استان قم

استان قم یکی از استان های ایران است که در مرکز این کشور و در جنوب استان تهران، شمال استان اصفهان، شرق استان مرکزی و غرب استان سمنان واقع شده‌است. مرکز استان شهر قم است. این استان در یک منطقهٔ خشک و نیمه‌خشک واقع شده‌است و آب و هوای گرم و خشک دارد. مناطق جنوبی و غربی استان دارای آب و هوای کوهستانی و کوه های مرتفع است. مناطق شرقی، مرکزی و شمالی استان نیز دارای کویر و بیابان‌ وسیع است که بزرگ‌ترین آن‌ها دشت مسیله است. استان قم از نظر وسعت پس از استان البرز کوچک‌ترین استان ایران است. استان قم دارای سه شهرستان است. شهرهای قم و سلفچگان مهم‌ترین شهرهای استان به‌شمار می‌روند. از معروف‌ترین روستاهای استان قم می‌توان به فردو، وشنوه، خاوه و کرمجگان اشاره کرد.[3][4][5]

مختصات: ۳۴٫۶۴۵۶°شمالی ۵۰٫۸۷۹۸°شرقی

قم
مرکز	قم
مساحت	۱۱۲۴۰ کیلومترمربع
جمعیت (۱۳۹۵)	۱٬۲۹۲٬۲۸۳ نفر[1][2]
پراکندگی	۹۲٫۴
تعداد شهرستان‌ها	۳
منطقه زمانی	IRST (گرینویچ+۳:۳۰)
-تابستان (دی‌اس‌تی)	IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)
نماینده ولی فقیه	سید محمد سعیدی
استاندار	بهرام سرمست

محدودهٔ وسیعی از استان قم دارای آثار قدیمی قمرود است و عناصری را از روزهای اولیهٔ حضور در خود حفظ کرده‌است. باستان‌شناسان ادعا می‌کنند به علت وجود رودخانهٔ اناربار و وجود راه مواصلاتی منطقهٔ قم از دوران‌های اولیهٔ تاریخی بوده‌است.[6][7]

مهم‌ترین عامل مؤثر بر وضع اقتصادی استان، صنعت گردشگری و به ویژه گردشگری مذهبی است و دلیل آن وجود حرم فاطمه معصومه و مسجد جمکران و تعداد زیادی از مزارهای امام‌زاده‌ها و علویان در استان است که در تمام فصول سال، پذیرای زائران بسیاری از نقاط مختلف ایران و سایر کشورها است که این امر موجب رونق بازار کار و خدمات در این شهر شده‌است.[3]

کاروانسرای ساسانی دیرگچین از جاذبه‌های گردشگری استان قم

در سال ۱۳۴۲ خورشیدی با شروع حرکت انقلابی روح‌الله خمینی از این شهر، قم به مرکزی فعال برای انقلاب مردم ایران تبدیل شد که در نهایت در سال ۱۳۵۷ خورشیدی این حرکت توانست به براندازی نظام سلطنتی در ایران منجر شود و پس از تأسیس یک حکومت دینی در ایران، به دلیل نقش و اهمیت مذهبی قم، اهمیت آن در عرصهٔ سیاسی و اجتماعی افزایش یافت.[3]

در تقسیمات کشوری ایران که در سال ۱۳۱۶ شکل گرفت، قم شهرستانی تابع استان مازندران (استان دوم) شد. در بیستم مهر ۱۳۲۶ به تصویب هیئت‌وزیران، استان مرکزی، به مرکزیت شهر تهران تشکیل شد و شهرستان قم از مازندران جدا و به استان مرکزی ملحق شد. در سال ۱۳۵۶ استان‌های تهران و البرز کنونی تحت عنوان استان تهران جدا شده و استان مرکزی به مرکزیت اراک شکل گرفت. تا پیش از سال ۱۳۶۵ شهرستان قم جزو استان مرکزی (اراک) بود که در این سال براساس مصوبهٔ مجلس شورای اسلامی، از این استان جدا، به استان تهران الحاق و پس از ده سال در سال ۱۳۷۵ خورشیدی، به استانی مستقل تبدیل گشت.[3]

راه‌های مواصلات به استان قم آزادراه ۵، آزادراه ۷، بزرگراه ۵۶، جاده ۶۵ و جاده ۷۱ است.[4]

جغرافیایی

موقعیت

استان قم ۱۱۲۴۰ کیلومتر مربع وسعت دارد. این استان بین ۵۱ و ۳۰ درجهٔ طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ و ۱۵ ۳۵ و ۲۴ ۱۵ درجهٔ عرض شمالی نسبت به خط استوا قرار گرفته‌است. استان از شمال به جلگهٔ ورامین و شهرری متصل است و دریاچهٔ نمک در شرق استان محل سرریز رودهای سرچشمه گرفته از کوه‌های البرز مانند جاجرود است. .[8][9]

اهمیت

تصویری از یک مجتمع توریستی تفریحی واقع در استان قم

سرزمین قم از نظر اقتصادی از اهمیت منحصر به فردی برخوردار است زیرا این استان از یک سو در میان استان‌های صنعتی ایران همچون تهران، اصفهان، اراک و ... واقع شده و از سوی دیگر شاهراه رابط میان استان‌های جنوبی به استان‌های شمالی و استان‌های شرقی به استان‌های غربی کشور می‌باشد. همچنین این استان به سبب وجود بزرگ‌ترین حوزه علمیه ایران و بارگاه حضرت معصومه، از نظر مذهبی نیز حائز اهمیت بوده و دومین شهر زیارتی کشور ایران محسوب می‌شود. در واقع به دلیل همین موقعیت ویژه، این استان همواره در طول تاریخ یکی از مهاجرپذیرترین مناطق کشور بوده است. بیشتر مهاجران را طلبه‌های حوزه‌های علمیه تشکیل می‌دهند که بسیاری از آنان به همراه خانواده‌های خود به قم مهاجرت نموده‌اند.[10]

رسوب‌های غار کهک در جنوب استان قم

بیابان‌های شرق استان

دریاچه نمک در شرق استان

کوه برف‌انبار در جنوب قم

نقشه میزان بارندگی سالیانه در استان قم

پوشش گیاهی در جنوب و غرب استان متراکم‌تر و در شرق، مرکز و شمال آن تنک است.

پوشش گیاهی درخت گز، تالاب مره در پارک ملی کویر (بخش استان قم)

زمین‌شناسی

شترها در پارک ملی کویر که بخشی از آن در استان قم واقع شده.

