فرار مغزها از ایران

فرار مغزها از ایران به مهاجرت متخصصان و نخبگان علمی از ایران گفته می‌شود که یکی از معضلات اجتماعی، اقتصادی و آموزشی این کشور است. بنابر آمار مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۹، شصت‌هزار نفر از ایرانیانی که در این سال مهاجرت کرده‌اند در زمرهٔ مهاجران نخبه دسته‌بندی می‌شوند. این افراد غالباً دارای مقام‌هایی در المپیادهای علمی بوده یا جزء نفرات برتر کنکور یا فارغ التحصیل دانشگاه هستند.[1]

با وجود آنکه تلاش شده از این روند کاسته شود،[2] اما درصد قابل توجهی از دانش‌آموختگان علمی هنوز تمایل دارند به کشورهای پیشرفته مهاجرت کنند. صندوق بین‌المللی پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام کرده‌است ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱ کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته جهان، مقام نخست را داراست.[3][4][5][6] و برخی مسئولان حتی وجود فرار مغزها از ایران را منتفی می‌دانند.[5][7]

صندوق بین‌المللی پول، بیکاری، سطح پائین درآمد استادان و نخبگان، نارسایی‌های مالی و اداری، کمبود امکانات تخصصی-علمی و بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی را از جمله دلایل مهاجرت ایرانیان ذکر کرده‌است.[8]

ایران در زمینه فرار مغزها با مهاجرت ۱۵۰ هزار تا ۱۸۰ هزار متخصص تحصیل کرده طی دهه‌های اخیر روبرو است.[3][9][10]طبق گزارش اداره فدرال مهاجرت و پناهندگی آلمان حدود ۴۷ درصد از پناهجویان ایرانی دارای مدرک بالاتر از دیپلم بوده‌اند.[11]مطابق آمار رسمی وزارت خارجه با احتساب متولیدن خارج از کشور حدود ۴ میلیون نفر ایرانی در خارج از کشور زندگی می‌کنند.[12] که از این تعداد حدود ۱/۵ میلیون به‌طور مستقیم از ایران مهاجرت کرده‌اند.[13]

پیشینه

سید روح‌الله خمینی حدود سه ماه قبل از پیروزی انقلاب مدعی می‌شود که تعداد پزشکان ایرانی ساکن آمریکا همراه خانواده‌هایشان به حدود ۲۰ هزار نفر می‌رسد.[14] فرار مغزها پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران در جریان انقلاب فرهنگی همراستا با اسلامگرایی خمینی در راستای پاکسازی دانشگاه‌ها و ادارات و کلیه نهادها از آزادی‌خواهان، دگراندیشان و چپ‌گرایان که متفاوت از اسلام یا نظام و دولت اسلامی فکر می‌کردند آغاز شد. خمینی گفته بود که:[15][16][17]

می‌گویند مغزها فرار کردند! بگذار فرار کنند. جهنم که فرار کردند این مغزها! مغزهای علمی نبودند این مغزها، مغزهای خیانتکار بودند، و الّا کسی از مملکت خودش فرار می‌کند به آمریکا؟! از مملکت خودش فرار می‌کند به انگلستان و زیرِ سایه انگلستان می‌خواهد زندگی بکند؟ پیوند می‌کند با بختیار و امثال بختیار که مملکت ما را به تباهی کشیدند؟ … غصه نخورید برای اینها، «برای اینها که کشته شده‌اند غصه نخورید این قدرها».
این مغزهایی است که نگذاشتند جوانهای ما تحصیل کامل بکنند (در ادامه به تهعد به اسلام اشاره می‌کند). … دیگر جای زندگی برای آن‌ها نیست. … ما هم یک مغزهایی داریم که با اینکه «مغز علمی هستند دارند به مردم کمک می‌کنند؛ دارند می‌روند دِرو می‌کنند». این مغزها را ما می‌خواهیم؛
مغزهایی را می‌خواهیم که در عین حالی که دکتر است، … مهندس است، می‌رود در جهاد سازندگی و جهاد سازندگی را راه می‌اندازد. … که از آمریکا پا می‌شود می‌آید اینجا می‌گوید من آمده‌ام برای کمک؛ نه پا بشود فرار کند از اینجا!
من وقتی شما را، این چهره‌های انسانی، نورانی، خدمتگزار را می‌بینم مباهات می‌کنم به اینکه مملکت ما این‌طور است. … خداوند این کوخ‌نشینها را برای ما حفظ کند؛ و «خداوند این مسلمینی که تعهد دارند برای اسلام، … خدمت دارند می‌کنند به اسلام»، خداوند برای ما حفظ کند.[18][19]

پس از جنگ ایران و عراق، فرار مغزها افزایش یافت.[20] در سال ۲۰۰۶، محمود احمدی‌نژاد با سیاست‌های جدید[21] با شعار «زدودن دانشگاه‌ها از عوامل نفوذ لیبرال و سکولار غرب»[22] اقدام به بازنشسته‌سازی اجباری بسیاری از استادان و هیئت علمی دانشگاه‌ها و جایگزینی آن‌ها نمود.[23] برخی کارشناسان، سیاست‌های او را از عوامل مستقیم افزایش فرار مغزها دانسته‌اند.[24]

دهه هشتاد و نود خورشیدی

روزنامه هفت صبح در طی یک گزارش اجمالی پیرامون پدیده فرار مغزها در ایران به رهگیری محل زندگی رتبه‌های برتر کنکور سال ۱۳۸۶ پرداخت. طبق این رهگیری که از طریق داده‌های شبکه‌های اجتماعی بدست آمده بدین ترتیب بود که ده نفر اول این کنکور سراسری شش نفر آن‌ها در ایران حضور ندارند. آمریکا، کانادا و سوئیس از جمله کشورهای خارجی بودند که این دانشجویان برای ادامه تحصیل انتخاب کردند. نوید نادری علی‌زاده نفر اول کنکور ریاضی سال ۱۳۸۶ از قائم شهر - که در کنکور درس ریاضی را ۱۰۰٪ زده بود - در مقطع دکترای مهندسی برق دانشگاه کُرنل در نیویورک آمریکا تحصیل به ادامه تحصیل پرداخت. او کارشناسی خود را در برق شریف با معدل ۱۸٫۹۳ (از بیست) به پایان رسانده بود و پس از آن تحصیل در خارج از کشور را انتخاب کرد.[25]

به گزارش خبری ایلنا، در خصوص ارائه سهمیه به فرزندان هیئت علمی دانشگاه و " رانت تحصیلی " می‌نویسد: کنکور به تنهایی معیار سنجش توانایی دانش‌آموزان نیست. در یک آزمون چهار ساعته هیچ ظرفیتی بررسی و شناخته نمی‌شود، حامد کشاورز نفر اول امتحان جامع (کشوری) سال ۱۳۹۹ از شیراز - که در بخش ادبیات و علوم انسانی۱۰۰٪ زده بود -به همین دلیل او اکنون در بهترین مدرسه جنوب کشور در حال تحصیل است. در مدرسه نمونه دولتی غزال۲ در شیراز درحال تحصیل است.

