کشاورزی در ایران

ایران از نخستین کشورهای جهان است که در آن کشاورزی آغاز شده‌است.[1] نزدیک به یک‌سوم زمین‌های ایران، قابلیت کشاورزی را دارند، اما به دلیل خاک نامرغوب و نامناسب بودن پخش آب در بیشتر نواحی، تنها در ۱۲٪ از سرزمین ایران کشاورزی انجام می‌شود (شامل باغ‌ها، تاکستان‌ها و زمین‌های کشاورزی)؛ اما کمتر از یک‌سوم از زمین‌های کشاورزی آبیاری می‌شود و در دیگر موارد، دیم‌کاری می‌شود. دشت آبرفتی (جلگه) رودخانه سفیدرود در شمال و دشت مغان در شمال‌غرب و دشت (جلگه) رودهای کارون، دز و کرخه در خوزستان دارای گستره خاک حاصلخیزتری در برابر دیگر پهنه‌های کشاورزی در ایران به‌شمار می‌روند.

استفاده زمین در ایران
عمده زمین‌های زراعی در ایران
یک مزرعه چای در لاهیجان در حال برداشت چای، شمال ایران.

پیشینه
درخت پسته در کرمان
نوشتار اصلی: پیشینه کشاورزی در ایران

ایران از نخستین کشورهای جهان است که در آن کشاورزی و زراعت آغاز گردیده‌است. در قرن اول پیش از میلاد ایرانی‌ها همه درختان میوه‌ای که در یونان کشت می‌شده (به استثنای زیتون) کشت می‌کرده‌اند. با هجوم اسکندر کشاورزی ایران رو به زوال گذاشت و بسیاری از مزارع از بین رفت و این وضع تا زمان به حکومت رسیدن اردشیر بابکان ادامه یافت. ساسانیان به بازسازی قنات‌ها و تشویق و گسترش کشاورزی، باغبانی و دامپروری پرداختند. پس از ساسانیان تا حمله مغول، کشاورزی ایران به تناوب دچار رکود (در زمان بنی امیه) و پیشرفت (در زمان بنی عباس و حکومتهای محلی) گردید.

دانشمندان این سرزمین در خلال مطالعه دربارهٔ ویژگی دارویی گیاهان به امور کاملاً فنی نیز می‌پرداختند و دستگاه‌هایی برای بهره‌برداری از آب تهیه دیدند که از آن جمله می‌توان چرخ چاه خودکار را نام برد.

بهداشت و سلامت کشاورزی

میزان تولید میوه و کشاورزی در ایران بسیار مستعد (از نظر پیشنیازها و گوناگونی) و در خاورمیانه، این کشور یکی از مهمترین تامین‌کنندگان است اما محصولات آن از نظر سلامت دارای اشکالات جدی هستند. بر پایه آمار سال ۲۰۱۰، برخی از بذرهای اساسی که توسط کودک و مادر نیز مصرف می‌شوند، مستقیماً از کشورهای دیگر همچون فرانسه و اسرائیل وارد شده‌اند و بر پایه همین آمار، کاکائو و بسیاری از دانه‌های وارداتی به ایران که سپس در صنایع غذایی آن کاربرد دارند، از ارزان‌ترین و بی‌گواهینامه‌ترین کالاهای بازار جهانی هستند. عدم رسیدگی لازم برای واردات دانه‌های مصرفی سالم و با کیفیت، در طولانی‌مدت سلامت مردم این کشور را تهدید می‌کند. همچنین واردات بذرهای حساس از کشورهای خارجی در هنگامی که امکانات بررسی این بذرها (از دید ژنتیک، زیستی و اثر بر سلامت و ژن انسان) در ایران وجود ندارد، ممکن است امنیت این کشور را تهدید کند.[2][3][4]

در سال ۲۰۲۰، برخی از محصولات خوراکی صادراتی ایران به آلمان به دلیل وجود آلاینده‌هایی با اثرات ژنتیکی و سرطان‌زایی، غیرقابل فروش اعلام شدند.[5]

