استان همدان

استان همدان یکی از استان‌های ایران است. مرکز این استان، شهر باستانی همدان است که هرودوت تاریخ بنای آن را در سدهٔ هشتم پیش از میلاد در دوران مادها به‌دست دیاکو ذکر کرده‌است. مادها این شهر را هگمتانه نامیدند و همدان صورت جدید هگمتانه است.
استان همدان از لحاظ جمعیت، چهاردهمین و از لحاظ مساحت، بیست و سومین استان کشور محسوب می‌گردد. جمعیت آن بر پایهٔ سرشماری سال ۱۳۹۵ بالغ بر ۱٬۷۵۸٬۲۶۸ نفر بوده‌است.[1] بزرگ‌ترین شهرهای این استان عبارتند از: همدان، ملایر.

استان همدان
مرکزهمدان
مساحت۲۰٬۱۷۳ کیلومترمربع
جمعیت (۱۳۹۵)۱٬۷۵۸٬۲۶۸ نفر[1]
تعداد شهرستان‌ها۱۰[2]
منطقه زمانیIRST (گرینویچ+۳:۳۰)
-تابستان (دی‌اس‌تی)IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)
وبگاهوبگاه رسمی
نماینده ولی فقیهحبیب‌الله شعبانی موثقی[3]
استاندارسیدسعید شاهرخی
همدان؛ پرجمعیت‌ترین شهر استان همدان.
ملایر؛ دومین شهر پرجمعیت استان همدان.

استان همدان با ۲۰٬۱۷۳ کیلومتر مربع وسعت، از سمت شمال به استان‌های زنجان و قزوین، از سمت جنوب به استان لرستان، از سمت شرق به استان مرکزی و از سمت غرب به استان‌های کردستان و کرمانشاه محدود شده‌است. این استان بین مدارهای ۳۳ درجه و ۵۹ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۴۸ دقیقهٔ عرض شمالی از خط استوا و ۴۷ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۳۶ دقیقهٔ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته و شامل ۹شهرستان، ۲۵ بخش، ۳۰ شهر، ۷۳ دهستان و ۱۲۱۰روستا است.[4][5]

تقسیمات کشوری

مرکز استان همدان شهر همدان است. این استان دارای شهرستان‌های زیر می‌باشد. استان همدان در سال ۱۳۵۲ از استان کرمانشاه جدا و به استان تبدیل شد.[6][7]

نقشه استان همدان با مرکزیت: همدان شهرستان بخش مرکز بخش
 همدان شرا قهاوند
مرکزی همدان
ملایر جوکار جوکار
سامن سامن
مرکزی ملایر
زند زنگنه
نهاوند خزل فیروزان
مرکزی نهاوند
زرین‌دشت برزول
گیان گیان
تویسرکان قلقل رود فرسفج
مرکزی تویسرکان
کبودرآهنگ گل‌تپه گل‌تپه
مرکزی کبودرآهنگ
شیرین‌سو شیرین‌سو
اسدآباد مرکزی اسدآباد
پیرسلمان آجین
بهار لالجین لالجین
مرکزی بهار
صالح آباد صالح‌آباد
رزن سردرود دمق
مرکزی رزن
فامنین مرکزی فامنین
پیشخور پیشخور
درگزین مرکزی قروه درگزین
شاهنجرین شاهنجرین

موقعیت مکانی
نقشه استان همدان با تفکیک بخش‌ها
نقشه استان همدان با تفکیک دهستان‌ها

مردم

دین و مذهب

بیشتر ساکنان استان، مسلمان و پیرو مذهب شیعه‌اند. در بعضی مناطق، مذهب اهل سنت و یارسان نیز وجود دارد، در ضمن اقلیت‌های مذهبی مانند، مسیحی، یهودی و بهایی نیز، به تعداد بسیار اندکی، ساکن هستند. از عوامل مهم در شکل‌گیری و تداوم حضور جامعه یهودیان در شهر همدان آرامگاه یا بُقعه اِستِر و مردخای است. این آرامگاه از مهم‌ترین زیارتگاه‌های یهودیان ایران و جهان به‌شمار می‌رود. از مذاهبی که در قانون اساسی به رسمیت شناخته نشده‌اند اما دارای پیروانی در استان همدان می‌باشند می‌توان به یارسان (اهل حق) و بهائیان اشاره نمود.

زبان

زبان ارتباطی مردم استان همدان فارسی است.[8][9][10] و زبان مرکز استان نیز فارسی با گویش همدانی میباشد.[11]فارسی‌زبانان بیشتر ساکن مرکز استان هستند.[12] در استان همدان زبان‌ها و گویش‌های گوناگونی رایج است که فارسی، ترکی، لری و کردی مهم‌ترین آن‌ها به‌شمار می‌روند، اقلیت‌ها به زبان ارمنی و عبری صحبت می‌کنند.[12] ترکها به‌طور عمده در شمال و نواحی شرقی در بخش شرا[13] استان[14] و در شهرستان‌های رزن،[15] کبودرآهنگ، درگزین ، بهار و فامنین[16] شهرستان و روستاهای شمال اسدآباد و بخش ازندریان و جوکار شهرستان ملایر، سکونت دارند.[17][18][19][20][21] لرها در شهرستان‌های جنوبی استان، از قبیل نهاوند، ملایر، تویسرکان سکونت دارند. [22] لرها و لک های استان همدان به دو گروه لری ثلاثی و لکی صحبت می‌کنند. کردها هم عمدتاً در شهرستان اسدآباد زندگی می‌کنند.[22]

اقوام ساکن

وبگاه استانداری همدان اقوام ساکن این استان را اینگونه معرفی می‌کند:[23]