رسوبات ائوسن در ایران مرکزی نسبت به هم فاصله دارند و به عبارت دیگر به حالت پراکنده‌اند. به عقیدهٔ گانسر (۱۹۵۹)، قدیم‌ترین رسوبات ائوسن فسیل‌دار این ناحیه به لوتسیسن تعلق دارد. در حالی که رسوبات ائوسن فوقانی گسترش بسیار کمتر و محدودتر دارند. در جنوب قم، ضخامت سنگ‌های ائوسن به ۲۰۰۰ متر می‌رسد و کوه‌های مرتفعی در منطقه تشکیل می‌دهد که می‌توان آن‌ها را تناولی از مواد آتشفشانی و رسوبی دانست. گانسر (۱۹۵۹)، رسوبات آهکی توسین این منطقه را به صورت عدسی‌هایی در داخل سنگ‌های بازالتی گزارش کرده‌است.[9]

از نظر زمین‌شناسی، در دوران سوم قسمت مهمی از نواحی اطراف قم بواسطه دریای بزرگ مدیترانه مرکزی پوشید بوده‌است. (دریای مدیترانه مرکزی دریای وسیعی بوده که در دوران سوم زمین‌شناسی قسمت مهمی از کره زمین از قبیل اسپانیا، جنوب فرانسه، آسیای صغیر، ایران و هندوستان را می‌پوشانده). رسوبات و ته‌نشین‌های دریای مزبور اکنون در اطراف کوه‌های شاه جمال، نرداغی، دوبرادران، خضر، کیکویه و سایر کوه‌های شهرستان قم دیده می‌شود. آثار دریای مزبور در نقاط نامبرده همان رسوبات (گریه یا سنگ ماسه عبارت است از سنگ‌های سختی که از ماسه‌های بسیار ریزی به وجود آمده باشد) و (مارن ترکیبی است از سیلیکات مضاعف آلومینیوم و کلسیم یا به عبارت دیگر رس مخلوط با آهکی است که خواص ظاهری آن چسبندگی و جاذبه الرطوبه بودن است)، کالکر (آهک) و بعضی اوقات سنگ‌های گچی و سنگ‌های نمکی می‌باشند که متعلق به دوره میوسن از دوران سوم است.[11]

نمایی شبانه از دریاچه نمک حوض سلطان قم

توپوگرافی

استان قم به‌طور متوسط ۹۳۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد که در پست‌ترین نقطهٔ حاشیهٔ کویر ۸۰۰ متر و در بلندترین نقطهٔ به قله برف انبار با ارتفاع ۳۲۰۰ متر می‌رسد.[9]

تصویری از تالاب مره در پارک ملی کویر، بخش استان قم

آب و هوا

استان قم با توجه به اختلاف زیاد ارتقاء (از ۸۰۰ تا ۳۲۰۰ متر) از سطح دریا، دارای اقلیم‌های متفاوت و متنوع است که عبارتند از:

• اقلیم گرم و خشک
• اقلیم نیمه‌خشک
• اقلیم مدیترانه‌ای
• اقلیم نیمه‌مرطوب[9]

از نظر عرض جغرافیایی استان قم در عرض‌های میانی نیم‌کرهٔ شمالی واقع است؛ بنابراین باید آب و هوای معتدل داشته باشد ولی دخالت عواملی همچون نزدیکی به کویر و عامل ارتفاع باعث پیدایش تغییرات و تفاوت‌هایی در آب‌وهوای آن شده‌است. به‌طوری‌که تأثیر ارتفاع در نواحی جنوبی و غربی استان زیاد بوده و کاهش چشم‌گیر دما و افزایش بارش در ارتفاعات به چشم می‌خورد. کل استان به دلیل دوری از دریا رطوبت هوای کمی دارد. بادها به دلیل تأثیر بر روی دما، تبخیر و بارندگی یک عامل مهم و مؤثر بر آب‌وهوای استان به حساب می‌آیند. بادهای غربی و شرقی از بقیه مهم‌ترند ولی اهمیت بادهای شرقی از بادهای غربی هم بیش‌تر است. بادهای شرقی از طرف بیابان‌های مرکزی ایران به نواحی مرکزی و شرقی استان می‌وزند و به دلیل آن که از بیابان می‌وزند (مخصوصا در فصول پاییز و بهار) خشکی و گردوغبار فراوان به همراه دارند و باعث آلودگی سطح شهر قم می‌شوند. در فصل زمستان گاهی بادهای شمال شرقی به داخل استان وزیده و باعث افت شدید دما می‌شود و پدیده‌ای اصطلاحاً به نام سرماخشکه به وجود می‌آورند. بادهای غربی نیز به‌خصوص در فصول پاییز و زمستان استان را تحت تأثیر قرارداده و اغلب باعث بارندگی در سطح استان می‌شوند. جهت وزش بادهای غالب در استان قم جهت شرقی است.[9][12]

بین نواحی کوهستانی و کوهپایه‌ای استان، نسیم کوه و دره و بالعکس نیز جریان دارد که جنبهٔ محلی داشته و در روز و شب جهت آن‌ها عوض می‌شود.[9][12]

براساس آمار و اطلاعات، میانگین بارندگی سالیانه در سطح استان قم در یک دورهٔ ده‌ساله ۱۳۵ میلی‌متر بوده که این میزان نیز به علت اختلاف ارتفاع در نواحی مختلف متفاوت است. هر قدر که از غرب به شرق و از جنوب به شمال استان حرکت کنیم از مقدار بارش کاسته می‌شود. پراکندگی بارش سالانه در سطح استان به گونه‌ای است که ۷۴ درصد بارش سالانه در فصول بهار و زمستان بوده و کم‌باران‌ترین فصل سال تابستان با بارش حدود ۹٫۱ میلی‌متر است.. با درنظرگرفتن میزان اندک بارش در استان به علت هم جواری با مناطق کویری و وزش بادهای گرم و خشک از طرف کویر میزان متوسط تبخیر سالانه در حدود ۳۰۰ میلی‌متر برآورد شده‌است.[9][12]

یکی ازخصوصیات بارز مناطق بیابانی سرمای شدید زمستان و گرمای بالای تابستان می‌باشد به‌طوری‌که طبق آمار ارائه شده متوسط حداقل درجه حرارت سردترین ماه سال ۵٫۱۶ـ و متوسط حداکثر گرم‌ترین ماه سال ۴۲٫۵ درجه و حداکثر مطلق درجه حرارت هوا ۴۹ درجه در ماه‌های تیر و مرداد و حداقل آن ۲۴ـ درجه در بهمن ماه است. با توجه به ویژگی خاص توپوگرافی در مناطق مختلف استان، اختلاف دمای محسوسی به چشم می‌خورد؛ به‌طوری‌که هر چه از جنوب به طرف شرق و شمال استان حرکت کنیم بر مقدار دمای هوا افزوده و از تعداد روزهای یخبندان و تعداد روزهای ابری سال کاسته می‌شود.[9][12]

آب‌ها

به دلیل ویژگی‌های طبیعی، استان با کمبود منابع آب سطحی و زیرزمینی مواجه است. رودخانه‌های قمرود و قره‌چای جریان‌های دائمی و سطحی را تشکیل می‌دهند که با احداث سدهای ۱۵ خرداد و قره‌چای بر روی آن‌ها در سالیان اخیر مهار شده‌اند. رودخانه‌های سلمان، زواریان، قره‌سو، طغرود، جهرود و فردو دیگر رودخانه‌های مهم استان هستند.[12]

از ۲۷۰ حلقه چاه عمیق، ۱۲۷ چاه نیمه عمیق، و تعداد زیادی قنات و چندین دهنه چشمه در سطح استان، آبی معادل ۶۴۰ میلیون متر مکعب در سال برداشت می‌شود.[12]