اشکان اسماعیلی رتبه نخست ریاضی سال ۱۳۸۹ یکی از دیگر از نخبگانی است که ایران را ترک کرده‌است. خانواده او از مصاحبه با رسانه‌ها امتناع کردند. سینا ملکیان رتبه دوم ریاضی کنکور ۱۳۹۱ از بابل نیز از ایران رفته و ساکن آمریکا شده‌است. برادر کوچکتر او، سروش ملکیان دربارهٔ خروج برادرش گفت: «سینا سال ۹۱ دو رشته برق و ریاضی را به‌طور همزمان توی دانشگاه صنعتی شریف شروع کرد و دو سال پیش لیسانس هر دو رشته‌اش را گرفت. تا اواسط دوره کارشناسی قصد رفتن نداشت و می‌گفت همین‌جا کنار خانواده‌ام می‌مانم و به کشورم خدمت می‌کنم. اما از یک جایی به بعد دید ماندن توی ایران برایش سخت است چون حتی برای حداقل نیازهایش هم مشکل داشت.»[26]

نگاه آماری

به گفته عباس میلانی، فرار مغزها در چند سال اخیر ۳۰۰ برابر جنگ ایران و عراق به اقتصاد ایران صدمه زده‌است.

طبق تحلیل مجله اکونومیست و بر اساس داده‌های صندوق بین‌المللی پول، ۹۶ درصد از اختراع‌های ثبت شدۀ متولدان ایران بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۲ را ایرانیان مقیم خارج از کشور ثبت کرده‌اند، که نشان دهنده خروج استعدادها از کشور است، همین آمار برای کشور چین ۱۷ درصد و برای هند ۴۸ درصد است.[27]

در سال ۲۰۰۶ میلادی، ۵٫۱٪ از تولید ناخالص داخلی صرف نیازهای آموزشی کشور شد که در مقایسه با دیگر کشورهای جهان در جایگاه رتبه ۶۷ قرار داشت.[28][29] بنیاد ملی نخبگان ایران اعلام کرد که ۳۰۸ نفر از دارندگان مدال المپیاد و ۳۵۰ نفر از برترین‌های آزمون سراسری از سال ۸۲ تا ۸۶ به خارج مهاجرت کرده‌اند.[30]

طبق آمار منتشره از سازمان‌ها و نهادهای دولتی مثل هفته نامه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، ۹۰ نفر از ۱۲۵ دانش آموزی که در سه سال گذشته در المپیادهای جهانی رتبه کسب کرده‌اند، هم‌اکنون در دانشگاه‌های آمریکا تحصیل می‌کنند. بسیاری از آنان هرگز به ایران جهت زندگی دائم بازنمی‌گردند.[5][31][32]

طبق آمار صندوق بین‌المللی پول هم‌اکنون بیش از ۲۵۰ هزار مهندس و پزشک ایرانی و بیش از ۱۷۰ هزار ایرانی با تحصیلات عالیه در آمریکا زندگی می‌کنند و طبق آمار رسمی اداره گذرنامه، در سال ۸۷ روزانه ۱۵ کارشناس ارشد، ۳/۲ دکترا و سالانه ۵۴۷۵ نفر لیسانس از کشور مهاجرت کردند.[33]گزارش صندوق بین‌المللی پول در ادامه افزوده‌است که بیش از ۱۵٪ سرمایه‌های انسانی ایران به آمریکا و ۲۵٪ به کشورهای عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی اروپا مهاجرت می‌کنند.[34]

دست‌کم حدود چهار میلیون ایرانی در خارج از ایران زندگی می‌کنند.[29] در این میان، ایرانیان خارج از کشور در آمریکا از نظر درآمدی در بین مهاجرین از برترین گروه‌ها هستند،[35] که ۳۰ درصد از این افراد در زمینه مدیریت و ۲۰ درصد در زمینه تکنیک‌ها و امور دانشگاهی مشغول به کار هستند. همین‌طور از مجموع صدهزار ایرانی در آلمان در سال‌های گذشته ۲۰۰۰ جلد کتاب منتشر شده، در حالیکه از بین ۲ میلیون ترک مهاجر آلمان تنها ۱۰۰ جلد کتاب منتشر شده‌است.[36][37]

بنا بر آمار رسمی در سال ۱۳۹۱ حدود ۱۵۰ هزار دانشجو تقاضای خروج از کشور را کرده‌اند که بیشترشان متقاضی تحصیل در دوره کارشناسی ارشد و دوره دکترا در خارج بودند. خروج این شمار از دانشجویان معادل ۱۵۰ میلیارد دلار خسارت به ایران وارد می‌کند. همچنین ۶۴ درصد دانش‌آموزان ایرانی مدال‌آور المپیاد طی ۱۴ سال گذشته از ایران مهاجرت کرده‌اند.[38] هفته‌نامه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی ایران نوشت، سال ۱۳۹۱: «از ۱۲۵ دانش‌آموز ایرانی که ظرف ۳ سال گذشته در المپیادهای جهانی کسب رتبه کردند، ۹۰ نفر آن‌ها هم‌اکنون در آمریکا مشغول تحصیل هستند. حمید گورائی رئیس پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی نیز هشدار داد که دانشمندان رشته سلول‌های بنیادین ایران هر روز بیشتر از گذشته جذب کشورهای عربی و دیگر نقاط جهان می‌شوند.»[39] رئیس دانشگاه آزاد اسلامی هشدار داده که نتیجه این خروج خالی شدن «ایران از ژن‌های باهوش» است.[40]

عباس میلانی، می‌گوید که سالیانه حدود ۱۵۰ تا ۱۸۰هزار نفر از ایران خارج می‌شوند. در سال‌های جنگ تعداد از این کمتر نبود. این چند میلیونی که الان در خارج زندگی می‌کنند خیلی‌هاشان در آن سال‌ها از ایران رفتند هر مهندس، هر دکتر، هر وکیلی که از ایران خارج می‌شود، معادل نزدیک به یک میلیون و نیم تا دو میلیون دلار است که از ایران خارج می‌شود.[41] وی می‌افزاید فرار مغزها در چند سال اخیر ۳۰۰ برابر جنگ ایران و عراق به اقتصاد ایران صدمه زده‌است.[42]

آمارهای جدید از مهاجرت و فرار نخبگان

نگاهی به آخرین آمارها و گزارش‌های سال ۲۰۱۷ از وضعیت مهاجرت دانشجویان و فرار مغزها از ایران نشان می‌دهد، ادعاها و آمارهای قبلی از فرار مغزها و نخبگان ایرانی که عمده آنان از دانشجوها هستند صحت ندارد و ایران اولین کشور مهاجرفرست دنیا به دیگر کشورها نیست.[43][44][45][46][47] گزارش جدید پایگاه WES از وضعیت دانشجویان دیگر کشورها در آمریکا، کاهش مهاجرت و حضور دانشجویان ایران در دانشگاه‌ها ایالات متحده آمریکا را نشان می‌دهد.[48]