عشایر استان

سازمان امور عشایر ایران طبق سرشماری سال ۱۳۸۷ خورشیدی جمعیت عشایر ییلاقی این استان را ۱۱٫۵۰۰ نفر و ۳٫۰۰۰ خانواده معرفی می‌کند. همچنین جمعیت قشلاقی ساکن در این استان را ۹٫۸۸۱ نفر و ۱٫۸۶۷ خانوار معرفی می‌کند. همدان هجدهمین استان از نظر جمعیت عشایر است و یک درصد جمعیت این استان را عشایر تشکیل می‌دهند که ۹۵٫۰۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی این استان را در اختیار دارند. همچنین ۶۰٫۵ درصد از عشایر همدان باسواد هستند.[24]

ایلات رک، ترکاشوند، جمور، شاهسون‌ها، بغدادی، کرد و طوایف یارمطاقلو، ظهرابی، نیازی، ملیجانی، مرشدی، رحمتی، ترکاشوند، سلیمانی، نظری، حسنوند، میرزاجان، خزایی، ولیزاده ساکن این استان بوده و طایفه شاهسون با ۲۱۴ خانوار بزرگترین طایفه ساکن در این استان است. همچنین طایفه مگسه با ۱۴۲ خانوار و طایفه کورانی با ۳۸ خانوار از بزرگترین طوایف ساکن در این استان به‌شمار می‌آیند.[24]

شهرستان‌های همدان، اسدآباد، بهار، تویسرکان، ملایر و نهاوند از مهمترین سکونتگاه‌های عشایر در این استان به‌شمار می‌روند.[24]

جمعیت

استان همدان با مساحت ۱۹۴۹۳ کیلومتر مربع، ۱/۲ درصد از مساحت کل کشور را در بر می‌گیرد، در حالی که ۲/۴۲ درصد از کل جمعیت کشور را در خود جای داده‌است. استان همدان در سال ۱۳۹۰، ۱٬۷۵۸٬۲۶۸ نفر سرشماری گردید. در این سال بعد خانوار ۵/۳ نفر، نسبت جنسی ۱۰۱، ۵۰/۲ درصد از جمعیت مرد، ۴۹/۸ درصد از جمعیت زن و میزان شهرنشینی ۵۹/۲ درصد بوده‌است. تراکم نسبی ۸۸ نفر در کیلومتر مربع استان همدان را در ردیف یکی از پرتراکم‌ترین استان‌های کشور قرار داده‌است. به‌ترتیب شهرستان‌های همدان، نهاوند، و بهار با تراکم‌های نسبی جمعیت ۲۱۰، ۱۱۸ و ۹۲ نفر در کیلومتر مربع پرتراکم‌ترین شهرستان‌های استان را تشکیل می‌دهند. برخورداری استان همدان از آب و هوای معتدل، زمین‌های هموار و حاصل‌خیز، کوهپایه‌ها، بهداشت و درمان از عوامل تراکم جمعیت بالاست. در همه جای استان، جمعیت به‌طور یکنواخت پراکنده نشده‌است. پرتراکم‌ترین شهرستان استان، همدان با ۱۵۶ نفر و کم‌تراکم‌ترین شهرستان استان، فامنین با ۳۲ نفر در کیلومتر مربع بوده‌است. از دلایل تراکم زیاد جمعیت در شهرستان همدان می‌توان به مرکزیت اداری و سیاسی استان، مهاجرپذیر بودن این شهرستان، مرکز خدمات رسانی، برخورداری از مراکز علمی و دانشگاهی، شرایط اشتغال بهتر، درآمد بیشتر و غیره اشاره نمود. مهاجرت از روستا به شهر در زمره مهم‌ترین مسائل اجتماعی و اقتصادی استان به‌شمار می‌آید. بیکاری و نبود فرصت‌های شغلی، درآمد کم در بعضی نقاط روستایی، نداشتن زمین کشاورزی، کمبود امکانات و مشکلات زندگی در روستا، وابستگی فامیلی در شهر و غیره باعث شده تا روستائیان به شهرهای استان یا به خارج از استان مهاجرت کنند. البته نرخ موالید در استان بالاست، ولی به دلیل عدم توسعه اقتصادی، استان دچار مهاجرفرستی شده‌است، لذا استان همدان یک استان مهاجرفرست است. به جز شهرستان همدان که رشد جمعیت مثبت داشته در بقیه شهرستان‌های استان بین دهه ۸۵ ‒ ۱۳۷۵ رشد جمعیت منفی بوده‌است.

جمعیت استان در ۵ دهه گذشته (۸۵ ‒ ۱۳۳۵) از ۶۹۵٬۰۲۸ نفر در سال ۱۳۳۵ به۱٬۷۰۳٬۲۶۷ نفر در سال ۱۳۸۵ افزایش یافته یعنی نزدیک به سه برابر شده‌است. بیش‌ترین آهنگ رشد بین ۱۳۳۵ تا ۱۳۶۵ بوده اما به‌علت مهاجرفرستی شدید از ۱۳۶۵ به بعد، رشد جمعیت روند کاهشی داشته‌است (رشد ۰/۱۵ درصد).

هرم جمعیتی استان همدان در سال ۱۳۸۵[25]
مردانسنزنان
۲۰٬۰۴۸ ۷۵+ ۱۹٬۱۵۰
۱۷٬۸۸۳ ۷۰–۷۴ ۱۴٬۸۱۹
۱۸٬۱۴۵ ۶۵–۶۹ ۱۷٬۴۲۷
۱۸٬۱۷۲ ۶۰–۶۴ ۲۰٬۳۴۵
۲۰٬۸۲۰ ۵۵–۵۹ ۲۵٬۱۵۷
۳۳٬۷۳۴ ۵۰–۵۴ ۳۴٬۷۴۵
۴۱٬۴۷۹ ۴۵–۴۹ ۴۱٬۰۱۴
۵۰٬۱۰۵ ۴۰–۴۴ ۴۶٬۱۲۷
۵۶٬۵۱۹ ۳۵–۳۹ ۵۷٬۰۰۷
۶۶٬۲۹۵ ۳۰–۳۴ ۶۵٬۳۶۹
۸۳٬۵۳۱ ۲۵–۲۹ ۸۱٬۵۲۶
۱۰۴٬۷۶۲ ۲۰–۲۴ ۱۱۰٬۷۷۱
۱۱۴٬۲۴۰ ۱۵–۱۹ ۱۱۳٬۷۰۱
۸۷٬۷۷۷ ۱۰–۱۴ ۸۲٬۹۱۸
۶۲٬۵۸۷ ۵–۹ ۵۹٬۲۳۴
۶۰٬۷۴۰ ۰–۴ ۵۷٬۱۲۰