پوشش گیاهی

حوزهٔ شهرستان قم دارای یک میلیون هکتار مرتع است که از این مقدار ۲ درصد مراتع درجه یک، ۴ درصد مراتع درجه دو، ۱۵ درصد مرتع درجه سه، ۴۵ درصد مراتع درجه چهار و ۳۴ درصد مراتع درجه پنج‌اند. گونه‌های گیاهی با توچه به اقلیم منطقه شامل انواع گیاهان شورپسند، گز، تاغ، درمنه‌ها و سایر گونه‌های خشک پسند هستند.[12]

کویر نمک

کویر نمک در شرق قم می‌باشد که همان دریای خشک شده قدیمی است که به تدریج آب آن‌ها تبخیر شده و املاح در آن‌ها رسوب نموده‌است. این کویر میان خراسان و سیستان و قم و کاشان و یزد واقع است و در بعضی نقاط آن رشته‌های منفردی از کوه‌های اطراف پیش آمده تشکیل نواحی کوهستانی خیلی خشک می‌دهد جز در فصل زمستان آبی که در این کویر نمی‌توان یافت. در موقع تابستان به جای آب ورقه‌های نمک جلب نظر می‌کند و چون هوا در این ناحیه خیلی خشک است اختلاف درجه حرارت در آن زیاد است. مثلاً در روز حرارت به ۷۰ درجه و شب تا صفر درجه تنزل می‌کند. به همین علت سنگ کوه‌های آن بر اثر اختلاف درجه هوا متلاشی شده به صورت شن و سنگریزه درآمده است و در موقع وزش باد توده‌های عظیم شن مانند امواج دریا به حرکت درآمده و تشکیل تپه‌ها و ماهورهای موقتی می‌دهد که گاهی ارتفاع بعضی از آن‌ها به چهل متر و طولش به چند کیلومتر می‌رسد و به همین علت به آن‌ها ریگ روان می‌گویند و اغلب سبب گمراهی و هلاکت مسافر می‌شود. اطراف کویر در بعضی از روزها بر اثر بدهای شدید ذرات نمک مخلوط شن و ماسه به هوا برده و این ناحیه را تیره و تار می‌کند، کویر لوت در جنوب شرقی کویر نمک قرار دارد.[13]

در کویر نمک انواع معادن از طلا، نقره، مس، سرب، پنبه کوهی، آهن، زغال سنگ و لاجورد پیش‌بینی می‌شود.[14]

کوه‌های قم

کوه‌هایی که در اطراف کنار رودخانه قم قرار گرفته‌اند

۱-سفید کوه یا منظریه در ۳۰ کیلومتری قم

۲- سیاه کوه در ۳۰ کیلومتری قم

۳- گل تپه در ۳۲ کیلومتری قم

۴- کوه محمودآباد در ۴۰ کیلومتری قم

۵- کوه نمک در ۲۰ کیلومتری قم

۶- کوه شاهجرد در ۳۲ کیلومتری قم

کوه‌هایی که در حوزه مرکزی قرار گرفته‌اند

۱- کوه یزدان در ۱۱ کیلومتری غربی قم (۳ فرسخ طول نیم فرسخ عرض و ۱۳۰۰ دره) چشمه سارهای کوچک دارد قشلاق طایه زند بوده- یزدان فازار رئیس شهر قم در دامنه کوه منزل داشته و این کوه را مرتع حشم خود قرار داده بود و ارتفاع آن ۱۵۳۳ متر دارای موقعیت مذهبی و آثار دینی زردشت هم در آن پیداست.

۲- کوه کلاه قاضی در یک فرسخی واقع شده. قنات ناصری از کنار این کوه جاری است. کوه خضر- کوه دو برادران نیز از این سری کوه‌ها هستند.[15]

پراکندگی جمعیت

جمعیت استان قم در سال ۱۳۹۰ برابر با ۱٫۱۵۱٫۶۷۲ نفر بوده‌است که ۱٫۰۹۵٫۸۷۵ نفر آن در نقاط شهری و بقیه در روستاها زندگی می‌کنند. همچنین ۵۸۷٫۶۶۱ نفر جمعیت استان مرد و ۵۶۴٫۰۱۱ نفر زن هستند که این جمعیت در ۳۲۱٫۱۴۴ خانوار زندگی می‌کنند. قم ۲۱. امین استان ایران از نظر جمعیت است و تراکم جمعیت در آن ۱۰۰ نفر بر هر کیلومتر مربع است که از این نظر ۵. امین استان کم‌تراکم ایران است. نرخ رشد جمعیت استان در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ ۱٫۹۳ درصد بوده‌است. ۶ درصد از کل اتباع خارجی ساکن ایران در استان قم ساکن هستند و ۹۰٫۶ درصد از جمعیت استان اتباع ایرانی و ۹٫۴ درصد اتباع غیر ایرانی‌اند.[16]

نرخ بیکاری جمعیت در سال ۱۳۹۱ در قم ۱۱٫۳ درصد بوده‌است. (میانگین کشوری ۱۲٫۳ درصد) همین‌طور نرخ تولید ناخالص داخلی استان ۴۶۶۷۲ میلیارد ریال است که حدود ۱٪ از کل تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل می‌دهد.[16]

پیشینه

پیش از اسلام

سابقهٔ قم به دوران ساسانی بازمی‌گردد اما مهم‌ترین روی‌داد تاریخ قم اسلام آوردن مردم آن و پذیرش تشیع بود. قم در سال ۲۳ ه‍.ق به دست ابوموسی اشعری فتح شد و قم به پناهگاه شیعیان و مخالفان خلفای اموی و عباسی تبدیل شد. پس از پذیرش اسلام و تشیع از سوی مردم قم، سرنوشت سازترین رخداد تاریخ قم، آمدن فاطمه معصومه به این شهر است. چرا که بعد از وفات او و دفن در شهر قم به عنوان یک مرکز دینی و مذهبی برای شیعیان تبدیل شد و در دوره‌های بعد به دلیل اهمیت مذهبی این شهر به بزرگ‌ترین حوزهٔ تعالیم دینی و مذهبی در ایران تبدیل شد.[17]

نمای حرم فاطمه معصومه در سال ۱۸۴۰ م. اثر پاسکال کوست

نمایی از شهر قم در سال ۱۸۴۰ م؛ که توسط اوژن فلاندن نقاش فرانسوی ترسیم شده‌است.

