خدمات فاضلاب و عرضه آب در ایران
تأمین آب و فاضلاب در ایران شاهد پیشرفت‌های مهم به ویژه از نظر افزایش دسترسی به آبرسانی شهری بوده‌است. با این وجود همچنان چالش‌های مهمی وجود دارند. خصوصاً در مورد سرویس‌های بهداشتی و ارائه خدمات در مناطق روستایی. وزارت نیرو مسئولیت سیاست‌گذاری و شرکت‌های استانی مسئولیت ارائهٔ خدمات را بر عهده دارند.
| ایران: آب و فاضلاب | ||
|---|---|---|
 | ||
| داده‌ها | ||
| دسترسی به یک منبع آب بهبود یافته | ۹۹٪ در مناطق شهری[1] | |
| دسترسی به فاضلاب | ۱۹٪ در مناطق شهری | |
| تداوم عرضه (٪) | نامعلوم | |
| متوسط مصرف آب شهری (لیتر / سرانه در روز) | نامعلوم | |
| متوسط تعرفه آب شهری (دلار آمریکا / متر مکعب) | ۰٫۰۶(۲۰۰۲) | |
| سهم اندازه‌گیری خانگی | نامعلوم | |
| سرمایه‌گذاری سالانه در تأمین آب و فاضلاب | نامعلوم | |
| منابع تأمین اعتبار | عمدتاً یارانه‌های دولتی | |
| موسسات | ||
| عدم تمرکز | جزئی، در سطح استان | |
| شرکت ملی آب و فاضلاب | نه برای ارائه خدمات | |
| تنظیم کننده آب و فاضلاب | هیچ‌یک | |
| مسئولیت تنظیم سیاست | وزارت نیرو (ایران) | |
| قانون بخش | قانون شرکت‌های آب و فاضلاب استان از سپتامبر ۱۹۹۰ | |
| تعداد ارائه دهندگان خدمات شهری | ۳۰ شرکت آب و فاضلاب شهری استان | |
| تعداد ارائه دهندگان خدمات روستایی | ۳۰ شرکت آب و فاضلاب روستایی استان | |
منابع آبی
اقلیم
بارش باران در ایران بسیار فصلی است، بارش فصلی بین مهر تا آذر، زمین را برای باقی سال سیراب می‌کند. جریان رودخانه‌های ایران حاصل تغییرات شدید فصلی است. به عنوان مثال، رودخانه کارون در خوزستان در دوره‌هایی با حداکثر جریان، ده برابر بیشتر از میزان تحمل در دوره‌های خشک، آب در جریان دارد. در بسیاری از نقاط، ممکن است تا زمان طوفان‌های ناگهانی بارندگی وجود نداشته باشد. کمبود آب با توزیع نابرابر آب ایجاد می‌شود. در نزدیکی دریای خزر، میانگین بارش در حدود ۱۲۸۰ میلی‌متر در سال است، اما در فلات مرکزی و در دشت‌های جنوب به ندرت از ۱۰۰ میلی‌متر فراتر می‌رود.[2]
| منطقه | ۲۰۱۲–۱۳ | ۱۹۷۰–۲۰۱۴ |
|---|---|---|
| دریای خزر | ۴۰۵٫۲ | ۴۲۳٫۳ |
| خلیج فارس | ۳۴۳٫۶ | ۳۵۸٫۶ |
| دریاچه ارومیه | ۲۷۸٫۹ | ۳۲۶٫۷ |
| حوضه مرکزی | ۱۳۹٫۰ | ۱۶۲٫۲ |
| حوضه دریاچه هامون | ۷۸٫۵ | ۱۱۰٫۵ |
| حوضه سرخس | ۲۴۴٫۵ | ۲۰۳٫۹ |
| ایران | ۲۰۳٫۹ | ۲۳۸٫۶ |
منبع: وزارت نیرو، شرکت مدیریت منابع آب ایران.[3]