پوشاک

پوشاک مردم استان همدان شامل تن‌پوش‌ها، سرپوش‌ها و پای‌افزار است. با وجود این که چهار محور فرهنگی (فارس، ترک، لر، کرد) در استان قابل تمیز است، اما انواع و شیوه‌های پوشاک زنان و مردان مشابه است. بافت پارچه و کفش‌ها به خصوص گیوه پیش از ورود اجناس خارجی در روستاهای استان متداول بوده‌است. به ویژه گیوه‌های شهرستان ملایر که آجیده نامیده می‌شود و جزء دست بافت‌های استان به‌شمار می‌آید.

غذاهای سنتی

الگوی خوراک و مواد غذایی تشکیل دهنده آن، تابع انواع محصولات کشاورزی و بومی موجود در منطقه است. در رژیم غذایی اهالی استان معمولاً محصولات کشاورزی به صورت خشکبار و تازه استفاده می‌شود. انواع آش شامل بروش، تله گنجی، کاچی، کلم قمری، بادمجان و آبگوشت، چنجه و نان‌ها شامل؛ گرده، کاک، کولره، ساجی، فتیر است. از جمله غذاهای اصیل همدان نوعی آبگوشت به اسم بُز باش است که مواد اصلی آن گوشت و سبزیجات خشک است. از انواع دیگر آبگوشت‌های اصیل استان همدان به اِیران شوربا و ترش شوربا می‌توان اشاره کرد.

اقسام شیرینی‌ها مانند: برساقی، سرجوق، باسلوق، و اگردک و پیکه چو و مرباها و ترشی‌ها نشان دهنده تنوع غذایی مردم است.

سوغات
کشمش ملایر

تحفه‌های استان همدان برای مسافران بسیار زیاد است که می‌توان به کماج، شیره انگور، کشمش، سیرتند، انگشت‌پیچ، قالی، گیوه، منبّت، عسل، نقل، گردو، سفال و سرامیک، خمیر صنل، حلواگردویی، روغن حیوانی، حلوا شکری، صنایع چرم، گیاهان دارویی، صابون محلی و قیسی اشاره کرد.

جشن نوروز

در استان همدان نیز هم‌چون دیگر نقاط ایران عید نوروز جایگاه ویژه‌ای دارد و همیشه با آداب و سنن خاصی برگزار می‌گردد. مردم با شروع ماه اسفند به خانه تکانی می‌پردازند و به استقبال عید و سال جدید می‌روند و نوروز عملاً از آخرین چهارشنبه سال آغاز می‌شود. در این شب مراسم دیگری نیز در قدیم مرسوم بوده‌است که از فالگوش ایستادن توسط زنان، قاشق زنی که به‌صورت پوشیده و پنهان بر در خانه‌های اهل محل انجام می‌شد و فال مهره که با خواندن شعرهای عامیانه و ملی همراه بود را می‌توان نام برد. پس از تحویل سال معمولاً افراد کوچک‌تر خانواده به دیدار بزرگان فامیل می‌روند و آن‌ها نیز متقابلاً به بازدید آن‌ها می‌پردازند. یکی از مراسمی که در بین ترک‌های استان همدان در گذشته متداول بود نمایش‌های کوسا و گلین بود.[26]

ورزش
ورزش‌های زمستانی دربند ملایر

شهر همدان دارای ۴۸ هیئت ورزشی و دو تیم به نام‌های باشگاه فوتبال پاس همدان و باشگاه فوتبال الوند همدان به ترتیب در لیگ دسته اول و دوم فوتبال ایران است.

ورزش باستانی در استان همدان دارای سابقه دیرینه‌ای است. خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی (۷۱۷–۶۴۸ ه‍.ق) در جامع التواریخ و عطاءالملک جوینی (۶۸۱–۶۲۳ ه‍.ق) در تاریخ جهانگشای جوینی شرحی در مورد سابقه پهلوانی در همدان نوشته و پیروزی و مبارزه پهلوان فیله همدانی با پهلوان بزرگ مغول را شرح داده‌اند. در حال حاضر شهر همدان دارای ۵ زورخانه است. زورخانه پهلوان علی میرزا زیر نظر اداره تربیت بدنی اداره می‌شود. همچنین زورخانه سعادت و زورخانه همه‌کسی (الوند سابق) از جمله زورخانه‌های قدیمی همدان هستند که قدمت آن‌ها به بیش از ۸۰ سال می‌رسد و همان بافت باستانی و گذشته را دارند.

نخستین ورزشگاه اسب سواری شهر همدان در سال ۱۳۵۴ شمسی در شمال غربی همدان، میدان قائم، ابتدای چهار باغ ارم، تأسیس شد. تیم سوارکاری جوانان همدانی، در سال ۱۳۷۹ به نمایندگی از جمهوری اسلامی ایران، در مسابقات جهانی هندوستان شرکت نمود و نایب قهرمان این دوره از مسابقات گردید. همچنین پیست سوارکاری دیگری نیز به نام باشگاه سوارکاری ابن‌سینا در شهر همدان دایر است و در زمینه آموزش سوارکاری و نگهداری اسب، برای افراد شش سال به بالا عضوگیری می‌نماید.