ادعای معکوس شدن روند مهاجرت نخبگان در ایران

بنا بر آمارها، انجام برخی اقدام‌های رو به جلو که به توسعه و شکل گرفتن زیست‌بوم کارآفرینی کمک می‌کنند از جمله توسعه استارتاپ‌ها در ایران موجب‌شده تا روند مهاجرت معکوس نخبگان در ایران محقق شود و بسیاری از دانش‌آموختگان که به خارج رفته بودند، بازگردند.[49][50][51] تأثیر استارتاپ‌ها بر جامعه نخبه ایرانی باعث شده علاقه‌مندی و انتخاب کنکوری‌ها برای رشته تحصیلی تغییر کند. به عنوان مثال سال‌ها بود که رشته‌هایی مانند برق و الکترونیک انتخاب اول برترین‌های رشته ریاضی فیزیک بود اما در یکی دو سال اخیر رشته مهندسی کامپیوتر هم به اولویت‌های برتر بسیاری از آن‌ها تبدیل شده‌است.[52][53]مسئولان دولت ایران می‌گویند ادعاهای مبتنی بر نخست بودن رتبه ایران در مهاجرت نخبگان تغییر کرده‌است و ایران در میان کشورهای مهاجرت دانشجویان و فرار مغزها قرار ندارد.[54] به گفته سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری که در دولت یازدهم و دوازدهم و همچنین رئیس بنیاد ملی نخبگان ایران نهاد مسئول شناسایی و حمایت از نخبگان و استعدادهای ایرانی را بر عهده دارد، ابتدای انقلاب از مجموع ۲۷۰ هزار دانشجوی ایرانی حدود ۱۰۰ هزار دانشجو در خارج از کشور و از این میان ۵۰ هزار نفر در آمریکا حضور داشتند این در حالی است که در حال حاضر از جمع ۴ میلیون و ۷۰۰ هزار دانشجوی ایرانی، ۴۸ هزار دانشجو در خارج از کشور وجود دارد که تنها ۱۲ هزار نفر در آمریکا تحصیل می‌کنند و این موضوع نشان می‌دهد ایران دیگر جزو کشورهای مهاجرفرست دنیا نیست.[55][56][44][47]

ستاری در مصاحبه با همشهری دربارهٔ آخرین آمار مهاجرت نخبگان ایران می‌گوید:

«در ابتدای انقلاب ۱۷۰ هزار دانشجو در داخل ایران و ۱۰۰ هزار دانشجو خارج کشور داشتیم؛ یعنی بیشتر از ۳۰ درصد دانشجویان ایرانی در خارج کشور تحصیل می‌کردند. از این ۱۰۰ هزار دانشجوی خارج از کشور ۵۷هزار نفرشان در آمریکا بودند؛ یعنی دانشجویان ایرانی بزرگترین کلونی دانشجوی خارجی در آمریکا بودند. هم‌اکنون ۴ میلیون و ۷۰۰ هزار دانشجو داریم که ۴۸هزار دانشجو خارج از ایران هستند؛ یعنی یک درصد ۵۷هزار دانشجوی ایرانی در آمریکا هم به ۱۰ هزار و ۵۰۰نفر کاهش پیدا کرده‌است. رتبه ما در آمریکا از نظر تعداد دانشجویان اکنون سیزدهم است. چین ۳۳۰ هزار دانشجو و عربستان ۵ برابر ایران در آمریکا دانشجو دارند. دربارهٔ مهاجرت به صورت کلی مقصد دانشجویان ما آمریکا، کانادا و استرالیاست. اعداد و ارقام این ماجرا هم پوشیده و پنهان نیست و همه آمارها مثلاً در سایت‌های مهاجرت آن‌ها به تفکیک وجود دارد. ما در این سال‌ها مثلاً بین ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ کل مهاجرتی که داشته‌ایم ۱۳۵ هزار نفر بوده‌است؛ یعنی متوسط زیر ۳۰ هزار نفر در سال این کل مهاجرت است؛ یعنی خانواده شامل جوان، بچه و پدر و مادر که بخشی از اینها دانشجو هستند.»[57][58]

انتشار سالنامه آماری مهاجرتی ایران

به گفته سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری و رئیس بنیاد ملی نخبگان ایران، شایعه‌ای که بسیار گفته می‌شود این است که در سال ۲۰۰۹ صندوق بین‌المللی پول اعلام کرده که ایران در بین ۹۲ کشور اولین کشور از نظر خروج مغزها است. این گزارش کذب محض است چون اصلاً چنین گزارشی از سوی صندوق بین‌المللی پول تا به حال داده نشده‌است.[59][60]

با وجود ارائه عدد و رقم‌های متفاوت، متناقض و زیادی که دربارهٔ مهاجرت و جابه‌جایی نخبگان ایرانی توسط سازمان‌های مردم نهاد، رسانه‌ها یا بعضی از افراد با عنوان فرار مغزها ارائه می‌شد، اما بخش قابل توجهی از این آمارها وجود خارجی ندارند یا قابلیت «بازیابی» و استناد ندارند. تنها مرجعی که این ظرفیت را دارد که آمارهای مستند و دقیقی از وضعیت مهاجرت، جابه‌جایی شهروندان و نخبگان ایرانی ارائه کند، مرکز آمار ایران است.[61]

آماری که ادعای فرار مغزها از ایران را مطرح می‌کند و مدعی است ایران در صدر کشورهای مهاجرفرست قرار دارد، گزارشی منتسب به صندوق بین‌المللی پول است که این صندوق چنین گزارشی منتشر نکرده‌است.

با هدف ارائه تصویر واقعی از وضعیت مهاجرتی ایران و کنار زدن آمارهای نادرست و اغراق‌آمیز، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با همکاری رصدخانه مهاجرت ایران وابسته به پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف سالنامه آماری مهاجرتی ایران را منتشر کرد. این سالنامه که توسط انتشارات دانش‌بنیان فناور در ۳۴۰ صفحه و به صورت رنگی منتشر شده‌است ۸ مرداد ۱۳۹۹ با حضور سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری رونمایی شد.[62]

در این سالنامه آمارهای مثبت و منفی از معیارهای مهاجرتی ایران شامل آمارهایی از جمعیت ایرانیان خارج از کشور، جابه‌جایی‌های دانشجویی، مهاجرت‌های کاری، اطلاعات مهاجرت‌های اجباری- پناهجویی است.[63]

ادعای بهبود جایگاه ایران در میان کشورهای فرستنده مهاجر

بر اساس آخرین آمارهای جهانی ایران در سال ۲۰۱۵ از نظر تعداد مهاجر ارسالی در رتبه پنجاه و چهارم دنیا قرار گرفته‌است و با دارا بودن ۳۲ هزار و ۷۵۸ دانشجو در کشورهای «سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه» (OECD) در میان ۱۰ کشور برتر فرستنده دانشجو قرار ندارد.[45]

پرویز کرمی دبیر ستاد توسعه فرهنگ علم، فناوری و اقتصاد دانش بنیان در گفت وگویی با روزنامه شرق، در پاسخ به این پرسش که «به‌تازگی از قول مسئولی اعلام شد ۱۸۰ هزار نفر از دانش‌آموختگان کشور در سال ۱۳۹۴ به خارج رفته‌اند یا آماری به نقل از صندوق بین‌المللی پول در سال ۲۰۰۹ منتشر شده که حکایت از مهاجرت گسترده نخبگان از ایران دارد. نظرتان دربارهٔ این آمار چیست؟» می‌گوید: «این آمار و ارقام از اساس اشتباه و کذب محض است یا آن آمار دروغ منتسب به صندوق بین‌المللی پول در سال ۲۰۰۹؛ چراکه اساساً چنین گزارشی از سوی این نهاد در آن سال منتشر نشده‌است.»