با وجود اهمیت کاربرد درست کودهای شیمیایی، در میان کشاورزان ایرانی تنها استفاده از کودهای نیتروژنه (مانند اوره و آمونیاک) و کودهای فسفره رایج است؛ که عدم مصرف کودهای پتاسه و کودهای ریزمغذی (مانند آهن)، منجر به عدم جذب متوازن کودها نسبت به نیاز گیاه، و بالطبع کاهش شدید عملکرد محصولات کشاورزی ایران و انباشت کودهای نیتروژنه در بافت گیاهان به‌صورت خام و مصرف‌نشده گردیده که خود منجر به نارسایی‌‌های گوارشی و حتی سرطان در مصرف‌کنندگان و مرجوعی بسیاری از محصولات کشاورزی ایران در بازارهای صادراتی گشته‌است.[6][7][8]

تولید و مصرف
کالا ارزش بین‌المللی؛ x$۱۰۰۰ مقدار (برحسب تن)
شیر ۱٬۷۱۵٬۳۱۳ ۶٬۵۰۰٬۰۰۰
انگور ۱٬۳۹۱٬۷۰۰ ۲٬۹۰۰٬۰۰۰
گوجه فرنگی ۱٬۱۸۴٬۶۵۰ ۵٬۰۰۰٬۰۰۰
گندم ۱٬۱۶۹٬۶۰۳ ۱۵٬۰۰۰٬۰۰۰
سیب ۷۶۴٬۰۰۵ ۲٬۶۶۰٬۰۰۰
پسته ۷۶۰٬۱۸۴ ۲۳۰٬۰۰۰
سیب‌زمینی ۷۲۹٬۶۰۱ ۴٬۵۰۰٬۰۰۰
تخم‌مرغ ۵۴۳٬۵۴۳ ۷۱۱٬۰۰۰
برنج ۴۷۱٬۱۳۵ ۲٬۸۰۰٬۰۰۰
پرتقال ۴۰۴٬۲۰۲ ۲٬۳۰۰٬۰۰۰
هندوانه ۳۴۴٬۰۹۱ ۳٬۳۰۰٬۰۰۰
تره‌بار ۳۲۸٬۳۸۷ ۱٬۷۵۰٬۰۰۰
خرما ۳۱۳٬۴۷۰ ۱٬۰۰۰٬۰۰۰
پیاز ۳۱۳٬۲۹۳ ۱٬۷۰۰٬۰۰۰
خیار و خیار ترشی ۲۹۰٬۱۴۶ ۱٬۷۲۰٬۰۰۰
چغندر قند ۲۴۳٬۹۵۹ ۵٬۳۰۰٬۰۰۰
میوه ۲۲۳٬۳۱۴ ۱٬۴۰۰٬۰۰۰
طالبی ۲۱۸٬۰۹۱ ۱٬۲۳۰٬۰۰۰
آجیل (مخلوط پسته. بادام. تخمه. نخودو…) ۲۰۸٬۵۰۶ ۱۷۰٬۰۰۰
گیلاس ۱۹۶٬۳۱۷ ۲۲۵٬۰۰۰

بیشترین تولیدات بر اساس وزن در سال ۱۳۹۰

گندم ۱۴ میلیون تن

گوجه فرنگی ۶٫۸ میلیون تن

شیر گاو ۶٫۳ میلیون تن[9]

آبیاری و زمین‌های تحت کشت

ثبت جهانی نظام کشاورزی مبتنی بر قنات به عنوان سیستم مهم کشاورزی، ایران را به عنوان نخستین و تنها کشور دارای میراث ثبت شده در منطقه‌ی خاورمیانه و کشورهای عضو اکو تبدیل کرده است.[10] با وجود اینکه ایران کشور وسیعی است، روی‌هم‌رفته خاک ایران برای کشاورزی در ابعاد بزرگ آنچنان مناسب نیست. تنها ۱۲٪ از مساحت ایران یعنی کمتر از ۲۰۰ هزار کیلومتر مربع تحت عملیات کشاورزی است. هنوز ۶۳٪ زمین‌های با ظرفیت کشت و زرع دست نخورده هستند. در ایران از ۵۰٪ تا ۶۰٪ ظرفیت و استعداد زمین‌هایی که تحت عملیات کشاورزی است (۱۸۵ هزار کیلومتر مربع) استفاده می‌گردد. در ایران هم زمین‌های نیاز به آبیاری و هم زمین‌های باران-سیر وجود دارد. زمین‌های زیر کشت ایران در حدود شانزده میلیون هکتار برآورد می‌شود و از این زمین‌ها حدود نیمی از آن کشت آبی و نیمی دیگر به صورت دیم کشت می‌شود.