مدال آوران المپیکی استان همدان[27][28]
نام رشته ورزشی دوره عنوان
مسعود مصطفی جوکارکشتی آزاد۲۰۰۴ - آتن (یونان)نقره
علیرضا حیدریکشتی آزاد۲۰۰۴ - آتن (یونان)برنز
صادق گودرزیکشتی آزاد۲۰۱۲ - لندن (انگلستان)نقره

هاکی همدان در سال ۱۳۵۲ تشکیل شد و در همان سال در مسابقه مجموعه آزادی تهران مقام سوم را به دست آورد. اخیراً تیم هاکی زنان همدان نیز فعالیت خود را آغاز کرده‌است. تیم هاکی همدان هم‌اکنون یکی از پایگاه‌های مهم هاکی کشور است و تاکنون بیش از ۱۷ مقام قهرمانی، نایب قهرمانی و سومی کشور را به دست آورده‌است.

نمایی از پیست اسکی تاریک دره از میدان میشان

نخستین پیست اسکی همدان در سال ۱۳۵۴ در انتهای چهارباغ ارم، جنب پیست اسب‌سواری آغاز به کار کرد که بعدها هیئت اسکی در سال ۱۳۶۴ به علت بارش کم برف آن را به منطقه تاریک‌دره واقع در دامنه الوندکوه و ۱۰ کیلومتری جنوب همدان، منتقل کرد. پیست اسکی تاریک دره در بین پیست‌های اسکی ایران کمترین مسافت را تا مرکز شهر دارد. ورزشکاران این رشته در همدان توانسته‌اند در مسابقات کشوری به مقامی انفرادی و تیمی قابل توجهی دست یابند.

در رشته ورزشی کشتی استان همدان ورزشکاران پر افتخاری دارد. تختی، همچنین افرادی چون صادق گودرزی، برادران جوکار، جمال میرزایی، مهران میرزایی، محمدحسین سلطانی و سعید ابراهیمی جزو نامداران کشتی این استان به‌شمار می‌روند.

از اماکن ورزشی می‌توان به ورزشگاه شهید مفتح، ورزشگاه شهدای قدس (که قدمتی ۵۰ ساله دارد)، مجموعه ورزشی تختی و ورزشگاه ملت همدان، اشاره کرد.

جغرافیای استان

استان همدان یکی از استان‌های غربی کشور است که استان‌های هم‌جوار شمالی، شرقی، جنوبی و غربی آن به ترتیب زنجان، قزوین، مرکزی، لرستان، کردستان و کرمانشاه می‌باشند.

استان همدان بین ʺ۱۱ ʹ۵۹ ˚۳۳ تا ʺ۲۷ʹ۴۴˚۳۵ عرض شمالی و ʺ۲۳ ʹ۴۴ ˚۴۷ تا ʺ۵۱ ʹ۲۷ ˚۴۹ طول شرقی قرار دارد. مساحت این استان ۱۹۴۹۳ کیلومتر مربع است.

استان همدان از استان‌های کوهستانی، مرتفع، سرد و بادخیز کشور محسوب می‌شود. ناهمواری‌ها در استان همدان به شکل‌های مختلف ایجاد شده‌است که عامل مهم این تغییر شکل ناهمواری‌ها، وجود آب‌های روان است که در استان همدان جاری هستند، به‌طوری‌که این آب‌ها در برخی مناطق مرتفع با تخریب ارتفاعات و انباشتن آبرفت‌ها در مناطق پست سبب کاهش ارتفاع کوه‌ها، ایجاد دشت‌ها و دره‌های زیادی شده‌اند. در برخی مناطق نیز، شدت عمل آب‌های روان به حدی بوده‌است که شکل ناهمواری‌ها به کل عوض کرده و باعث معکوس شدن شکل ناهمواری‌ها شده‌است، به‌طوری‌که کوه را به دره تبدیل کرده و درهٔ عمیق دوره‌های گذشته، را به صورت کوه درآورده است.[29]

ارتفاعات استان
کوهستان الوند
نمای کوه سرده از بام ملایر

ارتفاعات استان همدان، بیشتر در جهت شمال غربی جنوب شرقی و در شمال، مرکز و جنوب قرار گرفته‌اند و هر یک از این ارتفاعات، شامل بخشی از کوه‌های مختلف ایران است:

  • ارتفاعات شمالی: در قسمت شمال شرقی استان و در شهرستان رزن قرار دارد و به سلسله جبال خرقان شناخته می‌شوند و مرز بین استان همدان و استان قزوین را تشکیل می‌دهند. جنس کوه‌های این بخش، از سنگ‌های آذرین بیرونی و سنگ‌های آهکی تشکیل شده‌است.
  • ارتفاعات میانی: شامل سلسله کوه‌های الوند است که به موازات ارتفاعات شمالی، از مرزهای غربی و از کوه چهل چشمه کردستان شروع شده و در شرق استان به بلندی‌های راسوند در استان مرکزی متصل می‌شود. قلهٔ الوند با ارتفاع ۳۵۷۴ متر از سطح دریا در این سلسله کوه قرار دارد و مهم‌ترین کوه استان همدان است که در شهر همدان واقع شده‌است. این کوه به عنوان بزرگ‌ترین پدیدهٔ خارایی از دوران چهارم زمین‌شناسی به‌شمار می‌آید. این رشته‌کوه که جزو پیشکوه‌های داخلی زاگرس است در شمال‌غرب به کوه خدابنده‌لو سنندج و کوه چهل‌چشمه کردستان و از جنوب شرق به ارتفاعات راسوند و کوه وفس اراک متصل می‌شود. جنس ارتفاعات الوند گرانیتی بوده و دارای کوه‌های صخره‌ای و سنگی است.[30]
  • ارتفاعات جنوبی: این ارتفاعات که به کوه‌های گرو یا گرین نامیده می‌شوند مانند ارتفاعات شمالی و میانی استان، جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی دارند و بخشی از سلسله کوه‌های زاگرس محسوب می‌شوند. این کوه‌ها به صورت دیواره‌ای مرز بین استان‌های همدان ولرستان را تشکیل می‌دهند و جنس آنها، از سنگ‌های آهکی است. مرتفع‌ترین قلهٔ این سلسله کوه‌ها به نام کوه ولاش به ارتفاع ۳۶۳۹ متر، حد فاصل استان‌های همدان و لرستان است.
  • کوه‌های پراکنده: در حد فاصل ارتفاعات شمالی، میانی و جنوب شرقی استان، کوه‌هایی به‌طور پراکنده قرار گرفته‌اند که از جملهٔ آن‌ها می‌توان به چنگ الماس، قلی‌آباد و قره داغ را در شهرستان کبودرآهنگ، لشکر در، کوه سفید، کوه سرده و کوه گرمه در شهرستان ملایر، کمر زرد در شمال نهاوند، گلیان در جنوب تویسرکان و خان گرمز را در غرب تویسرکان را نام برد.[29]

