جانب مقام روحانی وقت، بررسی و تأیید می‌شدند.[21]

دوران جمهوری اسلامی
نوشتار(های) وابسته: قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

در اصول دوازده، سیزده و چهارده قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به جز اسلام به عنوان دین رسمی کشور ادیان قانونی ایران معرفی شده‌اند، این ادیان عبارتند از زرتشتی، مسیحیت و یهودیت. بر پایه قانون اساسی، پیروان این ادیان از حقوق شهروندی مشابه با شهروندان مسلمان برخوردارند و بر مبنای اصل شصت و هشتم همین قانون، نمایندگان این اقلیت‌ها در مجلس شورای اسلامی می‌توانند با کتاب مربوط به دین خود سوگند یاد کنند.[25][26] در قانون اساسی و قوانین عمومی دسترسی به برخی از پست‌ها و مشاغل در سطوح بالا برای غیر مسلمانان منع شده‌است.[27]

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اسلام شیعه را دین رسمی ایران اعلام کرده‌است. دست کم ۹۰ درصد از ایرانیان، مسلمان شیعه و حدود ۸ درصد از ایرانیان، مسلمان سنی هستند. مسیحیت با بیش از ۳۰۰ هزار پیرو، بهائیت با حداقل ۲۵۰ هزار پیرو، دین زرتشت با حدود ۳۲ هزار پیرو و یهودیت با حدود ۳۰ هزار پیرو، دیگر ادیان موجود در ایران هستند. قانون اساسی این کشور، مسیحیت، مزدیسنا و یهودیت را به رسمیت می‌شناسد.[28] از مهم‌ترین مباحث تشیع در ایران، نوید بازگشت امام دوازدهم و ادای احترام به پیشوای شهید او است. غیبت امام دوازدهم به‌طور غیرمستقیم در افزایش قدرت روحانیت در ایران نقش داشت. روحانیت شیعهٔ ایران، از زمان انقلاب ۱۳۵۷ تاکنون، نیروی غالب سیاسی و اجتماعی در ایران بوده‌است. علمای مذهبی به شکل وسیعی در پست‌های مذهبی در ایران، شاغل هستند. شیعیان این کشور در موارد بسیاری به علمای مذهبی متکی هستند و برای اجتناب از گناه، از یک مرجع تقلید، آموزه‌هایی را دنبال می‌کنند. این امور، قدرت روحانیت در ایران را افزایش داد و نقش آنان را به عنوان میانجی الهی تقویت کرد؛ به اندازه‌ای که در اسلام سنی و شیعهٔ نخستین وجود نداشت.[29]

در دوره نظام جمهوری اسلامی ایران به دلیل استفاده از دین برای سرکوب معترضان (و دلایلی دیگر)، دین‌ناباوری در میان جوانان ایرانی افزایش یافته‌است.[30]

کیفر به دلیل متفاوت بودن عقیده
نوشتار اصلی: نقض حقوق اقلیت‌ها توسط جمهوری اسلامی ایران

در نظام جمهوری اسلامی ایران، سابقهٔ محکومیت افراد به دلیل تفاوت عقیده، وجود دارد.[31]

اعدام نوکیشان
نوشتار اصلی: نقض حقوق دین‌ناباوران و نوکیشان توسط جمهوری اسلامی ایران
نوشتار(های) وابسته: نوکیش و ارتداد

همه کسانی که از دین اسلام، روی‌گردان شوند، حکمشان اعدام است.[32]

آمار و نظرسنجی‌ها

نظرسنجی جدید (گزارش گمان)

دین در ایران (گزارش گمان؛ سال ۲۰۲۰)[33]

  مسلمان شیعه (۳۲٫۲٪)
  هیچ‌کدام (شامل دین‌ناباورها) (۲۲٫۲٪)
  آتئیست (خداناباور) (۸٫۸٪)
  زرتشتی (7.7٪)
  معنویت گرا (7.1٪)
  ندانم گرا (5.8٪)
  مسلمان سنی (5.0٪)
  عرفان گرا (تصوف) (3.2٪)
  انسانیت گرا (2.7٪)
  موارد دیگر (3.3٪)
  مسیحی (1.5٪)
  بهایی (0.5٪)
  یهودی (0.1٪)