بارش و تولید محصولات کشاورزی[11]
مارس ۲۰۰۱مارس ۲۰۰۳مارس ۲۰۰۵مارس ۲۰۰۷مارس ۲۰۰۸مارس ۲۰۰۹مارس ۲۰۱۰مارس ۲۰۱۱
تولید (میلیون تن)۶۵۸۰۸۷۹۷۹۲۷۰۹۱۹۹
بارش (میلی‌متر)۵۲۷۰۶۹۶۲۷۵۵۱۶۱۶۹

واردات و صادرات

کاربری اراضی کشاورزی در ایران[12]

  باغ و قلمستان دیم (۱٪)
  باغ و قلمستان آبی (۱۰٪)
  اراضی زراعی آبی (۳۶٪)
  اراضی زراعی دیم (۵۳٪)

ارزش تجارت محصولات غذایی و کشاورزی ایران در سال ۱۳۹۲–۱۳۹۱ بالغ بر ۱۸ میلیارد و ۴۱۲ میلیون دلار بوده و از این مقدار ۵٫۲ میلیارد دلار مربوط به صادرات غذایی و کشاورزی و ۱۳ میلیارد و ۲۱۴ میلیون دلار نیز مربوط به واردات محصولات غذایی و کشاورزی کشور بوده‌است.

۱۰ محصول عمده صادرات غذایی و کشاورزی کشور در سال ۱۳۹۲–۱۳۹۱ به شرح زیر بوده‌است: انواع پسته خندان (۷۰۶٫۳ میلیون دلار)، رب گوجه فرنگی (۱۶۹٫۹ میلیون دلار)، مغز پسته تازه یا خشک (۱۵۱٫۴ میلیون دلار)، ماست بجز فراورده‌های تغذیه کودکان شیرخوار (۱۴۴٫۷ میلیون دلار)، بستنی و سایر شربتهای یخ‌زده حتی دارای کاکائو (۱۴۰٫۹ میلیون دلار)، شیرینی همچنین شکلات سفید بدون کاکائو (۱۳۷٫۸ میلیون دلار)، تیزابی بی‌دانه انگور خشک کرده (۱۳۳٫۶ میلیون دلار)، هندوانه (۱۳۰٫۱ میلیون دلار)، بیسکویتهایی که به آن‌ها مواد شیرین‌کننده افزوده‌اند (۱۲۷٫۲ میلیون دلار) و پنیر (۱۲۵٫۱ میلیون دلار). ایران با دستیابی به دانش «پروتکل تولید انبوه پایه‌های سیب مالینگ از طریق کشت بافت» جزو ۷ کشور دنیا قرار گرفته و با معرفی پایه‌های جدید تولید سیب درختی ایران می‌تواند به یکی از بزرگترین صادرکننده‌های سیب دنیا تبدیل شود، بالاترین میانگین تولید سیب مالینگ در دنیا متعلق به کشور اتریش با ۸۴ تن در هکتار است.[13][14]