دشت‌های استان
لاله واژگون اطراف ملایر

دشت‌های استان در دو نوع دشت‌های تراکمی و دشت‌های فرسایشی یا دشت‌های کاوشی دسته‌بندی می‌شوند. دشت‌های تراکمی در اثر انباشت آبرفت‌ها در مناطق پست به وجود آمده‌اند و دشت‌های فرسایشی نیز در اثر تخریب و جا به جایی مواد سازندهٔ کوه‌ها و ارتفاعات به وجود آمده‌اند. در کوهستان الوند، دشت‌های کوچکی وجود دارد، که سطح آن‌ها از چمن زار پوشیده شده و چشمه‌های زیادی در آن‌ها جاری است و با توجه به اینکه از سطوح مسطحی برخوردارند، به صورت محل استراحت و اتراق کوهنوردان درآمده‌اند. از این دشت‌های کوچک می‌توان به میدان میشان، تخت نادر، چمن شاه نظر و تخت رستم اشاره کرد.[29]

رودهای استان

رودهای استان همدان که از چشمه‌سارها و کوه‌های استان تغذیه می‌شوند، معمولاً در فصل تابستان با افزایش دمای هوا، به جز رود گاماسیاب و سیمینه‌رود، سایر رودها خشک یا به پایین‌ترین سطح آب‌دهی خود می‌رسند. مهم‌ترین رودهای استان همدان عبارتند از: رود قره‌چای، رود تلوار، رود سیمینه‌رود، رود خاکو، رود دره مرادبیگ، رود عباس‌آباد، رود گردنهٔ اسدآباد، رود همه‌کسی و رود ارزانفود.[29]

آب و هوای استان

آب وهوای استان، تحت تأثیر عرض جغرافیایی، ارتفاع، مکان، امتداد کوه‌ها و فاصله از دریاست. به‌طور کلی آب و هوای استان در نتیجه وجود کوه‌های مرتفع، رودخانه‌ها و پستی و بلندی‌های زیاد، به شدت متغیر است. زمستان‌های این استان سرد، پر برف و باران و در تابستان‌ها دما معتدل است. توده‌های هوایی که استان را تحت تأثیر قرار می‌دهند:

  1. توده‌های غربی: این توده‌های هوا در ماه‌های مرطوب سال یعنی از آبان تا خرداد، از غرب، جنوب غرب و شمال غرب وارد کشور شده و موجب کاهش نسبی دما در سطح استان و بارندگی در استان می‌شود.
  2. توده‌های شمالی: این توده هوا در ماه‌های سرد سال از عرض‌های شمالی وارد استان می‌شوند و باعث کاهش دما و بارندگی به صورت برف در استان می‌شوند.
  3. توده‌های جنوبی: این توده هوا در ماه‌های گرم سال از عرض‌های جنوبی وارد استان شده و موجب افزایش دما و کاهش یا قطع بارندگی می‌شوند.[29]

بیابان‌های استان

در استان همدان با وجود بارندگی سالانه ۳۴۳ میلی‌متری بیابان وجود ندارد ولی در برخی مناطق آن پدیدهٔ کویری شدن خاک‌ها اتفاق افتاده‌است. قسمتی از زمین‌های استان در بخش قهاوند، زمین‌های کویری و شوره‌زار تشکیل می‌دهد.

جنگل‌های استان

در استان پوشش گیاهی به‌صورت جنگل متراکم وجود ندارد ولی پوشش گیاهی جنگلی در سطوح محدود و پراکنده مشاهده می‌شود. این پوشش گیاهی جنگلی از نظر وضعیت به دو دسته جنگل‌های تنک و جنگل‌های مخروبه تقسیم می‌شود. جنگل‌های تنک به مساحت ۲۰۵ هکتار در گیان و زرین باغ در شهرستان نهاوند و جنگل‌های مخروبه به مساحت ۵۲۶۶ هکتار در ارتفاعات گرو در شهرستان نهاوند و بخشی نیز در شهرستان‌های تویسرکان، ملایر و همدان و شهر صالح آباد مشاهده می‌شود.

از گونه‌های درختی این جنگل‌ها می‌توان به بلوط، کیکم (افرا جنگلی)، داغداغان، گلابی وحشی و زبان گنجشک و از گونه‌های درختچه‌ای به بادام کوهی، ارژن، دافنه و سماق اشاره کرد.

مراتع استان

امروزه با توجه به افزایش جمعیت، نیاز بیشتری به فراورده‌های دامی احساس می‌شود. از طرفی کیفیت و کمیّت علوفه در سطح مراتع، می‌تواند منبع بسیار مناسبی برای تأمین غذای مورد نیاز دام باشد؛ بنابراین، نقش مراتع در تأمین مواد غذایی از اهمیت بالایی برخورداراست.