روح‌الله خمینی در حال سخنرانی در مسجد اعظم (قم) بر ضد حکومت پهلوی

در باب اول کتاب «تاریخ قم» نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی که کهن‌ترین سند تاریخی موجود دربارهٔ قم است؛ از قول مورخان قدیم‌تر، از اسکندر، بهرام گور، طهمورث، لهراسپ، قباد ساسانی، یزدگرد سوم و چند تن دیگر، به عنوان بانیان نخستین قم یاد شده‌است. شواهد و مدارک و آثاری که از دوران پیش از اسلام به دست آمده؛ اثبات می‌کند که شهر قم در آن زمان، و به‌ویژه در عهد ساسانیان از شهرهای آباد و مهم بوده‌است؛ زیرا در آن‌ها به وجود آتشکدهٔ آذر، یکی از آتشکده‌های مهم آن دوران، در قم اشاره شده‌است. در کتابی که به خط پهلوی به نام «خسرو کواذان و ریزکی» (یعنی خسرو پسر قباد و غلامی) که از عهد ساسانیان باقی‌مانده‌است از زعفران قمی و نزهت‌گاه قم سخن به میان رفته‌است که این خود نشانهٔ وجود این شهر در آن تاریخ است: «خسرو از غلام خود موسوم به زیرک خوش آرزو پرسید: اگر بویی شراب خسروانی و سیب شامی و گل فارسی و شاه سپرم سمرقندی و ترنج طبری و نرگس مسکی و بنفشه اصفهانی و زعفران قمی و بونی (بوانی) و نیلوفر سیرانی و «ند» را فراهم آوری از بوی بهشت بویی توانی برد.»[18][19]

کثرت آثار زرتشتی مثل معبد، دخمه و … که در اطراف قم بودهاند، با استناد به کتاب تاریخ قم دلیل دیگری بر شهر بودن این منطقه قبل از اسلام است.[18][19]

پس از اسلام

از جمله اتفاقات مهمی که در قرون اولیهٔ اسلام در قم رخ داده‌است، باید به مهاجرت و پناه آوردن بسیاری از علویان و فرزندان علی بن ابی‌طالب به این شهر و رسوخ عقاید شیعه‌ی امامیه در مردم آن اشاره کرد که سبب شد تا به تدریج به عنوان یکی از مراکز بزرگ تشیع در جهان شناخته شود و مورد بغض و کینهٔ خلفا قرار گیرد.[20] هم‌چنین از آن جمله باید به جدا شدن شهر قم از اصفهان و مستقل شدن آن در حدود سال ۱۸۹ ه‍. ق؛ که به تقاضای یکی از مشاهیر این شهر به نام حمزه‌بن‌یسع و با موافقت هارون الرشید انجام گرفت. اشاره کرد.[18][19]

مرکزیت مذهبی قم که از روزگار زندگی جعفر صادق تاکنون ادامه دارد، سبب شده‌است تا در قرون دوم و سوم تعداد بسیار زیادی از راویان اخبار و محدثان شیعی، از قم برخیزند یا در آن اقامت کنند. علت اساسی روی آوردن اهل خبر و حدیث شیعه و شیعیان به شهر قم، سخت‌گیری‌ها و فشارهای فراوانی بوده‌است که در قرون نخستین در شهرهای مختلف نسبت به طرفداران شیعیان روا داشته می‌شد، در حالی که این شهر یک محیط شیعه‌نشین صرف بود و تا حدود زیادی از دخالت مستقیم و تسلط عمال خلفا به دور بود. در این سال‌هاست که قم و حوزهٔ دینی آن، به تدریج جایگزین حوزهٔ دینی کوفه شد که قبلاً مرکز راویان و محدثان بود. بدین ترتیب می‌توان گفت که حوزه دینی قم قدیمی‌ترین مرکز نشر علوم اسلامی است که تاکنون باقی‌مانده‌است.[18][19]

در دوران پهلوی معاصر و جدید، قم مرکز مبارزه علیه حکومت پهلوی بود. بنا به ادعای جمهوری اسلامی و طرفداران آن اولین جرقه انقلاب ۱۳۵۷ ایران در بهمن سال ۱۳۴۱ خورشیدی در قم زده شد. روح‌الله خمینی که در نقش رهبر این انقلاب بود در قم به مخالفت با تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی ولایتی و همین‌طور اصول شش‌گانه انقلاب شاه و ملت و لایحه کاپیتولاسیون پرداخت. همین‌طور قم در این دوران از سال ۱۳۵۴ خورشیدی به بعد، هم‌زمان با ازدیاد درآمدهای نفتی، تحرک تازه‌ای در زمینه‌های عمرانی و به دست آوردن نهادهای جدید پیدا می‌کند.[21]

تقسیمات کشوری

استان قم دارای ۳ شهرستان، ۷ بخش، ۱۳ دهستان و ۶ شهر به شرح زیر است:

مرکزی بخش مرکزی تهران سمنان اصفهان جعفرآباد خلجستان سلفچگان کهک قم استان قم (شهرستان قم) دریاچه نمک

شهرستان قم

• بخش مرکزی
  • دهستان قمرود
  • دهستان قنوات
  • شهر: قم و قنوات
• بخش خلجستان
  • دهستان دستجرد
  • شهر: دستجرد
• بخش سلفچگان
  • دهستان راهجرد شرقی
  • دهستان نیزار
  • شهر: سلفچگان

شهرستان کهک

• بخش مرکزی
  • دهستان کرمجکان
  • دهستان کهک
  • شهر: کهک
• بخش فردو
  • دهستان فردو
  • دهستان خاوه

شهرستان جعفرآباد

• بخش مرکزی
  • دهستان جعفرآباد
  • دهستان باقرآباد
  • شهر: جعفریه
• بخش قاهان
  • دهستان قاهان
  • دهستان کهندان

استانداران

بهرام سرمست، استاندار کنونی

نام	شروع	پایان	رئیس‌جمهور
سیدهاشم بنی هاشمی	۲۸ خرداد ۱۳۷۵	۲۹ اسفند ۱۳۷۶	اکبر هاشمی رفسنجانی
قربانعلی سعادت	۱ فروردین ۱۳۷۷	۳۰ آبان ۱۳۸۱	سید محمد خاتمی
سید حمید طهایی	۱۲ آبان ۱۳۸۱	۱۴ تیر ۱۳۸۴	سید محمد خاتمی
عباس محتاج	۲۰ آبان ۱۳۸۴	۲۷ اسفند ۱۳۸۶	محمود احمدی نژاد
محمد ناظمی اردکانی	۲۷ اسفند ۱۳۸۶	۱۶ مهر ۱۳۸۸	محمود احمدی نژاد
محمدحسین موسی پور	۱۳ مهر ۱۳۸۸	۱۱ تیر ۱۳۹۱	محمود احمدی نژاد
کرم‌رضا پیریایی	۱۱ تیر ۱۳۹۱	۲۷ آذر ۱۳۹۲	محمود احمدی نژاد
محمدصادق صالحی‌منش	۲۷ آذر ۱۳۹۲	۴ تیر ۱۳۹۴	حسن روحانی
سید مهدی صادقی	۲۴ تیر ۱۳۹۴	۲۶ آبان ۱۳۹۷	حسن روحانی
بهرام سرمست	۱۲ دی ۱۳۹۷	تاکنون	حسن روحانی

جمعیت

بخش‌ها بخش مرکزی ۱٬۲۳۵٬۴۸۵ نفر جعفرآباد ۱۹٬۰۶۳ نفر خلجستان ۷٬۲۰۷ نفر کهک ۲۰٬۵۸۸ نفر سلفچگان ۹٬۹۳۸ نفر