کرمی همچنین گفته‌است:

«آمار منتسب به بانک جهانی دربارهٔ خروج ۳۰۰ هزار نخبه ایرانی در سال ۲۰۰۹ جعلی‌است. به کسی که سند معتبری از بانک جهانی مبنی بر مهاجرت ۳۰۰ هزار نخبه ایرانی در سال ۲۰۰۹ ارائه دهد، ۱۰۰ میلیون تومان پاداش می‌دهیم.»[64][65][66][67][68][69][70]

مشکلات روند ثبت اختراع در اداره اختراعات ایران

به عقیده بسیاری از مخترعان یکی از اشکالات اساسی روند ثبت اختراع در ایران از سال ۱۳۹۲ تا کنون، هزینه بالا و راندمان طولانی روند اداری ثبت اختراع است که حجم کثیری از طرح‌های قابل ثبت به ثبت نهایی نمی‌رسند، بنا بر گزارشی که در خبرگزاری فارس تحت عنوان ("ایده دزدی" در پیچ و خم اداری/ خلاءاداری و قانونی برای ثبت اختراعات) منتشر گردید، یکی از مخترعین اینگونه می‌نویسد:

با سلام اینجانب نیز در این روند مشکل داوری اختراعات را دارم یعنی زمانی که طرح اینجانب نو و جدید و دارای گام ابتکاری است ولی مراجع دانشگاهی و داوران پس از گرفتن هزینه‌های بالا طرح را تأیید نمی‌کنند و ضمن اعلام نظر شخصی در پاسخ می‌گویند دوست داریم طرح شما را رد کنیم برو پیش هرکسی که دوست داری بگو این مرجع را قبول ندارم اداره نیز می‌گوید ما طبق قانون مجبور هستیم طرح شما را رد کنیم. برخی از مراجع نیز می‌گویند داور متخصص ندارند!

بنا بر گزارش تابناک تحت عنوان (با این ایرادات و ابهامات از «مالکیت صنعتی» حمایت نخواهد شد!):

در این خصوص یکی از متقاضیان به کارشناس اداره اختراعات متن زیر را ارسال کرده‌است :

کارشناس محترم با سلام، اینجانب بشخصه اعتقادی به روند مارکسیستی و وارداتی اداره اختراعات که با قانون اساسی کشور در تضاد می‌باشد ندارم. بر فرض مثال اداره ثبت پرونده متقاضی را در مجموع به حداقل ۵۰ مرجع ارسال کند و پرونده ۳ ماه در هر مرجع طبق قانون توقف کند تا یکی از این مراجع داور متخصص داشته باشند و طرح را درست مورد داوری قرار دهند، این یعنی اتلاف وقت چیزی حدود ۸ سال و پرداخت هزینه چیزی حدود ۳۰ میلیون تومان. در حال حاضر ۱۱ مرجع در پرونده‌های قبلی اعلام کرده‌اند داور متخصص ندارند!. اولا بعد از ۸ سال پرونده به چه درد متقاضی می‌خورد؟، دوم اینکه اگر متقاضیان بخواهند ۳۰ اظهارنامه با این روند ثبت کنند یه چیزی حدود ۹۰۰ میلیون باید هزینه کنند (بنظر شما امکان ثبت اختراع به صورت غیر مستقیم از اینجانب سلب نشده‌است ؟)، ایا بعد از اینکه سند را دریافت کردم همین دولت (قوه مجریه) این هزینه را می‌تواند طی فرآیندی به اینجانب برگرداند (به قول دوستمون خود سند اختراع ۵ کیلو روغن نباتی ارزش دارد ؟)، یا قرار است متقاضی در جامعه رها شود ؟. در اداره شما مردم دو دسته هستند برخی با سرمایه‌های خود اختراع ثبت می‌کنند برخی با دارایی‌های خود. اشخاصی که با دارایی خود اختراع ثبت می‌کنند مثل اعضا هیئت علمی، اشخاصی که به بدنه آزمایشگاه و پژوهشگاه‌ها متصل هستند، این افراد هر هزینه ای بابت اختراع انجام می‌دهند دولت طی فرآیندی این هزینه را به آن‌ها برگشت می‌دهد یا از طریق گرنت دانشگاهی یا از طریق پژوهش تولید؛ یعنی این وسط فقط پول جابجا می‌شود و کسی ضرر نمی‌کند. دسته دوم کسانی هستند که با سرمایه‌های خود اختراع انجام می‌دهند مثل افراد که مدارک عالیه دانشگاهی دارند مشغول کار هستند اما به بدنه دولت وصل نیستند، این افراد تحت هر شرایطی اگر نتوانند اظهارنامه خود را به ثبت برسانند آن‌ها هم سرمایه خود را از دست داده‌اند و هم دارایی خود را که همان اختراع می‌باشد. چون این افراد مجبور هستند نسبت به افراد اول یک مرحله بیشتر برای فرایند ثبت انرژی صرف کنند، این روند به صورتی طراحی شده که به مرور زمان قشر متوسط جامعه که ابزار تولید را در اختیار دارد منحل خواهد شد؛ و جامعه دو قطبی می‌شود یعنی دو قشر بالا و پایین که در این صورت کاپیتالیسم رخ می‌دهد و …

*نگاهی به اقتصاد دانش بنیان*

پیرو گزارش‌های منتشر شده در انبوهی از رسانه‌ها از جمله خبرآنلاین،خبرگزاری مهر و میزان درخصوص " تحقق اقتصاد دانش بنیان " گروهی از نخبگان و مخترعین کشور در این خصوص توضیح داده‌اند: تا آنجاکه ما می‌دانیم در سایر کشورها اقتصاد دانش بنیان یعنی اینکه به عنوان مثال" شرکت سونی اریکسون " با دوتا دانشگاه صحبت می‌کند یا خودش یک دانشگاه و مرکز آموزش تأسیس می‌کند بعد بیانه صادر می‌کند که هرکسی بتواند فاند یا پذیرش دانشگاه مارو بگیرد، بعد از گرفتن مدرک تحصیلی در همین کمپانی سونی اریکسون مشغول به کار می‌شود، این چنین کشوری می‌تواند ادعا کند که اقتصاد دانش بنیان دارد. نه اینکه در کشورما شما با کنکور وارد دانشگاه شوید بعد طی یک فرایندی یک مدرک بگیرید و در انتها دنبال کار بگردید بعد آخر در یک حیطه دیگری مشغول به فعالیت شوید اسم این کار اقتصاد دانش بنیان نیست. متاسفانه تعریف صحیح و درستی از اقتصاد دانش بنیان به " مردم " داده نشده‌است، برای اقتصاد دانش بنیان داشتن نیاز به زیر ساخت و سیاست گذاری است که مبنا آن از همان وزارت علوم می‌باشد. در حقیقت صنعت می‌بایست دانشگاه ایجاد کند چون شرکت نیاز به متخصص دارد نه اینکه دانشگاه شرکت تأسیس کند! چون دانشگاه که نیازی به تولید ندارد. !