با توجه به عکس‌های هوایی و ماهواره‌ای تخمین زده می‌شود که وسعت مراتع استان در حدود ۹۰۰ هزار هکتار می‌باشد که۵/۴۶ درصد مساحت استان را به‌خود اختصاص داده می‌دهد. این مراتع در سرتاسر استان پراکنده‌اند و گونه‌های گیاهی بسیار متنوعی در آن‌ها دیده می‌شود.

زندگی جانوری

موقعیت مناسب جغرافیایی استان همدان در ناحیه کوهستانی غرب کشور و شرایط آب و هوایی و پوشش گیاهی آن موجب شده که از گذشته دور شرایط مساعدی برای پیدایش زیستگاه انواع حیات جانوری فراهم شود که متأسفانه در چند دهه اخیر عواملی از قبیل حضور شکارچیان غیرمجاز، خشکسالی‌های ناشی از تغییرات ناگهانی اقلیم، کم شدن آب تالاب‌ها و رودخانه‌ها، چرای بیش از حد و خارج از فصل دام‌ها در مراتع، صدمات جبران‌ناپذیری را به حیات جانوری استان وارد کرده‌است.

استان همدان در حال حاضر، دارای ۶ منطقه محافظت شده‌است که عبارتند از: گلپرآباد، خانگُرمَز، لشگردر، شراء، آلموبلاغ، ملوسان و دو منطقه شکار ممنوع شیرین سو و آق‌گؤل. استان همدان با دارا بودن شش منطقه حفاظت شده ودو منطقه شکار ممنوع، زیستگاه بیش از ۲۱ گونه پستاندار، ۱۵۱ گونه پرنده، ۱۸ گونه خزنده و ۱۵۴۰ گونه گیاه است. گونه‌های شاخص و پراهمیت جانوری این استان عبارتند از: قوچ و میش ارمنی، کَل و بز وحشی، عقاب طلایی، میش مرغ و پرستوی دریایی نوک کاکایی.

منطقهٔ حفاظت شده خان گؤرمز در ۳۴ کیلومتری غرب شهرستان تویسرکان واقع شده و دارای گونه‌های منحصربه‌فرد گیاهی و جانوری از جمله، کَل و بز است که از لحاظ ملی و بین‌المللی معروف بوده و هرساله تعداد قابل توجهی علاقه‌مندان طبیعت از این منطقه دیدن می‌نمایند.

منطقهٔ حفاظت شدهٔ لشگردر در جنوب شرقی شهر ملایر و در محاصره ۱۴ روستای مجاور از جمله جوزان، مانیزان، فروز، ازناوله، زنگنه و احمد روغنی است و به لحاظ طبیعت مساعد از نظر آب، پوشش گیاهی و شرایط اقلیمی، همواره زیستگاه مناسبی برای جانوران و پرندگان بوده‌است.

برداشت سبزیجات کوهی و پیامد تخریب پوشش گیاهی کوه‌های همدان

همدان از دیرباز قطب وجود سبزیجات و گیاهان مختلف دارویی و خوراکی بوده‌است و با فرارسیدن فصل بهار دامنه‌های الوند همدان و سایر کوه‌ها شاهد رویش گیاهان و سبزیجات زیادی از جمله شنگ، بنفشه، گزنه، بابونه، غازیاغی، گیلاخه، کنگر، کاسنی و غیره است. اما در سال‌های اخیر هم‌زمان با رشد گیاهان و سبز شدن گونه‌های گیاهی مختلف در این مناطق، پای عده‌ای سودجو که اغلب افراد بیکار و مهاجر هستند به این دامنه‌ها گشوده شده و آن‌ها با توجه به رویکرد مردم همدان به مصرف برخی سبزیجات کوهی همانند ریواس و کنگر، با برداشت بی‌حد و حصر و غیراصولی به قلع‌وقمع گونه‌های یادشده می‌پردازند. این افراد با هجوم و سرازیر شدن به دامنه‌های کوهستان‌های همدان و پرنمودن کیسه‌های خود از گیاهان و سبزیجات کوهی آن هم به صورت ریشه کن نمودن آن‌ها و با برداشت بی‌رویه و بدون رعایت شرایط خاص رشد این گیاهان به تخریب عرصه‌های زیستی این گیاهان می‌پردازند و آن‌ها را در میادینی همانند میدان امام همدان، خیابان باباطاهر و … به فروش می‌رسانند و هیچ مرجعی، نظارت و توجهی بر عملکرد آن‌ها ندارد و این قبیل افراد با خاطری آسوده به کار خود همچنان ادامه می‌دهند. کارشناسان معتقدند که باید از تخریب منابع حیاتی و پوشش گیاهی دامنه‌های الوند که می‌تواند باعث بهبود وضعیت اقلیم همدان گردد، جلوگیری شود چرا که این مناطق با اندک توجه می‌تواند به یکی از جاذبه‌های تفریحی همدان مبدل گردد.[31]