۱۰ محصول عمده واردات غذایی و کشاورزی کشوردر سال ۱۳۹۲–۱۳۹۱ به شرح زیر بوده‌است: برنج (۲٫۳ میلیارد دلار)، کنجاله سویا (۱٫۸۲۷ میلیارد دلار)، دانه ذرت دامی (۱٫۵۲۶ میلیارد دلار)، دانه سخت گندم (۱٫۲۷۳ میلیارد دلار)، شکر تصفیه نشده (۸۳۲٫۲ میلیون دلار)، روغن خام سویا (۷۶۵٫۶ میلیون دلار)، پالم اولئین (۶۳۷٫۸ میلیون دلار)، قطعات گوشت بی استخوان یخ زده از نوع گاو (۳۷۸٫۶ میلیون دلار)، موز سبز تازه یا خشک کرده (۳۵۲٫۸ میلیون دلار) و کره بسته‌بندی شده به صورت بسته‌های بیش از ۵۰۰ گرم (۲۶۸٫۲ میلیون دلار).[15]

آمارهای سال ۱۳۹۳

سطح کشت محصولات سالانه در ایران[12]

  گندم (۵۰٪)
  سایر محصولات سالانه (۳۱٪)
  جو (۱۶٪)
  برنج (شلتوک) (۳٪)

در گزارش وزیر جهاد کشاورزی به شورای اقتصاد آمارهای زیر و مقایسه تولیدات با سال قبل از آن اعلام شد.

  • کاهش تراز منفی تجاری غذایی کشور از ۸ میلیارد دلار به ۵٫۴ میلیارد دلار
  • افزایش ارزش صادرات مواد غذایی به میزان ۲۷ درصد
  • کاهش ارزش واردات موادغذایی به میزان ۹ درصد
  • افزایش ذخائر استراتژیک محصولات راهبردی
  • افزایش خرید محصول گندم از مردم از ۴٫۸ میلیون تن به ۶٫۷ میلیون تن
  • سرعت بخشیدن به اجرای سیستم‌های نوین آبیاری جهت افزایش بهره‌وری آب
  • طراحی زنجیره تأمین به منظور پایداری و تنظیم بازار محصولات اساسی و حمایت از تولیدکنندگان
  • مبارزه و مهار آفات و بیماری‌های فراگیر جنگلهای غرب و شمال کشور
  • رشد تولید ۶٫۶ درصد در محصولات زراعی، شیلات، دام و طیور
  • رشد بخش زراعت معادل ۸٫۲ درصد
  • رشد بخش باغبانی معادل ۳٫۱ درصد
  • رشد ۵ درصدی تولید گل و گیاهان زینتی
  • رشد بخش شیلات و آبزیان معادل ۷٫۸ درصد
  • رشد بخش دام و طیور معادل ۴٫۹ درصد
  • اجرای عملیات آبخیزداری در سطح ۵۰۰ هزار هکتار
  • بهسازی جنگل‌های غرب با مشارکت مردم در سطح ۲۶ هزار هکتار با تأمین ۷۰۰ هزار نهال
  • تولید ۳۴ میلیون اصله نهال با مشارکت مردم به منظور گسترش پوشش گیاهی
  • توسعه جنگل کاری و اجرای عملیات اصلاح و احیاء مراتع
  • تهیه طرح‌های توسعه گیاهان دارویی و محصولات فرعی مرتعی
  • تثبیت مالکیت دولت در سطح یک میلیون هکتار در اراضی ملی
  • رفع تجاوز و خلع ید از متصرفان اراضی در سطح ۱۰۰ هزار هکتار
  • ممیزی و اصلاح مراتع در سطح ۷۰۰ هزار هکتار[16]

افزایش عملکرد تولیدات زراعی و باغی در واحد سطح، بکارگیری بذور مقاوم به خشکی و کم‌آبی، اجرای طرح الگوی کشت متناسب با وضعیت خاک و آب، توسعه باغ‌ها در اراضی شیبدار، توسعه کشت‌های متراکم و گلخانه‌ای و انتقال کشت سبزی و صیفی به گلخانه‌ها از جمله اولویت‌های وزارت جهاد کشاورزی بوده‌است. با تأمین به موقع و با کیفیت نهاده‌های طح، تولید (کود، بذر، تسهیلات، مکانیزاسیون و…) در دو سال منتهی به سال ۹۳ تولیدات زراعی از ۶۸ میلیون تن در سال ۹۲ با رشد ۸ درصدی به بیش از ۷۳ میلیون تن در سال ۹۳ افزایش یافته‌است. همچنین، تولیدات باغی نیز از ۱۵ میلیون و ۹۵۰ هزار تن با افزایش ۲ درصدی به ۱۶ میلیون و ۳۰۰ هزار تن رسیده‌است.