عوامل

علل اصلی جذب شدن نخبگان ایرانی را به مراکز علمی سایر کشورها را می‌توان در موارد زیر خلاصه نمود:[71]

دیدن باطن مشکلات

به دلیل پی بردن نخبگان به ریشه مشکلات و ارائه راه حل متناسب با مشکل

بی‌توجهی به ماهیت علم

به‌طوری‌که آن قدر که در رسانه‌ها مثلاً از خوانندگان، هنرپیشه‌ها و ورزشکاران تجلیل می‌کنند، به چهره‌های ماندگار علمی، استادان برجسته و مبتکران و مخترعان و… احترام گذاشته نمی‌شود.

بی‌توجهی به پژوهش

یکی دیگر از این عوامل است. یکی از عواملی که دانشجویان بسیاری را به کشور آمریکا می‌کشاند، عامل امکانات تحصیلی ـ تحقیقی و اعطای کمک‌های تحصیلی و رفاهی است. در سال‌های پس از انقلاب ایران، تعداد دانشگاه‌های داخل کشور بدون هیچ گونه برنامه مدوّنی یا تناسب رشته‌ها با مشاغل، گسترش یافته‌اند و توجّه بیشتر به سمت معیارهای کمّی تا کیفی بود. به روز نبودن اطلاعات، استفاده از روش‌های سنتی و قدیمی و ابزارهای غیراستاندارد، پایین بودن سطح تحقیقات و پژوهش در مراکز علمی، عدم هماهنگی بین تحقیقات و کاربرد آنها، تخصیص بودجه ناکافی به امر تحقیق و پژوهش و گسترش و ترویج مدرک گرایی، از عوامل دیگری هستند که بیشترین نارضایتی و دل‌آزردگی را در بین دانشجویان، به دنبال داشته‌است.

عوامل اقتصادی

مسلّما یکی از عوامل اساسی که اکثر فرزانگان را جذب کشورهای دیگر می‌کند، عوامل اقتصادی و فقر است. وقتی که میزان حقوق یک متخصص در خارج، ده‌ها برابر حقوق همان شخص در ایران است، مسلماً بعضی از متخصصان به فکر مهاجرت به آن کشور خواهند بود.

به دلیل پی بردن نخبگان به مشکلات اقتصادی و زیر سؤال بردن عاملان عمداً شرایط زندگی برای این افراد را دشوار کرده و آنها را به دیگر کشورها هدایت می‌کنند

عدم شایسته سالاری

واگذاری بسیاری از مشاغل به افراد فاقد صلاحیت یا کم صلاحیت، واگذاری مشاغل بر اساس رابطه، عدم تطابق شغل با تخصص در رشته افراد، بوروکراسی (کاغذ بازی) دولتی و انحصاری شدن مشاغل، از دیگر عواملی هستند که به مهاجرت نخبگان از کشور، کمک کرده‌است.

انحصارات دولتی

یکی دیگر از عوامل مهاجرت نخبگان انحصارات دولتی است. به‌طوری‌که در سال‌های پس از انقلاب، از طرفی دولت به دلیل کوچک سازی، از جذب نخبگان سر باز زده‌است و از طرف دیگر روند واگذاری فعالیت‌های کشور به بخش خصوصی به کندی پیش رفته‌است.

در یکی از طرح‌ها، پس‌از دو برابر شدن ساعت کار پرستاران در ایران از ۱۵۰ساعت به ۳۰۰ساعت در ماه، عابدی فتاحی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس ایران اعلام کرد:[72]

«عدم تناسب تعداد بیماران و پرستاران باعث شده کار برای پرستاران سخت‌تر شود و گاهی وقت‌ها تسلیم پیشنهادات و امکانات خارجی‌ها شوند و کشور را ترک کنند که این امر آسیب‌های جدی به جامعه وارد کرده و جامعه پزشکی را با خلاء روبه رو می‌کند.»

مقام‌های خانه پرستار در ایران ادعا می‌کنند سالانه بیش از ۷۰۰ پرستار ایرانی کشور را ترک می‌کنند.[73] در حال حاضر بیشتر پرستاران ایرانی به آمریکا، کانادا و استرالیا رفته و در آنجا حقوقی به مراتب بالاتر از ایران دریافت می‌کنند. کمترین حقوق پرستاران با کمترین میزان تحصیلات در آمریکا، ۳۰ تا ۷۰ هزار دلار در سال است و بالاترین آن ۱۰۰ هزار دلار در سال.[74] بالاترین حقوق پزشک، ۱۵۰ هزار دلار در سال بوده[75] و کمترین حقوق پزشک ۷۰ هزار دلار در سال.[75]

میزان امید به آینده

هرچه امید به آینده، بیشتر باشد، میزان مهاجرت کمتر می‌شود. امید به آینده جوانان در رابطه با شغل آینده‌شان، میزان درآمد آنها، توانایی تشکیل زندگی، ازدواج، خرید مسکن، و… تأثیرگذارند و سرانجام امنیت کشور نیز در فرار مغزها بی تأثیر نیست. افراد، معمولاً جذب کشورهایی می‌شوند که از لحاظ جذابیت و امید به آینده روشن، اطمینان بیشتری داشته باشند.