آب تهران بزرگ با جمعیت بیش از ۱۳ میلیون نفر از طریق آب‌های سطحی از سد لار بروی رودخانه لار در شمال شرقی شهر، سد لتیان بروی رودخانه جاجرود در شمال، رود کرج در شمال غربی و آب‌های زیرزمینی خود شهر تأمین می‌شود. ساکنان تهران روزانه به‌طور متوسط ۳۲۵ لیتر آب مصرف می‌کنند.[4] میزان مصرف آب در ایران ۷۰ درصد بیشتر از میانگین جهانی است.[5]
در زمستان ۱۳۹۴، رئیس‌جمهور حسن روحانی در کنفرانسی اظهار داشت که «الگوی مصرف آب» در ایران باید تغییر کند، بدون آنکه توصیهٔ خاصی در مورد چگونگی اجرای این امر داشته باشد.[6]
آب دریا شیرین‌کن
دولت ایران برای رساندن آب از سواحل جنوبی به داخل کشور سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای را برای آب شیرین کن و خطوط لوله پیش‌بینی کرده‌است. در مرحله اول قرار است کارخانه‌های آب شیرین‌کن برای تأمین شهرهای ساحلی ساخته شود، در مرحله دوم نیز باید در شهرهای فلات مرکزی خدمات ارائه شود. انتظار می‌رود کارخانه‌ها و خطوط لوله توسط بخش خصوصی تأمین مالی شود که دولت در آن هزینه‌های سالانه تولید را پرداخت می‌کند. این‌گونه قراردادها برای نمک‌زدایی از قبل با شرکت‌های ایرانی در مقیاس کمی وجود داشتند و پیش‌بینی می‌شود تا قراردادهای بزرگتری با شرکت‌های بین‌المللی بسته شوند.[7] انتظار می‌رود انرژی نیروگاه‌های آب شیرین‌کن حداقل تا میزان اندکی توسط نیروگاه‌های هسته‌ای کوچک تأمین شود.[8]
حمید چیتچیان، وزیر وقت انرژی ایران ابراز داشت که آب نمک‌زدایی شده از طریق ۵۰ کارخانه آب شیرین‌کن در اختیار ۴۵ میلیون نفر در ۱۷ استان قرار خواهد گرفت. در ابتدا، آب نمک زدایی شده در بندرعباس، به استان کرمان منتقل می‌شود.[9]
زیرساخت‌ها
بیشتر آب آشامیدنی در ایران از طریق زیرساخت‌های مدرن مانند سدها، مخازن و خطوط لوله انتقال از راه دور تأمین می‌شود که برخی از آن‌ها بیش از ۳۰۰ کیلومتر طول درازا دارند. اینک ۴۲ سد بزرگ در حال بهره‌برداری با ظرفیت ذخیره‌سازی ترکیبی ۳۳BCM در سال وجود دارد. این سدها هر ساله به دلیل رسوب زدایی، حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب از ظرفیت ذخیره‌سازی خود را از دست می‌دهند. بیشتر سدهای چند منظوره برای آبیاری، کنترل سیلاب و در برخی موارد تأمین آب شرب استفاده می‌شوند.[10]
تخمین زده می‌شود که حدود ۵۰۰۰۰۰ چاه عمیق و کم عمق در کشور وجود داشته باشند.[11] که بسیاری از آن‌ها غیرقانونی هستند.[12]
تخمین زده می‌شود هنوز ۶۰۰۰۰ سیستم سنتی قنات (کاریز) در مناطق فلات ایران در یزد، خراسان و کرمان برای آبیاری و آبرسانی آب آشامیدنی در مناطق روستایی و شهرهای کوچک در حال استفاده اند.[2] قدیمی‌ترین و بزرگترین قنات شناخته شده، در شهر گناباد ایران است که پس از ۲۷۰۰ سال هنوز تقریبا آب آشامیدنی و کشاورزی ۴۰۰۰۰ نفر را تأمین می‌کند.