در مجموع، تولیدات کشاورزی از ۹۶٫۸ میلیون تن در سال ۱۳۹۲ با ۶/۶ درصد رشد به بیش از ۱۰۳ میلیون تن در سال ۱۳۹۳ رسیده‌است.[17]

سال ۱۳۹۴

ارزش صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی از ۶/۵ میلیارد دلار در سال ۹۳ به ۵/۶ میلیارد دلار در سال ۹۴ رسید. متوسط قیمت پایه صادراتی محصولات این گروه نیز یک سنت و اقلام وارداتی ۵ سنت کاهش یافته‌است. این در حالی است که ارزش واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی نیز از ۱۲ میلیارد دلار در سال ۹۳ به حدود ۹ میلیارد دلار در سال ۹۴ کاهش یافته‌است. بر این اساس، صادرات این بخش طی سال گذشته نسبت به سال ۹۳ از لحاظ ارزش ۱۴ درصد و از حیث وزنی ۱۳ درصد کاهش نشان می‌دهد. واردات محصولات کشاورزی و مواد غذایی نیز در این سال در مقایسه با سال ۹۳ از حیث ارزش ۲۷ درصد و از لحاظ وزنی ۲۰ درصد افت داشته‌است. تراز صادرات و واردات محصولات کشاورزی و غذایی در سال ۹۴ منفی ۳/۴ میلیارد دلار بوده‌است. تولید محصولات کشاورزی در سال ۹۴ از ۱۰۳ میلیون تن به ۱۱۲ میلیون تن رسید.[18]

سال ۱۳۹۵

ارزآوری صادرات محصولا کشاورزی در سال ۹۵ پنج میلیارد و ۶۸۶ میلیون دلاربوده‌است. بیش از پنج میلیون و ۸۱۲ هزار تن محصولات کشاورزی در سال ۹۵ از کشور صادر شده که نسبت به سال قبل از آن به لحاظ وزنی ۲۱٫۷۷ درصد و از نظر ارزشی۳٫۶۱درصد افزایش نشان می‌دهد. سهم صادرات بخش کشاورزی از کل صادرات غیرنفتی به لحاظ وزنی ۴٫۴۸ درصد و از نظر ارزشی ۱۲٫۹۷درصد بوده‌است. بیشترین میزان صادرات بخش کشاورزی به لحاظ وزنی مربوط به زیر بخش زراعی با سهم ۶۳٫۴۸ درصد، باغی با سهم ۲۱٫۰۵درصد، دام و طیور با سهم ۱۳٫۴۳ درصد بوده‌است. از نظر ارزشی نیز بیشترین میزان سهم صادرات را زیر بخش باغی با سهم ۴۷٫۴۵ درصد، زراعی ۲۳٫۳ درصد و دام و طیور با سهم ۲۲٫۱۲ درصد به خود اختصاص داده‌است. اقلام عمده صادراتی به لحاظ وزنی در سال ۹۵ را هندوانه، سیب زمینی تازه یا سرد کرده، گوجه فرنگی تازه یا سرد کرده، سیب تازه، پیاز و موسیر عنوان شده‌است. اقلام عمده صادراتی بخش کشاورزی از نظر ارزشی شامل پسته با پوست به میزان ۹۶۷ میلیون و ۵۰۰ هزار دلار، رب گوجه فرنگی ۲۰۷ میلیون و ۹۰۰ هزار دلار، مغز پسته تازه یا خشک ۲۰۳ میلیون و ۲۰۰ هزار دلار، زعفران در بسته‌بندی بیش از ۳۰ گرم به میزان ۱۹۳ میلیون و ۶۰۰ هزار دلار بوده‌است.