افراد سرشناس

علاوه بر فهرست ورزشکاران ایرانی، نام تعدادی از ایرانیان که در خارج به موقعیت بالایی رسیدند:

• مجید سمیعی: بنیانگذار و رئیس مرکز بین‌المللی علوم اعصاب در هانوفر آلمان
• مریم میرزاخانی: ریاضی‌دان ایرانی و استاد دانشگاه استنفورد
• علی جوان: استاد بازنشسته فیزیک دانشگاه ماساچوست
• نیما ارکانیحامد: استاد فیزیک دانشگاه هاروارد
• محمد جمشیدی: مدیر برنامه‌های داخلی ایستگاه فضایی ناسا[76]
• فیروز نادری: مدیر پروژه مریخ نورد ناسا
• انوشه انصاری: اولین زن گردشگر فضایی در سپتامبر ۲۰۰۶ میلادی
• پییر امیدیار: مؤسس و رئیس شرکت Ebay بزرگترین شرکت تجارت الکترونیکی جهان
• فرزاد ناظم: مدیر فنی شرکت Yahoo
• امید کردستانی: مدیر ارشد سابق شرکت Google و رئیس اجرایی هیئت مدیره توییتر
• سالار کمانگر: مدیرعامل سابق سایت Youtube وابسته به شرکت Google
• ماریا خرسند: رئیس سابق شرکت اریکسون
• فرح کریمی: نماینده پارلمان هلند
• سهند (سام) دستیاری: سناتور جوان در پارلمان فدرال استرالیا[77]
• کریستین امانپور: رئیس بخش جهانی پخش خبر شبکه سی ان ان
• نازنین بنیادی: بازیگر ایرانی
• شهره آغداشلو: بازیگر سینما و تئاتر
• اندره آغاسی: قهرمان تنیس
• روزبه پور نادر : مؤسس ویکی‌پدیای فارسی
• مهران کاردار: استاد فیزیک مؤسسه فناوری ماساچوست
• کوچر بیرکار: ریاضی‌دان ایرانی دارنده مدال فیلدز
• بهنام شکیبایی:دندانپزشک میکروسکوپی، سازنده ۲۰ ابزار جدید برای ایمپلنت میکروسکوپی و عضو انجمن ایمپلنت آلمان
• فاطیما ابراهیمی:سازنده موشک‌های فیوژن در ناسا
• نادر نجفی:متخصص ایمپلنت هوشمند
• هرمیداس اتابکی:طراح خودرو نخبه
• قاسم اسرار، عضو هیئت مدیره ایستگاه فضایی ناسا
• حمید برنجی، عضو پژوهشگران ایستگاه فضایی ناسا
• بابک فردوسی، مهندس ایرانی ناسا متعلق به گروه معدودی از مهندسان نخبه است که در دهه اخیر پروازهای فضایی ناسا را هدایت می کنند.
• پروفسور پرویز معین، رئیس موسسه مرکزی تحقیقاتی دانشگاه ناسا در آمریکا
• پروفسور محمد جمشیدی، مدیر برنامه های داخلی ایستگاه فضایی ناسا و همچنین مدیر کنترل تکنیک ایستگاه فضایی ناسا
• کاظم امیدوار، عضو پژوهشگران ایستگاه فضایی ناسا
• رضا غفاریان، مهندس لابراتوار نیرو محرکه جت ایستگاه فضایی ناسا
• پروفسور صمد حیاتی، عضو هیئت مدیره ایستگاه فضایی ناسا
• آزاده تبازاده، دانشمند ارشد فیزیک ایستگاه فضایی ناسا
• عبد الحمید کریمی، فعالیت در بخش ساخت موشک های فضایی در ناسا
• حسین اسلامبولچی رئیس بزرگ ترین شرکت مخابرات در امریکا "AT&T"
• جمشید دلشاد شهردار شهر بورلی هیلز آمریکا
• امیر مجیدی مهر معاون بخش رسانه های دیجیتال شرکت "Microsoft"
• پروفسور توفیق موسیوند مخترع نخستین قلب مصنوعی داخل بدن انسان
• پروفسور لطفی علی‌ عسکرزاده استاد بازنشسته دانشگاه برکلی، واضع منطق و نظریه فازی، کامپیوتر هوشمند و بنیانگذار نسل سوم کامپیوتر در جهان!
• پروفسور بیژن داوری مدیر ارشد کمپانی "آی بی ام" (IBM) بزرگ ترین کمپانی سخت افزار در جهان
• سینا تمدن مدیر ارشد شرکت "اپل" (Apple)
• کامران وفا، دانشمند ایرانی دانشگاه هاروارد در سالی که گذشت، جایزه نقدی بخش فیزیک «جایزه دستاورد علمی» را از آن خود کرد.
• محسن رحمانی، دانشمند جوان ایرانی برنده جایزه سالانه اتحادیه بین المللی فیزیک محض و کاربردی
• دکتر امین صالحی خوجین، دانشیار مهندسی مکانیک و صنعتی دانشگاه ایلی‌نوی شیکاگو در فهرست ۱۰۰ متفکر جهانی نشریه معتبر فارین پالیسی
• سارا زاهدی، ریاضیدان ایرانی الاصل ساکن سوئد برنده جایزه معتبر انجمن ریاضیات اروپا (EMS).
• دکتر علی همتی بریوانلو دانشمند ایرانی برنده جوایز متعدد از جمله Irma T. Hirschl/ Monique Weill-Caulier Trusts Career Scientist Award و جایزه سیرل اسکولار
• محسن مرادی دالوند محقق دانشگاه هاروارد و موسسه سیستم های هوشمند تحقیقات و نوآوری (ICERI) طراح نخستین سیستم جراحی رباتیک در جهان.
• امید نوری پور نماینده پارلمان آلمان.
• مریم یزدانفر نماینده پارلمان سوئد.
• گلی عامری  عضو سابق هیئت ارشد نمایندگی آمریکا در سازمان ملل متحد.
• محسن معظمی قائم مقام حقوقی گروه اینترنت بیزنس سلوشنز و هیئت مشاوره ای شرکت کوکاکولا و پراکتر اند گمبل.
• بهمین ثیابی مدیرعامل شرکت HiGrade انگلستان واستاد دانشگاه وست مینستر انگلستان.
• امیر مجید مهر معاون بخش رسانه‌های دیجیتال شرکت Microsoft.
• مینو اخترزند مدیرکل اداره راه ‌آهن سوئد و از بانفوذترین مهاجرتباران در اقتصاد سوئد.
• هوشنگ سیحون معمار, نقاش و طراح بناهای بزرگ تاریخی.
• پرویز مشکاتیان آهنگساز و سنتورنواز.
• نادر خلیلی معمار و طراح سیستم‌های سکونت در مریخ با الهام از معماری مناطق کویری ایران و برنده جایزه تبحر در فناوری از انجمن معماران امریکا.
• مرجانه ساتراپی  کارگردان برجسته سینمای کامیک در سینمای فرانسه.
• امیر مکری فیلم بردار مشهور صنعت فیلمسازی هالیوود.
• فرهاد صفی‌نیا نویسنده و تهیه کننده فیلمهای مشهور هالیوودی.
• رضا بدیعی کارگردان سینمای هالیوود.
• پروفسور احسان یارشاطر مدیر پروژه دانشنامه ایرانیکا
• ابراهیم ویکتوری از پژوهشگران سازمان فضایی آمریکا; ناسا
• نامدار بقایی یزدی  مخترع و دانشمند انرژی هسته‌ای مقیم بریتانیا.
• ایرج گنج بخش جراح برجسته قلب و عروق مقیم پاریس.
• نصرت پزشکیان جراح برجسته متخصص بیماریهای مغز و اعصاب مقیم آلمان.
• پروفسور علی اصغر خدادوست دانشمند و جراح برجسته چشم, استاد دانشگاه ییل آمریکا.
• رودابه بختیار مجری شبکه “FOX NEWS” آمریکا.
• مارتین خدابخشیان تهیه کننده ارشد تلویزیون ورزشی “ESPN” آمریکا