شهرها قم۱٬۲۰۱٬۱۵۸ نفر قنوات ۱۱٬۶۶۷ نفر جعفریه ۹٬۳۸۷ نفر کهک ۴٬۸۳۷ نفر دستجرد ۱٬۵۲۵ نفر سلفچگان ۱٬۳۹۰ نفر

مردم

زبان‌ها و لهجه‌ها

زبان مردم قم از دیرباز فارسی با لهجهٔ قمی بوده‌است که امروزه به لهجهٔ فارسی تهران نزدیک شده‌است. هم‌چنین جمعیت بسیاری که از منطقه آذربایجان ایران به این شهر مهاجرت کرده‌اند با زبان ترکی آذربایجانی و انواع لهجه‌های آن سخن می‌گویند. عربی در بخش‌هایی از شهر قم با لهجهٔ مهاجران عراقی نیز گویش می‌شود. هم‌چنین زبان‌های خلجی، لری بختیاری و کردی نیز در استان گویشور دارد.[10]

اقوام

اقوامی که در استان قم ساکن هستند: فارس، ترک، گیلک، مازندرانی، عرب، کرد، خلج، لر و تات هستند.[10]

نظرسنجی سال ۱۳۸۹

طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در این استان به قرار زیر بود:

اقوام استان قم[22]
قومیت			درصد
فارس			۶۴٫۴%
ترک			۲۵٫۸%
عرب			۲٫۵%
کرد			۱٫۷%
لر			۰٫۴%
بلوچ			۰٫۴%
شمالی			۰٫۳%
سایر و بدون جواب			۱٫۷%

ادیان

بیش‌تر مردم استان مسلمان و شیعه هستند. سایر ادیان در قم حضور رسمی ندارند.[10]

فرهنگ

مراسم‌های سنتی و آداب و رسوم

• مراسم یادمان ورود فاطمه معصومه به قم:

روز ۲۳ ربیع‌الاول سال‌روز ورود فاطمه معصومه از مسیر ساوه به قم است. در این روز مردم قم به اتفاق موسی بن خزرج، که از بزرگان قم بود، تا بیرون شهر به استقبال فاطمه معصومه می‌روند و موسی‌بن‌خزرج که افسار شتر او را به دست داشت، او را به منزل شخصی خود هدایت می‌کند. همه ساله، مردم قم و خادمان حرم فاطمه معصومه در این روز طی یک حرکت نمادین، به استقبال او می‌روند و این روز را گرامی می‌دارند.

• لاله گردانی:

مراسم لاله‌گردانی یا شمعدان گردانی حرم فاطمه معصومه از جمله مراسم‌های سنتی است. این مراسم توسط خادمان حرم انجام می‌شود.

• طوغ:

از آلات عزاداری است که مردم قم به صورت سنتی تنها در روز عاشورا آن را از تکایای خود بیرون می آورند و در انتهای دسته عزاداری خود به صورت خفته تا مقابل ایوان آیینه حرم حمل می کنند. طوغ پس از اینکه وارد حرم می شود افرادی که گرد آن به سر می زنند(پا طوغی ها) آن را به صورت دوان دوان به مقابل ایوان آیینه حمل می کنند و در مقابل ایوان طوغ را بلند می کنند و کل دسته عزاداری گرد آن شور (به سر) می زنند. طوغ های قدیمی و اصیل قم تنها نزد شش محله قم نگهداری و در روز عاشورا بیرون آورده می شود. این شش محله عبارتند از: چهل اختران، چهارمردان، سلطان محمد شریف، عشقعلی، میدان میر، حاج سید حسن طوغ ها در این محلات بسیار اهمیت داشته و گرفتن سر طوغ در روز عاشورا متعلق به طایفه ای است که بصورت موروثی از گذشته این منسب را داشته اند. ( کتاب تاریخ مذهبی قم ، نوشته علی اصغر فقیهی ، تاریخ نشر ۱۳۵۰ شمسی - کتاب تاریخ تکایا و عزاداری قم ، نوشته مهدی عباسی ، تاریخ نشر ۱۳۹۱ - پژوهش میدانی روز عاشورا سال ۱۳۹۴)

• سر درختی:

این مراسم در اوایل بهار در روستاهای جنوب استان برای در امان ماندن باغ‌ها از گزند سرما اجرا می‌شود. به این منظور با هزینهٔ اهالی گاوی خریداری می‌شود؛ سپس دستمال سبز رنگی به دور گردن گاو بسته می‌شود و آن را در روستاها می‌گردانند. در مرحلهٔ بعد گاو را در امام‌زاده یا یک مکان مقدس قربانی می‌کنند و از گوشت آن حلیم می‌پزند و در بین اهالی تقسیم می‌کنند.

خوراکی‌ها

• سوهان
• آبگوشت قنبید

پوشاک

لباس‌های محلی قم بیش‌تر در گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. زنان در روستاها لباس‌های بلند بر تن می‌کردند که تا زانوی آن‌ها می‌رسید و معمولاً این لباس‌ها سفید و گل‌دار بود و در زیر آن شلوار به پا می‌کردند. لباس‌های آن‌ها دو جیب داشت که در اطرافش دوخته شده بود. زن‌ها همیشه حتی در خانه چارقد سفید بر سر داشتند. چارقد را به صورت مثلثی تا می‌کردند و بر سر می‌زدند و برای محکم کردن آن یا گره می‌زدند یا با سنجاق آن را وصل می‌کردند. آن‌ها اگر پولی همراه خود داشتند در گوشهٔ چارقد خود گره می‌زدند.

اقتصاد

صنعت و معدن استان قم

استخراج نمک خوراکی از دریاچهٔ نمک

اشتغال و تورم

بر اساس نتایج آمارگیری از نیروی کار استان در سال ۱۳۹۱ نرخ بیکاری استان ۱۱٬۳ درصد و ۱ درصد پایین‌تر از نرخ بی‌کاری کشور است. نرخ مشارکت اقتصادی در استان هم ۳۴٬۶ درصد و ۲ درصد پایین‌تر از نرخ کشوری است.[16]

شاخص تورم در شهرهای استان قم در سال ۱۳۹۱، ۳۰٬۶ درصد و ۱ درصد پایین‌تر از نرخ کشوری بوده‌است؛ نرخ تورم روستایی استان هم ۲۸٬۷ درصد و ۶ درصد پایین‌تر از نرخ کشوری بوده‌است.[16]

درآمدهای استان

در سال ۱۳۹۱ درآمدهای عمومی استان حدود ۱٬۰۳۷ میلیارد ریال بوده‌است. سهم استان قم از کل درآمدهای کشوری ۰٬۷۵ درصد است. تولید ناخالص داخلی استان یا GDPR هم در سال ۱۳۸۹، ۳۶٬۶۷۲ میلیارد ریال است که حدود ۱ درصد از کل تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل می‌دهد.[16]