میزان واردات بخش کشاورزی در سال ۹۵ نسبت به سال ۹۴ به لحاظ وزنی ۵٫۷۸ درصد و به لحاظ ارزشی ۱٫۱۵درصد کاهش داشته‌است. ارزش واردات در سال ۱۳۹۵ به رقمی حدود ۸٫۷۸ میلیارد دلار و صادرات به ارزش ۵٫۶۸ میلیارد دلار رسید. در نتیجه تراز تجاری در این سال ۳٫۰۹ میلیارد دلار و منفی شد. میزان تولید محصولات کشاورزی در سال ۱۳۹۵ از ۱۱۲ میلیون تن به ۱۱۸ میلیون تن رسید.

جستارهای وابسته

منابع
  1. ایران، قدیم‌ترین خاستگاه کشاورزی جهان
  2. Food Security in the Middle East, ISBN 978-0-19-936178-6, 24, 25, 59, 70.
  3. Agriculture in the Middle East: Challenges & Possibilities, 192, 220.
  4. The Politics of Food Security: Asian and Middle Eastern Strategies.
  5. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «بازرسان مواد غذایی آلمان فروش یک نوع کلوچه ایرانی را متوقف کردند | DW | 10.12.2020». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۱۶.
  6. 10 (۲۰۱۶-۰۷-۱۹). «پايين بودن ميزان مصرف كود در بخش زراعي و باغي كشور به نسبت جهان». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۳۱.
  7. 2365 (۲۰۲۰-۰۲-۱۲). «حداقل نیاز کود کشور ۲.۸ میلیون تن است». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۳۱.
  8. لیلا تابنده؛ صدیقه صفرزاده شیرازی. «بررسی تجمع نیترات و عوامل مؤثر بر آن در برخی از سبزیجات برگی در منطقه زنجان». سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی. doi:10.22092/IJSR.2018.117043.
  9. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد
  10. جوافشان ویشکائی، ساسان (۱۳۹۴). شناسایی و تهیه‌ی گزارش میراث جهانی کشاورزی ایران (منطقه‌ی مرکزی). تهران: موسسه‌ی پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه‌ی روستایی وزارت جهاد کشاورزی. ص. ۷.
  11. «نسخه آرشیو شده» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۳ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۴ آوریل ۲۰۱۳.
  12. کاربری اراضی کشاورزی در ایران amar.org.ir
  13. /ایران-با-معرفی-پایه‌های-جدید-به-بزرگترین-صادرکننده-سیب-درختی-تبدیل «ایران با معرفی پایه‌های جدید به بزرگترین صادرکننده سیب درختی تبدیل می‌شود» مقدار |پیوند= را بررسی کنید (کمک). خبرگزاری فارس. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۰۹.
  14. «دستیابی محققان ایرانی به دانش فنی تولید انبوه نهال پایه‌های مالینگ - مرتون سیب». ایسنا. ۲۰۰۹-۰۱-۲۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۰۹.
  15. تجارت ۱۸٫۴ میلیارد دلاری غذایی و کشاورزی ایران در سال ۹۲ شبکه خبری صنایع غذایی ایران
  16. رشد 6.6 درصدی تولید محصولات زراعی، دام، طیور و آبزیان و افرایش ذخایر محصولات استراتژیک - فود پرس
  17. «برنامه‌ها و عملکرد دو ساله وزارت جهاد کشاورزی اعلام شد + جدول». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اکتبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۷ اوت ۲۰۱۵.
  18. http://foodpress.ir/post.aspx?ID=554a81d836d64372ba16a95ab38980a0&Title=در%20شانزدهمین%20نشست%20کمیسیون%20کشاورزی،%20آب%20و%20صنایع%20غذایی%20اتاق%20تهران%20مطرح%20شد},{%DA%A9%D8%A7%D9%87%D8%B4%2013%20%D8%AF%D8%B1%D8%B5%D8%AF%DB%8C%20%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D8%AA%20%D9%85%D8%AD%D8%B5%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA%20%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9%20%D8%BA%D8%B0%D8%A7%DB%8C%DB%8C

پیوند به بیرون
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به کشاورزی در ایران در ویکی‌گفتاورد موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.