آلودگی
آلودگی آب در اثر فاضلاب صنعتی و شهری و همچنین کشاورزی ایجاد می‌شود. در مورد فاضلاب شهری، بخش عمده‌ای از فاضلاب‌های جمع‌آوری شده بدون تصفیه رها می‌شوند و منبع اصلی آلودگی آب‌های زیرزمینی و خطر برای سلامت عمومی هستند. در تعدادی از شهرهای فاقد فاضلاب بهداشتی، خانوارها فاضلاب خود را از طریق زهکشی‌های باران تخلیه می‌کنند.[13]
تاریخ و تحولات اخیر
تا سال ۱۳۶۹ بخش آب و فاضلاب بسیار غیرمتمرکز بود. بیشتر ارائه خدمات آب و فاضلاب بر عهده شهرداری‌ها و استان‌ها بود. این امر با اصلاح اساسی در سال ۱۳۶۹ با تصویب قانون شرکت‌های آب و فاضلاب تغییر یافت.[14]
در شهریور ۱۳۸۲، دولت ایران و بانک جهانی در مورد طرحی با اهداف بهبود هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری توافق کردند. مشخص نیست که داده‌های پایه در سال ۱۳۸۲ چه بوده و تا چه میزان پیشرفت برای دستیابی به این اهداف حاصل شده‌است.[15]
در آبان ۱۳۸۷ دولت اعلام کرد که ساخت ۱۷۷ سد در سطح کشور را تصویب کرده‌است.[16]
سدها در ایران در درجه اول برای تولید نیروگاه‌های آبی، آبیاری و کنترل سیل استفاده می‌شوند. این در حالی است که یکی از این پروژه‌ها، آب شرب و آب جهت مصارف صنعتی را به شهرهای قم، گلپایگان، دلیجان، ساوه، خمین و نموار در استان‌های مرکزی قم، اصفهان و مرکزی تأمین می‌کند.
در فروردین ۱۳۹۱، دولت پروژه انتقال آب دریای خزر به مناطق مرکزی ایران را آغاز کرد و حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب را در سال جابجا نمود.[17]
در فروردین ۱۳۹۵ معاون وزیر نیرو، ستار محمودی بیان کرد که شش شهر بزرگ - بندرعباس، شیراز، کرمان، مشهد و همدان - با کمبود شدید آب روبرو شده‌اند و منابع آبی نیز در ۴۵۰ مورد دیگر تحت فشار قرار گرفته‌اند. بخش‌هایی از ایران طی ۱۵ سال گذشته با خشکسالی روبرو شده‌اند.[9]
دستاوردها و چالش‌ها
از دهه ۵۰ دسترسی به آبرسانی شهری از ۷۵٫۵٪ به ۹۸٪ افزایش یافته‌است. به گفته یکی از ناظران ایرانی، مقدار آب عرضه شده افزایش یافته و کیفیت آن نیز بهبود یافته‌است. وی نتیجه می‌گیرد که اصلاحات «بسیار موفق» بوده‌است و «نمونه‌ای از بهترین نوع عملکرد» است که «باید به سایر کشورها پیشنهاد شود.»[18]
با این حال، تعدادی از چالش‌ها باقی مانده‌اند. به گفته بانک جهانی، این بخش تحت تأثیر کارایی اندک مصرف آب در مناطق شهری و روستایی است. مشارکت محدود ذی‌نفعان در برنامه‌ریزی و مدیریت توسعه، مشکلات آلودگی ناشی از تخلیه فاضلاب تصفیه نشده در آبراه‌های عمومی و سفره‌های آب، نهادهای ضعیف مسئول، عملکرد ضعیف تأسیسات آبرسانی و دفع فاضلاب در محل، افزایش خطر آلودگی آب‌های زیر زمینی و سطحی، ظرفیت محدود فنی، عدم شفافیت و هماهنگی محدود بین ذی‌نفعان از جملهٔ این مشکلات اند.[13]
همکاری خارجی
شریک اصلی خارجی بخش آب و فاضلاب ایران در دهه اول قرن ۲۱ بانک جهانی بود. امروز شرکای اصلی خارجی ایران بانک توسعه اسلامی، سازمان ملل و سازمان‌های مردم نهاد اند.