صنعت و معدن

استان قم تنوع معدنی زیادی دارد و در حال حاضر ۱۳ نوع مواد معدنی در استان قابل استخراج هستند. سنگ‌های ساختمانی، گچ و نمک مهم‌ترین معادن استان هستند.[10] از مجموع ۱۰۲ معدن کشف‌شده در استان قم، تعداد ۷۱ معدن در حال فعالیت هستند.[16] مرکز بهره‌برداری ذخایر معدنیسراجه قم که در فاصلهٔ ۶۰ کیلومتری شرق شهر قم واقع شده‌است؛ دارای توان فرآوری ۲٬۱ میلیون متر مکعب گاز در روز است و بخش مهمی از سنگ مصرفی شهر قم را تأمین می‌کند. معادن تولیدشده در این واحد بهره‌برداری، به تهران منتقل می‌شود. مرکز بهره‌برداری سراجه قم در حال توسعه جهت ذخیره‌سازی و تولید معدن به میزان ۱٬۴ تن در روز است.[23][24]

قدمت صنعت در استان قم به سال ۱۶۰ هـ.ق. بازمی‌گردد. از سال ۱۳۲۸ خورشیدی به بعد صنایع دستی و سنتی در استان رواج بیش‌تری گرفت و کارگاه‌های مختلف گیوه چینی، آینه سازی، نمدمالی، تولید کفش، مبل‌سازی، تولید بخاری، آهنگری، حلوایی، صابون سازی، متقال‌بافی و سوهان‌پزی راه‌اندازی شد. یکی از مهم‌ترین صنایع دستی که با اسم قم پیوند خورده سوهان قم می‌باشد که مبدأ پیدایش اولیهٔ آن در هندوستان بوده و سپس در زمان ناصرالدین شاه وارد قم شده‌است.[25]

فهرست صنایع مهم و عمدهٔ استان قم (در مقیاس کارگاهی):

• واحدهای کفش: ۴۵۱ واحد
• واحدهای آجردستی: ۵۰۲ واحد
• واحدهای درودگری: ۱۵۰۶ واحد
• واحد سوهان پزی: ۳۷۲ واحد[25]

باغ‌های انار در مناطق سردسیر غرب استان قم

کشاورزی

استان قم در سال ۱۳۹۰ دارای ۱۰۲ هزار هکتار زمین کشاورزی بوده که ۱۳ هزار هکتار آن را اراضی باغی تشکیل داده‌اند. تولید کل محصولات زراعی استان در سال (سال ۱۳۹۰) ۳۲۱ هزار تن است که ۷۲ هزار تن آن را محصولات باغی تشکیل می‌دهند. هم‌چنین در بخش دام‌داری استان قم دارای دو شهرک بزرگ دام‌داری به نام‌های «دام‌شهر» و «لبن» است ۹۳۶ واحد دام‌داری صنعتی را در خود جای داده‌اند. ۵۱۷ واحد مرغ‌داری صنعتی نیز در سطح استان مشغول فعالیت هستند که قطب اصلی فعالیت آنان روستای چاهک است.[16]

عمدهٔ تولیدات کشاورزی استان غلات ۶۳ درصد، محصولات صنعتی ۲۰ درصد، نباتات علوفه ۱۰ درصد، و محصولات جالیزی ۶ درصد است. محصول عمدهٔ کشاورزی استان هم گندم و جو می‌باشد که به علت وجود آب فراوان رودخانه‌های قمرود در اواخر زمستان و اوایل بهار کشت آن‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است.[26] هم‌چنین قم یکی از مناطق مهم کشت انار در ایران به‌شمار می‌رود و زمین‌های قدیمی اطراف شهر قم از دیرباز به کشت پنبه اختصاص داشته‌است.[26]

حدود ۲۰ درصد از اراضی کشاورزی استان را باغات تشکیل می‌دهند. عمده باغ‌های استان قم در مناطق معتدل و کوهستانی جنوب و غرب استان پراکنده‌اند. عمدهٔ محصولات تولیدی باغات استان میوه‌هایی چون فندق، گلابیوگیلاس هستند. همین‌طور میوه‌های انار و پسته نیز در باغ‌های مناطق مرکزی استان پرورش می‌یابند.[26]

پردرآمدترین محصول کشاورزی قم پسته است که ۱۸۰۰ هکتار از اراضی زراعی استان را تشکیل می‌دهد و سالانه ۱ تن پسته از ۱۵۰۰ هزار هکتار باغ بارآور ۷ سال به بالا برداشت می‌شود و ارزش آن ۲۰ میلیون دلار در سال است.[27]

شخم زدن و کشت دیم در ابتدای روستای تاج خاتون استان قم

بازرگانی و تجارت

۶۰ صنف و ۲۸٬۳۰۱ واحد صنفی در استان قم مشغول فعالیت هستند. در سال ۱۳۹۰ حجم کالاهای وارداتی به استان ۸۰ هزار تن و ارزش آن‌ها ۴۷۵ میلیون دلار بوده‌است. هم‌چنین حجم صادرات استان نیز ۷۰ هزار تن و درآمد صادراتی ۱۸۰ میلیون دلار بوده‌است.[16]

آموزش

دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی

دانشگاه قم

دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم

مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه ایران

مدرسهٔ علمیهٔ خوانساری

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی

مجمع جهانی اهل‌بیت

موسسهٔ آموزشی پژوهشی امام خمینی

دانشگاه معارف دانشگاه معارف اسلامی دانشگاه علمی کاربردی شهرداری دانشگاه پیامبر اعظم دانشگاه علمی کاربردی صنایع دستی و گردشگری دانشکدهٔ علوم بهداشت مؤسسهٔ آموزش عالی شهاب دانش دانشگاه ادیان و مذاهب دانشگاه شهید مدنی دانشکدهٔ پرستاری و مامایی دانشگاه کریمهٔ اهل بیت دانشگاه علوم قرآنی دانشکدهٔ اصول دین دانشگاه علمی کاربردی هنر و فرهنگ دانشگاه صنعتی قم دانشکدهٔ حضرت معصومه دانشگاه پیام نور واحد کهک دانشگاه پیام نور واحد جعفرآباد دانشگاه پیام نور واحد سلفچگان

دانشگاه حکمت قم مؤسسه آموزش عالی طلوع مهر قم دانشگاه صنعتی شهاب دانش (برق - فناوری اطلاعات و ارتباطات) پردیس قم دانشگاه تهران دانشکده صداوسیما - قم دانشگاه قم دانشگاه صنعتی قم دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم پزشکی قم دانشگاه جامع علمی کاربردی واحد استان قم دانشگاه مفید دانشگاه پیام نور دانشگاه معصومیه قم آموزشکده فنی پسران قم دانشگاه علوم پزشکی قم جامعه المصطفی العالمیه دانشگاه باقرالعلوم دانشگاه پیام نور واحد خلجستان دانشگاه فرهنگیان