دین در ایران (سال ۲۰۱۱)[2]

  اسلام (۹۹٫۹۸٪)
  سایر [persian-alpha 1] (۰٫۱٪ غیر مسلمان؛ ۰٫۱٪ پاسخ‌نداده), (۰٫۲٪)

بر پایه یک نظرسنجی اینترنتی که گروه مطالعات افکارسنجی ایرانیان-گمان-در خرداد ۱۳۹۹ از مجموعه شبکه اجتماعی پیرامونی آن گروه با نمونه‌گیری گلوله‌برفی انجام داده‌است، در آن شبکه اجتماعی تعداد افراد دین‌ناباور حدوداً به ۵۰ درصد رسیده‌است. بر پایه نتیجه همین نظرسنجی، درحالی که ۳۲٪ از افراد مورد پرسش خود را «مسلمان شیعه» می‌دانند، ۹٪ خود را خداناباور (آتئیست)، ۸٪ معنویت‌گرا، ۷٫۵٪ زرتشتی، ۷٪ ندانم‌گرا و ۴٫۵٪ خود را مسلمان سنی فرض می‌کنند. همچنین گرایش به عرفان‌گرایی (تصوف)، انسانیت‌گرایی، مسیحیت و بهائیت در کنار گرایش‌های دیگر در جامعه ایران حضور دارند. حدود ۲۲٪ جامعه نیز خود را نزدیک به هیچ‌یک از این گرایش‌ها نمی‌دانند. در این نظرسنجی بیش از ۵۰ هزار پاسخ‌دهنده شرکت کردند و حدود ۹۰٪ پاسخ‌دهندگان ساکن ایران بوده‌اند. بر اساس این نظرسنجی، نزدیک به ۵۰ درصد از جمعیت ایران در نظام جمهوری اسلامی ایران، دین‌ناباور (اعم از: خداناباور، انسانیت‌گرا، ندانم‌گرا، معنویت‌گرا و عرفان‌گرای دین‌ناباور…) شده‌اند.[34][35][36][37]

همچنین بر پایه برخی از آمارها (تا سال ۱۳۸۵ خورشیدی)، زرتشتیان ایران، نزدیک به ۲۰ هزار تن، مسیحیان، نزدیک به ۱۱۰ هزار تن، یهودیان، نزدیک به ۱۰ هزار تن و بهائیان، بین ۴۰ هزار تا ۳۰۰ هزار تن است.[38]

آزادی و مدارای دینی

یافته‌های تاریخی همچون منشور به جا مانده از پادشاهی کوروش بزرگ که به وجود ادیان گوناگون و آزادی پیروان آنان اشاره دارد و نوشتارهای تاریخی، هم‌زیستی ادیان در ایران را گزارش می‌دهند.[39] با این وجود، مدارای دینی، یکی از ویژگی‌های ایران در هنگام سلطنت پهلوی با انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، پایان یافت و پس از این، گروه‌هایی از اقلیت‌های دینی به مهاجرت دست زدند. همچنین برخی اقلیت‌های دینی ایران، همانند پیروان بهائیت، مورد آزار قرار گرفته‌اند.[29][39]

فهرست نام‌های دین‌ها، مکتب‌ها و باورها در ایران

فهرست دین‌های به رسمیت شناخته شده در جمهوری اسلامی
  1. شیعه امامیه و اسلام سنی (فقط چهار مذهب معروف).
  2. مسیحیت
  3. یهودیت
  4. مزدیسنا (زرتشتی)
  5. صابئی[40]