بانک توسعه اسلامی
بانک توسعه اسلامی (IDB) بیش از ۸۰۰ میلیون یورو وام در کل برای پروژه‌های آب و فاضلاب ایران از سال ۲۰۱۴ اختصاص داده‌است، از جمله ۶۵ میلیون یورو برای پروژه فاضلاب شرقی مشهد، ۱۴۰ میلیون یورو برای پروژه‌های شهرهای قم و کاشان، ۱۷۵ میلیون یورو به تهران، ۱۹۵ میلیون یورو برای پروژه فاضلاب روستایی، ۹۲ میلیون یورو به پروژه آب استان قم، ۸۰ میلیون یورو برای پروژه‌های فاضلاب در همدان و قشم و ۱۴۴ میلیون یورو برای پروژه‌های فاضلاب در جنوب استان فارس.[19] بخش فاضلاب ایران بزرگترین دریافت کننده بودجه آب و فاضلاب IDB در جهان است. با ۸٫۲۸٪ سهام ایران سومین سهامدار IDB است که بزرگترین سهامدار آن عربستان سعودی است.[20]
سازمان‌های غیردولتی خارجی
بر خلاف سایر کشورهای کم درآمد و متوسط، ایران میزبان تعداد کمی از سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی خصوصی است که اهداف زیست‌محیطی یا اجتماعی را دنبال می‌کنند. با وجود شرایط دشوار عملیاتی و اصطکاک با نهادهای حاکم، دولت ایران برای ترغیب مشارکت بیشتر سازمان‌های غیردولتی خارجی تلاش کرده‌است.[21] در نتیجه، برخی از سازمان‌ها فعالیت خود را از سر گرفتند و سازمان‌های نوپا از جمله سازمان‌هایی که در زمینه‌های آب و فاضلاب فعالیت می‌کنند، پروژه‌هایی را در ایران آغاز کرده‌اند. یکی از این سازمان‌ها، "Healing For Iran"، اخیراً برنامه ای را برای بهبود دسترسی روستاییان به آب و بررسی علل آلودگی آب در جمعیت‌های محروم راه اندازی کرده‌است.[22]
بانک جهانی
بانک جهانی بین سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ در ایران درگیر پروژه‌های آب و فاضلاب بود. این همکاری با تصویب پروژه فاضلاب تهران در سال ۲۰۰۰ و به دنبال آن تصویب دو پروژه دیگر در سال ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵ آغاز شد. در سال ۲۰۱۰، آخرین پروژه آن، پروژه آبرسانی و فاضلاب شهرهای شمالی پایان یافت. این پروژه با وام ۲۲۴ میلیون دلاری با هدف ارتقاء کیفیت زندگی در چهار شهر شمالی رشت و انزلی در استان گیلان و همچنین ساری و بابل در استان مازندران صورت گرفت.
بانک جهانی می‌گوید که موسسات مالی بین‌المللی از مجازات‌هایی که سازمان ملل علیه ایران وضع کرده‌است معاف هستند.[23] در سپتامبر ۲۰۱۳، بانک جهانی ایران را از لیست وام گیرندگان خود که قادر به دریافت وام جدید نیستند حذف کرد و گفت جمهوری اسلامی مبالغ وام معوقه خود را پرداخته‌است. در آوریل ۲۰۱۴، وزیر دارایی و امور اقتصادی ایران، علی طیب نیا، از بانک جهانی خواست تا ایران را برای اجرای پروژه‌های عمرانی کمک مالی کند.[24]
جستارهای وابسته
منابع
- "Joint Monitoring Programme for Water Supply and Sanitation Estimates for Iran". Archived from the original on 2008-02-16. Retrieved 2008-07-05.