مدارس دینی

قم از قرن دوم هـ.ق. به بعد میزبان تعدادی از مدارس دینی بوده‌است و تا قرن‌های پنجم، ششم و دهم هـ.ق. به کانونی برای تجمع و فعالیت مذهبیون و روحانیون و محدثان شیعه تبدیل شد. در دوران حکومت پهلوی، حوزه علمیه قم به عنوان کانونی برای رهبری انقلاب ۱۹۷۹ ایران عمل می‌کرد و پس از تأسیس یک حکومت تئوکراسی در ایران پس از انقلاب، اهمیت قم در عرصهٔ سیاسی و اجتماعی افزایش یافت. امروزه بسیاری از مدارس علوم دینی و مراکز پژوهشی دینی در قم مشغول فعالیت هستند که بسیاری از آنان با بودجهٔ دولتی اداره می‌شوند.[28][29]

مدرسه علمیه الزهرا مدرسه علمیه شهید سید حسن شیرازی مدرسه علمیه امام حسین (ع) مدرسه علمیه امام باقر (ع) مدرسه علمیه امام مهدی (عج) مدرسه علمیه رسول اعظم حوزه علمیه قم مدرسه علمیه رضویه مدرسه علمیه ستیه مدرسه علمیه امام خمینی مدرسه علمیه اباصالح مدرسه علمیه المهدی مدرسه علمیه الهادی مدرسه علمیه امام مهدی موعود مدرسه علمیه بقیةالله مدرسه علمیه حقانی مدرسه علمیه جانبازان مدرسه علمیه رسالت

مدرسه علمیه شهیدین (رهما) مدرسه علمیه صدوق مدرسه علمیه عترت مدرسه علمیه کرمانیها مدرسه علمیه معصومیه مدرسه علمیه امام عصر مدرسه علمیه سعد حلت مدرسه علمیه اثیرالملک مدرسه علمیه سید سعید عزالدین مرتضی مدرسه علمیه سید زین الدین مدرسه علمیه سید عبدالعزیز مدرسه علمیه ابوالحسن کمیج مدرسه علمیه شمس الدین مرتضی مدرسه علمیه مرتضی کبیر مدرسه علمیه درب آستانه

پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی

مرکز تحقیقاتی دارالاعلام لمدرسة اهل البیت (علیهم السلام) مرکز تحقیقات رایانه‌ای نور مجمع جهانی تقریب مذاهب مؤسسهٔ آموزشی پژوهشی امام خمینی دفتر انتشارات اسلامی مرکز المعجم الفقهی مرکز جهانی انصارالمهدی مرکز دائرةالمعارف فقه اسلامی مرکز تحقیقات علمی و فنی دکتر حسابی مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی مؤسسهٔ قرآنی بیت‌النور مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه مؤسسهٔ تحقیقاتی اسرا مرکز پژوهشی صافا مجمع جهانی اهل بیت پژوهشکدهٔ فلسفه و کلام پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی مؤسسهٔ علمی طه مجمع اندیشهٔ اسلامی مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزهٔ علمیه مؤسسهٔ قرآن و نهج‌البلاغه مرکز کتاب‌شناسی شیعه مؤسسهٔ علوم آل محمد

خانه فرهنگی حضرت زهرا مؤسسهٔ فرهنگی دائرةالمعارف مؤسسهٔ صاحب‌الامر مؤسسهٔ تحقیقاتی حضرت ولی‌عصر مؤسسهٔ فرهنگی انتظار نور بنیاد هنری ـ دینی الرضا مؤسسهٔ معارف اهل‌بیت مجمع جهانی شیعه‌شناسی مرکز حقایق اسلامی مرکز تحقیقات علمی مجلس خبرگان مرکز شیعه‌شناسی بنیاد پژوهش‌های اسلامی مرکز جهانی آل‌البیت مرکز تخصصی علوم حدیث بنیاد بین‌المللی نهج‌البلاغه دائرةالمعارف کامپیوتری اسلامی فرهنگستان علوم اسلامی مؤسسه معارف اسلامی امام رضا مرکز تحقیقاتی امیرالمؤمنین مرکز تخصصی امامت و مهدویت مرکز تحقیقات فقهی قوه قضاییه مؤسسهٔ تحقیقاتی سروش کورش کبیر دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری[30][31]

بهداشت و درمان

در سال ۱۳۹۱ استان قم دارای ۱۸۲ واحد بهداشتی و درمانی و ۹ واحد بیمارستان بوده‌است. هم‌چنین در این سال تعداد ۱٬۴۵۴ تخت بیمارستانی در استان وجود داشته‌است (به ازای هر ۱۰۰۰ نفر ۱٬۲ تخت). هم‌چنین در سال ۱۳۹۱ تعداد ۵۹ باب خانهٔ بهداشت روستایی در استان مشغول فعالیت بوده‌اند.[16]

ورزش

تیم های ورزشی

• تیم فوتسال فردوس قم در لیگ برتر فوتسال ایران
• تیم بسکتبال شیمیدر قم در لیگ برتر بسکتبال ایران
• تیم هندبال پاس ناجای قم در لیگ برتر هندبال ایران
• تیم والیبال رعد پدافند هوایی قم در لیگ دسته یک والیبال ایران

اماکن ورزشی

• ورزشگاه یادگار امام قم
• ورزشگاه شهید حیدریان
• ورزشگاه تختی قم

امکانات زیربنایی

عمران روستایی

در سال ۱۳۹۰ جمعیت روستایی استان قم ۵۲٬۱۳۹ نفر بوده‌است که ۴٬۵ درصد جمعیت استان هستند. ۱۱۰ روستای استان توسط شورای اسلامی اداره می‌شوند و ۸۳ روستا هم دهیاری دارند. ۱۳۴ روستای استان بالای ۲۰ خانوار جمعیت دارند که همگی دارای شبکهٔ آب و برق هستند.[16]

پست و مخابرات

در سال ۱۳۹۱ ضریب نفوذ تلفن ثابت و همراه در استان قم به ترتیب ۴۴٬۸ درصد و ۸۴٬۲ درصد بوده‌است. کل بسته‌های پستی صادر شده و خارج شده از استان ۷٬۹۵۶٬۸۰۸ مرسوله است و سرانهٔ مرسولهٔ پستی به ازای هر نفر در استان ۷ مرسوله در سال است.

تعداد تلفن ثابت در استان	۵۲۵٬۲۷۰
ضریب نفوذ	۴۴٬۸ درصد
تعداد تلفن همراه در استان	۹۸۶٬۸۸۸
ضریب نفوذ	۸۴٬۲ درصد[16]

دریاچهٔ سد سنجگان در غرب استان

نقشهٔ آب‌های سطحی استان قم

نقشهٔ راه‌های استان قم

انرژی

در سال ۱۳۹۱ حجم کل آب‌های زیرزمینی و سطحی استان قم ۱۱۶ میلیون متر مکعب بوده‌است.

حجم آب استحصالی	۲۵۶ میلیون متر مکعب
مصرف آب شرب	۵۰ میلیون متر مکعب
مصرف خانگی	۶۹۳ متر مکعب
تعداد مشترکان آب شهری	۲۵۶۰۸۷
تعداد مشترکان آب روستایی	۳۴۵۴۰[16]

هم‌چنین در سال ۱۳۹۱ تعداد مشترکان برق در استان قم ۴۳۴۹۲۰ مشترک بوده‌است که ۱٬۵ درصد از کل مشترکان ایران را تشکیل می‌دهد.