اقدامات پیشگیرانه

در سال ۱۳۸۸، دانشگاه صنعتی شریف طی اطلاعیه‌ای از تمامی دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد که جهت ادامه تحصیل، از ۲۰ دانشگاه برتر دنیا پذیرش همراه با بورس گرفته‌اند، دعوت به عمل آورد که بدون آزمون ورودی و در چارچوب آئین‌نامه استعداد درخشان ادامه تحصیل دهند. این پذیرش از ترم پاییز سال تحصیلی ۸۹–۱۳۸۸ آغاز شد.[78]

محمدحسن دوگانی، رئیس کمیته جلوگیری از خروج نخبگان، در تیرماه ۱۳۸۹ اظهار کرد این کمیته در حال تدوین طرحی برای ارائه به مجلس شورای اسلامی است که در صورت تأیید می‌توان انگیزه‌های لازم مادی و معنوی را برای جلوگیری تدریجی از خروج نخبگان فراهم کرد.[1]

افزایش سه برابری و پلکانی عوارض خروج از کشور در سال ۱۳۹۶ در لایحه بودجه‌ای که از دولت به مجلس آمد از دیگر اقدامات دولت ایران بود.[79]

جستارهای وابسته

• میراث آلبرتا
• سهمیه بندی جنسیتی در دانشگاه‌ها
• فرار مغزها
• سرکوب فعالان محیط زیست در دوران جمهوری اسلامی