فهرست مکتب‌های فرادینی، دین‌ها و فرقه‌های به رسمیت شناخته نشده
  1. خداناباوری
  2. ندانم‌گرایی
  3. دین‌ناباوری (نزدیک به ۵۰ درصد جمعیت ایرانیان)[41]
  4. ایزدی؛[42]
  5. یارسان؛[43]
  6. بابیت
  7. بهائیت
  8. رائلیان
  9. آیین بودایی؛[44]
  10. هندوها؛
  11. سیک‌ها؛[45]
  12. یوگا[46]
  13. اکنکار[47]
  14. فرقه اشو[48]
  15. فرقه ساتیا سای بابا[49]
  16. عرفان سرخ‌پوستی (فرقه کارلوس کاستاندا)[50]
  17. فرقه پائولو کوئلیو[51]
  18. فرقه دالایی لاما[52]
  19. فرقه رام‌الله (فرقه ایلیا میم رام‌الله (پیمان فتاحی))[53]
  20. عرفان حلقه (فرقه محمدعلی طاهری)[54]
  21. شیطان‌پرستان.[55]
  • مذهب‌های اسلامی:
  1. علی‌اللهی
  2. شیخیه
  3. اسماعیلیه
  1. ذهبیه
  2. اویسیه
  3. نوربخشیه
  4. نعمت‌اللهیه
  5. خاکساریه
  6. ملامتیه
  7. قادریه
  8. نقشبندیه
  9. چشتیه... .

جستارهای وابسته

یادداشت‌ها
  1. مسیحی: ۱۱۷٬۷۰۴
    زرتشتی: ۲۵٬۲۷۱
    یهودی: ۸٬۷۵۶
    سایر: ۴۹٬۱۰۱
    اعلام نکرده: 205,317[2]