تعداد مشترکان برق	۴۳۴۹۲۰
فروش برق	۲۳۱۹٬۹ مگاوات ساعت
سرانهٔ مصرف خانگی	۲۱۸۳ کیلووات ساعت[16]

همین‌طور در سال ۱۳۹۳ تمامی شهرهای استان و ۹۸ روستا گازرسانی شده‌اند.

تعداد مشترکان گاز	۱۵۴۴۱۴
مصرف داخلی گاز طبیعی	۲۱۴۲ میلیون متر مکعب[16]

راه و ترابری

در سال ۱۳۹۳ طول راه‌های استان قم ۶۵۷ کیلومتر بوده که ۱۶۷ کیلومتر آن آزادراه، ۱۱۸ کیلومتر بزرگ‌راه، ۲۶۸ کیلومتر راه اصلی، ۱۰۳ کیلومتر راه فرعی آسفالت و ۲۷۵ کیلومتر راه خاکی است.[16]

هشت راه اصلی مواصلاتی به استان قم منتهی می‌شوند. مهم‌ترین راه‌های مواصلات به استان قم آزادراه ۵، آزادراه ۷، بزرگراه ۵۶، جاده ۶۵ و جاده ۷۱ هستند.[4]

گردشگری

نوشتار اصلی: فهرست جاذبه های گردشگری استان قم

آثار تاریخی و باستانی

حرم فاطمه معصومه مسجد جمکران مسجد جامع قم مقابر باغ گنبد سبز تیمچه بزرگ قم حمام حاج عسگرخان

کوه خضر نبی خانه سید روح الله خمینی (قم) چهل اختران خانه حکیم باشی ملاصدرا کاروانسرای دیرگچین سد کبار (بزرگترین و قدیمی ترین سد قوسی جهان)

جاذبه‌های طبیعی

• آبشار نوقاهان
• دریاچه حوض سلطان
• دریاچه نمک
• غار وشنوه
• گنبد نمکی قم

روستاهای گردشگری

روستاهای گردشگری استان وشنوه ، فردو ، خاوه ، قبادبزن و کرمجگان هستند.

نگارخانه

• 
  مرقد فاطمه معصومه در شهر قم.
• 
  تصویر سراسرنما از شهر قم، مرکز استان قم.
• 
  یک سراسرنما از روستای سنجگان در جنوب غرب استان قم.
• 
  سد مخزنی سنجگان.
• 
  قمرود، رودخانه‌ای که تبدیل به پارکینگ شده.
• 
  کوه دوبرادران در جنوب شهر قم می‌باشد .
• 
  شهر پردیسان در جنوب قم.
• 
  دریاچه بوستان جوان قم
• 
  تیمچه بزرگ قم در بازار قدیمی شهر قم واقع شده است .
• 
  سقف تیمچه بزرگ قم که دارای بلندترین سقف طاق ضربی ایران می باشد.

منابع

1. پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۵
2. «جمعیت استان قم در سال ۹۵». مرکز آمار ایران. ۲۳ اسفند ۱۳۹۵.
3. «جغرافیای استان قم». ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۸ ژانویه ۲۰۱۳.
4. «جغرافیای استان قم». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۴.
5. «جغرافیای استان قم». صداوسیمای مرکز قم.
6. «میراث جاودان». تلویزیون اینترنتی استان‌ها.
7. «آشنایی با قم».
8. «جغرافیای طبیعی استان قم». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ اکتبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۴ مارس ۲۰۱۱.
9. «موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان قم». استانداری قم. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
10. «استان قم». وبگاه گروه صنعتی پاکمن. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژانویه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۲ تیر ۱۳۹۳.
11. ابن الرضا، سید حسین (۱۳۶۵). قم از نظر اجتماعی اقتصادی. قم: چاپخانه مهر قم- مولف. صص. ۹.
12. «جغرافیای طبیعی استان قم». استانداری قم. ۴ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
13. ابن الرضا، سید حسین (۱۳۶۵). قم از نظر اجتماعی اقتصادی. شهر قم: مولف. صص. ۸. شابک چاپخانه مهر قم مقدار |شابک= را بررسی کنید: invalid character (کمک).
14. ابن الرضا، سید حسین (۱۳۶۵). قم از نظر اجتماعی اقتصادی. قم: مولف. صص. ۹. شابک چاپخانه مهر قم مقدار |شابک= را بررسی کنید: invalid character (کمک).
15. ابن الرضا، سید حسین (۱۳۶۵). قم از نظر اجتماعی اقتصادی. قم: مولف. صص. صفحه ۸. شابک چاپخانه مهر قم مقدار |شابک= را بررسی کنید: invalid character (کمک).
16. «نتایج سرشماری ۹۰». استانداری قم/ دفتر آمار و اطلاعات. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اوت ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۴.
17. کتاب دوره شکل‌گیری تشیع دوازده امامی نویسنده:Andrew J.Newmanترجمه:موسسه شیعه‌شناسی
18. «تاریخچه استان». استانداری قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
19. «تاریخچه استان». استانداری قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
20. «استان قم». ایرانگردی.
21. «تاریخچه استان». استانداری قم. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژوئیه ۲۰۱۴.
22. شماره کتابشناسی ملی:۲۸۷۸۴۷۰/طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی){گزارش}:قم/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۰-۵۴-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۷۰ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی
23. «حوزه بهره‌برداری شرکت نفت، گازومعدن». وبگاه شرکت نفت گازومعدن غرب. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ مارس ۲۰۱۰.
24. «پایگاه اطلاع‌رسانی استان قم». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ مارس ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۴ مارس ۲۰۱۱.
25. «صنعت و معدن استان قم». وبگاه صدا و سیمای قم.
26. «زراعت و باغ‌داری در استان قم». ویکی‌اطلس فرهنگی ایران. کاراکتر C1 control character در |نشانی= در موقعیت 54 (کمک)
27. «کشاورزی استان قم». اردآپ. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ آوریل ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۷ آوریل ۲۰۲۰.
28. «مدارس دینی استان قم». ویکی‌اطلس فرهنگی ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۲ اکتبر ۲۰۱۹.
29. «بودجهٔ پیشنهادی دولت برای حوزه‌های علمیه». رجانیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ اوت ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۵ اوت ۲۰۱۴.
30. «مجلس خبرگان رهبری». مجلس خبرگان رهبری. ۳ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.
31. «مجلس خبرگان رهبری (شهر مقدس قم)». ویکی مپیا. ۴ شهریور ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۶ آگوست ۲۰۱۳.

پیوند به بیرون

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای استان قم دارد.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ استان قم موجود است.

• آمار نقاط جمعیتی استان قم (سال ۱۳۹۰) وبگاه آمار ایران
• پایگاه فرهنگی شهر قم
• شبکه خبری قم

جستارهای وابسته

• فهرست استان های ایران
• استان های ایران بر پایه جمعیت
• استان های ایران بر پایه مساحت
• فهرست شهرهای استان قم