منابع

1. ۶۰ هزار نخبه ایرانی به خارج مهاجرت کرده‌اند روزنامه اطلاعات
2. «نخبگان! خارج نروید، شریف بروید». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۸ سپتامبر ۲۰۰۹.
3. «ایران؛ قهرمان المپیاد فرار مغزها». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۰-۰۷.
4. «موج جدید مهاجرت نخبگان از دانشگاه‌های ایران». راه سبز. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۳۸۸.
5. نجاتی، محمدحسین (۳۱ مرداد ۱۳۸۹)، «تعابیر جدید رئیس سازمان ملی جوانان دربارهٔ یک پدیده اجتماعی؛ به جای فرار مغزها بگوییم هجرت فرهنگی»، تهران امروز (شماره ۳۲۹)، ص. صفحه ۱۵ مهرداد بذرپاش، رئیس سازمان ملی جوانان: «در برخی از محافل از فرار مغزها در میان قشر جوان صحبت می‌شود که این امر اشتباه است و باید به جای فرار مغزها واژه «هجرت فرهنگی علمی» را به کار ببریم. هجرت برای معرفی افتخارات کشور به دنیا و کسب تجربه‌های بسیار ارزشمند است و هم‌اکنون زمان تشکیل نهضت انتقال فرهنگ کشور فرا رسیده‌است، چرا که این امر مهجور مانده‌است. اگر بتوانیم فرهنگ مترقی کشور را به خوبی انتقال دهیم، نصف راه را به سلامت پیموده‌ایم.»</: عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]
6. «روزنامه ابتکار - سرفصل». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۸ سپتامبر ۲۰۰۹.
7. BBC فارسی - ایران - وزارت علوم ایران: فرار مغزها نداریم
8. «مقام اول در فرار مغزها از کشور».
9. «رتبه نخست ایران در فرار مغزها».
10. «Iran ranking first in the world in brain drain with flight of 150,000 elite per year».
11. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «دویچه وله فارسی | DW». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۶.
12. مجیری، امیرحسین (۲۰۲۱-۰۲-۱۷). «آمار ایرانیان خارج از کشور (آمار رسمی وزارت امور خارجه، 1399)». ویرگول. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۶.
13. «The number of international migrants reaches 272 million, continuing an upward trend in all world regions, says UN | UN DESA | United Nations Department of Economic and Social Affairs». www.un.org (به انگلیسی). ۲۰۱۹-۰۹-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۶.
14. http://www.imam-khomeini.ir/fa/1070/صحیفه_امام_خمینی/جلد5/زیانهای_مادی_و_معنوی_شاه_برای_ایران_ـ_رسالت_پیام‌رسانی_ایرانیان_برون_مرزی
15. سخنرانی روح‌الله خمینی در جماران در ۸ آبان ۱۳۵۸
16. آیت‌الله روح‌الله خمینی در ملاقات با اعضای کمیته امداد. روزنامه اطلاعات، نهم آبان ماه ۱۳۵۸
17. سازمان چریکهای فدایی خلق ایران
18. http://www.imam-khomeini.ir/fa/books/BooksahifeBody.aspx?id=2030
19. http://farsi.rouhollah.ir/library/sahifeh?volume=10&page=403. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
20. Iran's scientific brain drain reaching 'critical mass' - SciDev.Net
21. : SharifNews.ir:: مشروح سخنان بسیار مهم احمدی‌نژاد در دانشگاه امیرکبیر می‌خواستند 6 ماهه دولت را ساقط کنند
22. Iranian president calls for purge of liberal lecturers | World news | The Guardian
23. BBC NEWS | Middle East | 'Mass purges' at Iran universities
24. Bitter friends, bosom enemies: Iran, the U.S. , and the twisted path to confrontation. Barbara Slavin. Macmillan, 2007. ISBN 0-312-36825-9 pp.53
25. «سرنوشت رتبه‌های برتر کنکور چیست؟». پایگاه خبری تحلیلی انتخاب. تاریخ انتشار: ۰۶: ۱۹–۱۴ آبان ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۱۸ نوامبر ۲۰۱۸. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
26. «رتبه‌های برتر کنکور سال‌های گذشته چه می‌کنند؟ آن‌ها که رفتند، آن‌هایی که ماندند». خبرآنلاین. ۱۶ مهر ۱۳۹۷–۰۴:۲۹. دریافت‌شده در ۱۸ نوامبر ۲۰۱۸. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
27. «Whose brains are draining?». مجله اکونومیست. Jul 1st 2015. دریافت‌شده در Jan 30th 2018. تاریخ وارد شده در |بازبینی=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
28. CIA - The World Factbook - Iran
29. Iran. LONELY PLANET. Andrew Burke, Mark Elliott, 2008 ISBN 1-74104-293-3 pp.53
30. وزیر علوم ایران: سالانه ۱۵۰ هزار نخبه علمی از کشور خارج می‌شوند
31. «Washington Prism». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ آوریل ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۲۲ آوریل ۲۰۰۸.
32. Set Cookies
33. «جنبش راه سبز - رتبه نخست در اعتیاد و فرار مغزها؛ آمارها از سوء مدیریت خبر می‌دهند». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ نوامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۳ دسامبر ۲۰۰۹.
34. Iran's Brain Drain: ۲۰۰٬۰۰۰ graduates trying to go abroad
35. THE IRANIAN: Iranian-American stats, Phyllis McIntosh
36. http://www.nahadiran.ir/site/?PageId=news&title=انتخابات%20و%20ظرفیت‌های%20دانشجویان%20خارج%20از%20کشور&index=KbEdTjtujGuVNEZFGmNI_ZX86MC8Zn8CJGTBXqUBMuLqhUwm2dfWMHFB2xeaZxvkbRVV4NuyCQvVWLQBBFpbC7onp_s8fAaWA1L7L4lseQiTnuWtW2yuSsS2nU7ihRVJ%7CQ-cOUdTPp-BchBE3i1T49ipQrrIZGgmAruhy7t98P_E,
37. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ مارس ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ مارس ۲۰۱۸.
38. خروج دانشجویان دکترا؛ سالی ۱۵۰ میلیارد دلار خسارت به ایران دویچه‌وله فارسی
39. گسترش ابعاد فرار مغزها از ایران دویچه‌وله فارسی
40. «۱۵۰ میلیارد دلار؛ خسارت خروج سالانه ۱۵۰ هزار دانشجوی دکتری از ایران». خبر آنلاین. ۲۵ بهمن ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ آوریل ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۹ ژوئیه ۲۰۱۶.
41. تأثیر جنگ و بی‌ثباتی بر توسعه ایران؛ از خودمان چیزی نمی‌دانیم
42. جدال سنت و تجدد: سخنرانی عباس میلانی، نویسنده کتاب «معمای هویدا» در استرالیا
43. روزنامه دنیای اقتصاد (۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۶). «صعود ایران در ۱۱ شاخص».
44. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (۱۲ بهمن ۱۳۹۶). «ستاری:ایران دیگر جزو کشورهای مهاجرفرست دنیا نیست».
45. خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا (۱۹ تیر ۱۳۹۶). «رتبه 54 ایران در شاخص تعداد مهاجر ارسالی».
46. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۶). «صعود ایران در ۱۱ شاخص».
47. خبرگزاری مهر (۱۶ بهمن ۱۳۹۶). «ایران جزء کشورهای اصلی مهاجر فرست محسوب نمی‌شود».
48. "International Students in the U.S. : Fall 2017 Trends". 2017.
49. روزنامه دنیای اقتصاد (۱۰ اسفند ۱۳۹۵). «الزامات مهاجرت معکوس ایرانیان».
50. روزنامه دنیای اقتصاد (۲۴ خرداد ۱۳۹۶). «بازگشت۶۷۳نخبه به ایران در۲سال اخیر».
51. دنیای اقتصاد (۵ شهریور ۱۳۹۶). «روند معکوس مهاجرت مغزها در ایران».
52. خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا (۲ شهریور ۱۳۹۶). «مدارس فارسی‌زبان در خارج از مرزهای کشور ساخته می‌شود».
53. پایگاه خبری روزامه (۵ شهریور ۱۳۹۶). «روند معکوس مهاجرت مغزها در ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۷ فوریه ۲۰۱۸.
54. پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد ملی نخبگان (۱۵ بهمن ۱۳۹۶). «https://www.bmn.ir/fa-IR/News/News/75554/در-سال‌های-اخیر-مهاجرت-معکوس-نخبگان-محقق-شده-است». پیوند خارجی در |title= وجود دارد (کمک)
55. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (۹ دی ۱۳۹۶). «دروغ بزرگ».
56. پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد ملی نخبگان (۹ دی ۱۳۹۶). «مهاجرت سالانه ١٥٠ هزار دانشجو دروغ بزرگ».
57. پایگاه خبری نوپانا (۱۸ فروردین ۱۳۹۷). «بازگشت نخبگان با رونق استارتاپ‌ها».
58. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری (۱۸ فروردین ١٣٩٧). «بازگشت نخبگان با رونق استارتاپ‌ها».
59. «دروغ بزرگ». روزنامه اعتماد. ۹ دی ۱۳۹۶.
60. پایگاه اطلاع‌رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری (۹ دی ۱۳۹۶). «مهاجرت سالانه ١٥٠ هزار دانشجو دروغ بزرگ».
61. تابناک (۲۳ مرداد ۱۳۹۸). «فرار مغزها، سرگشته میان آمارها و تعاریف».
62. خبرگزاری مهر. «سالنامه مهاجرتی ایران رونمایی شد».
63. خبرگزاری تسنیم (۰۸ مرداد ۱۳۹۹). «رونمایی از سالنامه آماری مهاجرتی ایران». تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
64. پایگاه خبری تحلیلی فناوری و نوآوری (۲۴ دی ۱۳۹۶). «راست و دروغ‌های «فرار مغزها»».
65. پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد ملی نخبگان (۱۰ بهمن ۱۳۹۶). «مهاجرت 180 هزار نخبه ایرانی دروغ است».
66. خبرگزاری آنا (۹ بهمن ۱۳۹۶). «مهاجرت 180 هزار نخبه ایرانی دروغ است/ آمارهای جالب و خواندنی از مهاجرت نخبگان».
67. روزنامه شرق (۲۴ دی ۱۳۹۶). «راست و دروغ‌های «فرار مغزها»». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۹ ژانویه ۲۰۱۸.
68. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایرنا (۲۴ دی ۱۳۹۶). «راست و دروغ‌های «فرار مغزها»».
69. تی نیوز (۲۴ دی ۱۳۹۶). «راست و دروغ‌های «فرار مغزها»».
70. فرادید (۲۴ دی ۱۳۹۶). «راست و دروغ‌های «فرار مغزها»».
71. «توسعه نیافتگی و فرار مغزها». پایگاه حوزه.
72. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۹ ژوئیه ۲۰۱۴.
73. http://www.jamejamonline.ir/newspreview/947518117564771536
74. "Nurse Jobs | Indeed.com". Retrieved 2017-07-09.
75. "Job Search | Indeed". Retrieved 2017-07-09.
76. «پروفسور محمد جمشیدی، مدیر برنامه‌های داخلی ایستگاه فضایی ناسا».
77. «"سهند دستیاری" سناتور ایرانی‌تبار از پارلمان استرالیا».
78. الهه محمدی (۴ مهر ۱۳۸۸). «نخبگان! خارج نروید، شریف بروید». وب‌سایت روزنامه خبر.
79. https://donya-e-eqtesad.com/بخش-سایت-خوان-62/3339222-آخرین-تصمیم-برای-عوارض-خروج-از-کشور-ارقام

پیوند به بیرون

• تحلیلی بر مسئله فرار مغزها
• روند مهاجرت تحصیل‌کرده‌های ایرانی بایگانی‌شده در ۲۲ آوریل ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine، شبکه مطالعات سیاست‌گذاری عمومی
• جابجایی بین‌المللی دانشجویان و تحصیل‌کرده‌گان در سطح ایران و جهان[1]

1. پایگاه اطلاع‌رسانی دولت (۲۰ خرداد ۱۳۹۷). «کتاب جابجایی بین‌المللی دانشجویان و تحصیل‌کرده‌گان در سطح ایران و جهان منتشر شد». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژوئن ۲۰۱۸.