پانویس
  1. Fensham , F. Charles ص1.
  2. National Population and Housing Census 2011 (1390): Selected Findings (PDF). The President’s Office Deputy of Strategic Planning and Control. Statistical Center of Iran. 2011. p. 8, table 3, graph 3. Retrieved 26 September 2020.
  3. "The World Factbook - Central Intelligence Agency". www.cia.gov. Retrieved 2019-10-22.
  4. «گزارش نظرسنجی دربارهٔ نگرش ایرانیان به دین». مرداد ۱۳۹۹.
  5. International Religious Freedom Report 2009
  6. "ماجراهای دین و فلسفه؛ از ترجمه دائرةالمعارف قرآن تا مرگ 'فیلسوفِ قرآن'". BBC News فارسی. 2020-10-19. Retrieved 2020-10-20.
  7. "International Religious Freedom Report 2009". Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 26 Oct. 2009. Retrieved ۱۲ Dec. ۲۰۱۲. Check date values in: |تاریخ بازبینی=, |تاریخ= (help)
  8. Demick, Barbara. "IRAN: Life of Jews Living in Iran". Foundation for the Advancement of Sephardic Studies and Culture. Retrieved ۱۲ Dec. ۲۰۱۲. Check date values in: |تاریخ بازبینی= (help)
  9. «آشنایی با یک اقلیت دینی ایرانی که طلاق ندارند!». ایسنا.
  10. «نگاهی به آئین یارسان یا اهل حق».
  11. «ایزدیان؛ کهن‌ترین آیین در هزاره سوم».
  12. «فعالیت 70 فرقه شیطان‌پرستی در ایران!». fararu.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۳.
  13. bultannews.com، بولتن نیوز | (۱۲ مرداد ۱۳۸۹). «فعالیت فرقه بودایی در ایران». fa. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۳.
  14. «سیک‌ها هم در تهران معبد دارند+ تصاویر».
  15. بی‌بی‌سی، آیا آتئیسم در ایران در حال گسترش است؟، ۴ اردیبهشت ۱۳۹۷
  16. «حبس و اعدام در انتظار شیطان پرستان». khabaronline.
  17. «ایرانیان؛ توسعه‌دهندگان تاریخی دین و مذهب». همشهری. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۵-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۰۴.
  18. تاریخ ادیان و مذاهب در ایران، عباس قدیانی، ۱۳۸۱، ISBN 964-94224-3-9 صفحه‌های ۹۲، ۹۸، ۱۰۳، ۱۰۴.
  19. «DUALISM – Iranica». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۰۶.
  20. IRAN ix. RELIGIONS IN IRAN 1 Pre-Islamic, Iranica, XIII/4, pp. 432-439.
  21. تاریخ ادیان و مذاهب در ایران، عباس قدیانی، ۱۳۸۱، ISBN 964-94224-3-9 صفحه‌های ۱۲۹، ۲۳۴، ۲۴۱، ۲۴۲.
  22. «CHRISTIANITY - iranica». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۳-۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۹.
  23. «yazdegerd-i». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۳-۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۹.
  24. "Sasanian political ideology". In Potts, Daniel T. (ed.). The Oxford Handbook of Ancient Iran. Oxford University Press. pp. 808. ISBN 978-0-19-066866-2.
  25. حقوق اقلیت‌ها در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران انجمن کلیمیان تهران
  26. اتحادیه بین‌المللی زنان پیرو ادیان توحیدی
  27. تبعیضات ناروا علیه اقلیت‌های قومی و مذهبی در قانون اساسی ایران
  28. Library of Congress (2020-05-03). "Country Profile: Iran". Archived from the original (PDF) on 2020-05-03.
  29. "Religion". Archived from the original on 2020-05-03. Retrieved 2020-05-03.
  30. «هشدار نسبت به "رشد خداناباوری و بی‌دینی" در ایران». دویچه وله فارسی.
  31. «محکوم شدن یک شاعر به حبس و شرکت در مراسم‌های مذهبی». ایران اینترنشنال. ۲۰۲۰-۱۱-۲۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۱۲-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۰۹.
  32. «حبس و اعدام در انتظار شیطان پرستان». khabaronline.
  34. «گزارش نظرسنجی دربارهٔ نگرش ایرانیان به دین». گَمان؛ گروه مطالعات افکارسنجی ایرانیان.
  35. «نتایج یک نظرسنجی حرفه‌ای: حدود نیمی از جامعه ایران اظهار داشته‌اند که از دین‌داری به بی‌دینی رسیده‌اند». رادیو پیام اسرائیل.
  36. «نتایج یک نظرسنجی: نیمی از جامعه ایران از دین‌داری به بی‌دینی رسیده‌اند». اینترنشنال.
  37. «گزارش نظرسنجی دربارهٔ نگرش ایرانیان به دین (پی‌دی‌اف)» (PDF).
  38. «آمار بهائیان ایران-آمار مسیحیان ایران-آمار یهودیان ایران-بهائیت در ایران».
  39. «نگاهی به مفهوم آزادی ادیان در ایران - ایندیپندنت فارسی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۳-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۲۰.
  40. «آشنایی با یک اقلیت دینی ایرانی که طلاق ندارند!». ایسنا.
  41. «گزارش نظرسنجی دربارهٔ نگرش ایرانیان به دین». گَمان؛ گروه مطالعات افکارسنجی ایرانیان.
  42. «ایزدیان؛ کهن‌ترین آیین در هزاره سوم».
  43. «نگاهی به آئین یارسان یا اهل حق».
  44. bultannews.com، بولتن نیوز | (۱۲ مرداد ۱۳۸۹). «فعالیت فرقه بودایی در ایران». fa. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۳.
  45. «سیک‌ها هم در تهران معبد دارند+ تصاویر».
  46. «معرفی و شناخت ۱۲ فرقه انحرافی فعال در ایران». sahebnews.
  47. «معرفی و شناخت ۱۲ فرقه انحرافی فعال در ایران». sahebnews.
  48. «معرفی و شناخت ۱۲ فرقه انحرافی فعال در ایران». sahebnews.
  49. «معرفی و شناخت ۱۲ فرقه انحرافی فعال در ایران». sahebnews.
  50. «معرفی و شناخت ۱۲ فرقه انحرافی فعال در ایران». sahebnews.
  51. «معرفی و شناخت ۱۲ فرقه انحرافی فعال در ایران». sahebnews.
  52. «معرفی و شناخت ۱۲ فرقه انحرافی فعال در ایران». sahebnews.
  53. «معرفی و شناخت ۱۲ فرقه انحرافی فعال در ایران». sahebnews.
  54. «معرفی و شناخت ۱۲ فرقه انحرافی فعال در ایران». sahebnews.
  55. «فعالیت 70 فرقه شیطان‌پرستی در ایران!». fararu.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۳.

منابع

مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Religion in Iran». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۲ دسامبر ۲۰۱۲.

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.