- Helen Chapin Metz, ed. Iran: A Country Study. بایگانی‌شده در ۲۰۱۶-۰۳-۰۵ توسط Wayback Machine Washington: GPO for the Library of Congress, 1987, Chapter "Water".
- "Annual Review 2013/14". Central Bank of Iran. February 2015. Archived from the original (PDF) on 2019-05-02.
- Nasseri, Ladane (18 September 2014). "Iran May Import Water From Tajikistan to Avert Crisis". Bloomberg. Archived from the original on 9 January 2015. Retrieved 12 March 2017.
- Kayhan:Changing Old Habits, quoting the leader of the Islamic Revolution Ayatollah Seyed Ali Khamenei in his 2009 Norouz message
- "Rouhani Aims to Change Water Consumption Habits in Iran". OOSKAnews. Archived from the original on 18 April 2016. Retrieved 6 April 2016.
- "Iran looks abroad as sanctions ease off". Global Water Intelligence, May 2015. Missing or empty
|url=(help) - "Iran to build 'small' nuclear plants, desalination facilities". 11 April 2015. Archived from the original on 27 May 2015. Retrieved 26 May 2015.
- "Six Iranian Cities Face Acute Water Shortages". OOSKAnews. Archived from the original on 18 April 2016. Retrieved 6 April 2016.
- Ministry of Energy, Water Research Institute:Sedimentation in the Reservoirs of Large Dams in Iran بایگانی‌شده در ۲۰۱۲-۰۲-۱۹ توسط Wayback Machine, 2000
- United Nations:Freshwater and Sanitation Country Profile - The Islamic Republic of Iran بایگانی‌شده در ۲۰۱۶-۰۳-۰۴ توسط Wayback Machine, p. 4
- "Severe Iran water shortage may lead to rationing". Foxnews. January 31, 2014. Archived from the original on September 6, 2014. Retrieved September 5, 2014.
- World Bank: Northern Cities Water Supply and Sanitation Project بایگانی‌شده در ۲۰۰۹-۰۳-۰۵ توسط Wayback Machine, p. 29-30
- Nikravesh, Ardakanian and Alemohammad, Institutional Capacity Development of Water Resources Management in Iran: «نسخه آرشیو شده» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ ژانویه ۲۰۲۰.
- World Bank: Ahwaz and Shiraz Water Supply and Sanitation Project بایگانی‌شده در ۲۰۱۱-۰۶-۱۲ توسط Wayback Machine, p. 18
Specifically there were four targets: - "IRNA:Iran: Government approves construction of 177 dams". Archived from the original on 2008-11-12. Retrieved 2008-11-07.
- "Archived copy". Archived from the original on 2016-03-05. Retrieved 2017-01-15.
- Seyed Ali Mamoudian, Secretary of the IWA National Committee for Iran: “Iran. Water and wastewater management across the country”, IWA Yearbook 2008, p. 28
- "Islamic Development Bank to allocate 144 million euros for wastewater projects in Iran". Trend News Agency, Azerbaijan. 21 February 2014. Archived from the original on 27 February 2014. Retrieved 17 July 2014.
- "IDB Member Countries". Islamic Development Bank. Archived from the original on 28 July 2014. Retrieved 17 July 2014.
- UNHCR:Iran encourages more international NGOs to come and help refugees بایگانی‌شده در ۲۰۱۱-۰۱-۲۶ توسط Wayback Machine, May 8, 2009
- Healing For Iran: Iran's Water Crisis and Project Clean Water Community
- "Does the World Bank Group follow UN sanctions on Iran?". World Bank: FAQs Iran. Archived from the original on 27 July 2014. Retrieved 17 July 2014.
- "WB, IDB provide €2.2b financing for Iran's water, wastewater projects: official". Tehran Times, 9 May 2014. Archived from the original on 25 July 2014. Retrieved 17 July 2014.