تولیدات کشاورزی

استان همدان به دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی، کیفیت مناسب آب و هوا، خاک مناسب و وجود نیروی خلاق و فعال، دارای قابلیت‌های تولیدی فراوان در زمینه محصولات کشاورزی بوده و به گونه‌ای که می‌تواند علاوه بر تأمین نیازهای داخلی استان بخشی از نیازهای سایر مناطق را در زمینه محصولات کشاورزی بر طرف نماید به‌طوری‌که استان همدان در تولید [گردو]، سیر و سیب زمینی رتبه اول کشور را دارد.[32] و در تولید انگور رتبه سوم و در تولید کشمش رتبه دوم را به خود اختصاص داده‌است.[33] استان همدان همچنین رتبه سوم تولید گیاهان دارویی، رتبه چهارم تولید شلیل و قارچ خوراکی، رتبه پنجم تولید آلو و هلو، رتبه ششم آلبالو و رتبه هشتم سیب و زعفران را در کشور دارا است. گیاهان دارویی استان شامل رازیانه، کالاندولا یا گل همیشه بهار، آویشن و گشنیز است که عمدتاً در شهرستان‌های نهاوند و رزن کشت می‌شود، به‌طوری‌که شهرستان نهاوند ۶۷ درصد گیاه دارویی گشنیز در کشور را تولید می‌کند و در این زمینه مقام اول را در کشور دارا است.[34][35] همچنین در تولید گندم هم استان همدان دارای رتبهٔ سوم است.[36] این استان در تولید محصولات کشاورزی در میان ۱۰ استان برتر کشور قرار دارد و در بین استان‌های مجاور و همسایهٔ خود رتبهٔ اول را دارد.[37] به لحاظ سطح زیر کشت محصولات باغی شهرستان ملایر با دارا بودن ۲۸ درصد مساحت باغات و ۳۸ درصد تولیدات باغبانی رتبه نخست، شهرستان نهاوند با دارا بودن ۱۸ درصد مساحت باغات و ۱۹ درصد تولیدات باغی رتبه دوم و شهرستان همدان نیز با دارا بودن ۱۳ درصد مساحت باغات و ۱۲ درصد تولیدات باغی رتبه سوم را در استان دارا است.[34]

حمل و نقل جاده‌ای و ریلی
نمایی از ایستگاه راه‌آهن ملایر

استان همدان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی در غرب کشور به عنوان پخش‌کننده ترافیک در منطقهٔ غرب کشور به‌شمار می‌آید به‌طوری‌که ترافیک ۸ استان از استان همدان عبور می‌کند و این استان ۷۰ درصد ترافیک غرب کشور را تحمل می‌کند

ایستگاه‌های راه‌آهن استان در شهرهای ملایر .همدان و فیروزان قرار دارد.[38]

این استان با داشتن بیش از پنج هزار کیلومتر انواع راه و بزرگراه و ۸۵ کیلومتر از آزاد راه همدان ساوه نقشی راهبردی و تعیین‌کننده در غرب کشور دارد.[39]

صنایع دستی
فروشگاه فروش سرامیک در لالجین

استان همدان از مناطقی است که فراورده‌های دستی آن از شهرتی بسزا در سطح کشور برخوردار است و حتی برخی از صنایع دستی آن مانند صنعت سفالگری اهمیت صادراتی و جهانی دارد. این نوع صنایع دستی، علاوه برجنبه مصرفی، از ویژگی‌های هنری برخوردارند که به صورت طرح‌ها، نقوش و رنگ‌های گوناگون متجلی می‌شوند به‌طوری‌که استان همدان به لحاظ تنوع تولیدات صنایع دستی رتبه دوم تنوع تولیدات صنایع دستی کشور را به خود اختصاص داده‌است.[40] برجسته‌ترین صنعت دستی استان، سفالگری و سرامیک‌سازی است که مرکز عمده آن لالجین در ۲۰ کیلومتری شهر همدان است. پیشینه سفال‌سازی در لالجین نزدیک به ۷۰۰ سال برآورد شده‌است به همین دلیل لالجین به پایتخت سفال ایران معروف است و در یونسکو ثبت جهانی شده است.[41][42]

همچنین ملایر به عنوان شهر ملی مبل و منبت در لیست شهرهای صنایع‌دستی کشور ثبت شد.[43]

دراستان همدان به دلیل فراوانی درختان گردو صنعت و مبل و منبت در شهرستان‌های ملایر، تویسرکان و نهاوند از رونق خوبی برخوردار است و بخش قابل توجهی از اقتصاد این شهرستان‌ها به آن وابسته است. در استان همدان ۸۰۰۰ کارگاه مبل و منبت وجود دارد و ۱۵۰۰۰ نفر در آن‌ها مشغول به کار هستند[44] به‌طوری‌که فقط ۶۰ درصد مبل و منبت کشور در شهرستان ملایر دراستان همدان تولید می‌شود و در این زمینه می‌توان گفت که استان همدان رتبه اول را در کشور دارا می‌باشد.[45] رشته مبل و منبت به نام همدان در فهرست آثار صنایع دستی کشور به ثبت ملی رسیده‌است.[46] از دیگر صنایع دستی چشمگیر استان همدان می‌توان به مرواربافی یا همان سبدبافی اشاره کرد که این صنعت دستی در شهرستان ملایر رواج دارد. وجود ترکه‌های چوبی با کیفیت و مرغوب در این شهرستان از عوامل مؤثر در رشد این صنعت دستی در شهرستان ملایر است. به دلیل همین کیفیت مناسب ترکه‌های ملایر هنرمندانی که دراستان‌های شمالی کشور به این صنعت دستی اشتغال دارند چوب مورد نیاز خود را از شهرستان ملایر تأمین می‌کنند. این ترکه‌ها در روستاهای گوراب، داویجان، می آباد و حرم آباد از توابع ملایر توسط کشاورزان کاشته می‌شود. مروار بافی ملایر پس از سفال لالجین رتبه دوم صادرات صنایع دستی استان همدان را به خارج از کشور به خود اختصاص داده‌است.[47]

در گذشته‌ای نه چندان دور چرم تولیدی در همدان به علت کیفیت و کمیت خاص آن مشهورترین و مرغوب‌ترین چرم در سراسر کشور شمرده می‌شد و آوازه کیفیت آن به کشورهای دیگر نیز رسیده بود. در گذشته در شهر همدان سه دباغ‌خانه وجود داشت. دباغ‌خانه سنگ شیر، دباغ‌خانه قانتور واقع در بلوار سفید آبی و دباغ‌خانه آقایی واقع در بلوار سفید آبی. متأسفانه پس از گذشت زمان دباغ‌خانه سنگ شیر و قانتور به مرور تعطیل و از بین رفته‌اند.

دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی

مهم‌ترین دانشگاه‌های در سطح استان همدان

معادن استان

استان همدان به دلیل موقعیت زمین‌شناسی خاص خود به لحاظ معدنی بسیار غنی است به‌طوری‌که علی‌رغم وسعت کم نسبت به سایر استان‌ها رتبهٔ هشتم ذخایر معدنی را در کشور به خود اختصاص داده‌است.[50] وجود ۲۷۱ معدن فعال در استان همدان از جمله معادن سیلیس، فلدسپات، معادن غنی لاشه آهکی، سنگ آهن، پگماتیت، میکا، آندالوزیت، گارنت، انواع گرانیتها، پوزولان، پوکه معدنی، دولومیت، تراورتن، تالک، شن و ماسه و لاشه ساختمانی سبب شده تا همدان به عنوان یک استان معدن خیز به‌شمار آید. ۲۸ نوع ماده معدنی در استان همدان وجود دارد که کشف معادن آندالوزیت و یاقوت کبود از مواردی است که نشان می‌دهد استان همدان در این زمینه استعدادهای فراوانی برای سرمایه‌گذاری دارد. یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون تن ذخایر قطعی معادن در استان همدان است.[51] استان همدان تنها دارندهٔ معادن یاقوت کبود در کشور است که این معادن در جنوب شهرستان همدان واقع شده‌است، همچنین استان همدان با ذخیره تقریبی ۷۰ میلیون تن آندالوزیت شیست دارنده بزرگترین ذخایر و تنها تولیدکننده آندالوزیت فرآوری شده در کشور است که آندالوزیت در صنایع نسوز مصرف می‌شود.[52] ذخایر سیلیس استان همدان از جمله بهترین ذخایر سیلیس کشور است که نیاز واحدهای تولید شیشه و کریستال را تأمین می‌کند که عمده معادن سیلیس این استان در شهرستان ملایر قرار دارند. معادن دولومیت استان همدان که عمدتاً در شهرستان نهاوند و بخشی از تویسرکان واقع هستند تأمین‌کننده نیاز واحدهای تولیدی کشور از جمله صنایع نسوز، کاشی و شیشه می‌باشند. معادن فلدسپات استان همدان در شهرستان ملایر واقع شده و علاوه بر آن در شهرستان‌های اسدآباد و رزن نیز ذخایری از این ماده معدنی کشف شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌است و مورد مصرف عمده فلدسپات در صنایع کاشی و سرامیک است.[52] استان همدان غنی‌ترین و استثنائی‌ترین سنگ‌های تزئینی ایران را دارد که این سنگ‌ها در دو نوع گرانیت تیره مثل گابرو و گرانیت خاکستری یافت می‌شوند در جنوب شرق شهرستان ملایر معادن روی و سرب آهنگران وجود دارد. معادن سنگ آهن استان همدان عمدتاً در شهرستان بهار و در روستاهای بابا علی و همه کسی واقع شده‌است و خوراک ذوب آهن غرب کشور در اسدآباد را تأمین می‌کند. در شهرستان رزن اندیس‌های متعددی از مس به صورت رگه‌ای وجود دارد. در شهرستان همدان هم در مناطقی مثل دره سیلوار وجود منابع گرافیت ثابت شده‌است. همچنین در مناطقی مثل منگاوی، دره سیمین، دره گنجامه و حیدره پشت شهر طلا با عیار قابل قبول تشخیص شده‌است ولی هنوز از نظر اقتصادی ارزیابی دقیق صورت نگرفته‌است.[53]

مکانهای دیدنی
آرامگاه بوعلی سینا در همدان
سنگ‌نبشته‌های گنجنامه در همدان
تندیس برج پیزا در مجموعهٔ جهان‌نما (مینی ورد) ملایر
بام ملایر
آرامگاه میررضی‌الدین در تویسرکان
سراب گاماسیاب نهاوند
غار علیصدر در شهرستان کبودرآهنگ ودر۷۰کیلومتری شهرهمدان با روزانه پنج هزارگردشگر نقش به سزایی در جذب توریست دارد.[54]
آرامگاه حبقوق پیامبر در تویسرکان

اسدآباد

  • کتیبه آقاجانبلاغی
  • مسجد میرزاآقاجانی
  • پل شکسته خسروآباد
  • سنگ نوشته‌های مسجدجامع اسدآباد
  • موزه تاریخ و فرهنگ اسدآباد
  • درخت گردوی ۷۰۰ساله ترخین آباد
  • آسیابهای ترخین آباد
  • دره سرسبز ترخین آباد
  • روستای پلکانی ملحمدره
  • غار اژدها
  • تالاب پیرسلمان
  • درختان مقدس پیراسماعیل ترخین آباد
  • امامزاده عبدالله
  • امامزاده احمد سیدان
  • بنای یادبود سیدجمال الدین اسدآبادی
  • امامزاده چنار شیخ
  • امامزاده پیرسلمان
  • امامزاده بابامحمد بیاج
  • امامزاده حسن‌آباد امام
  • روستای تاریخی حبشی
  • تالاب چم شور
  • سد نعمت‌آباد
  • دربند
  • دره خنداب
  • حمام قدیمی آجین

همدان

ملایر

نهاوند

تویسرکان

  • تپه باستانی گونسپان
  • پیامبر بنی اسراییل حیقوق نبی حیقوق
  • آرامگاه میررضی‌الدین
  • غار سراب
  • کاروانسرای فرسفج.

کبودرآهنگ

  • غار علی‌صدر کبودرآهنگ
  • غار سوباشی کبودرآهنگ
  • غار قلی‌آباد کبودرآهنگ
  • سد کبودرآهنگ.
  • امامزاده خاتون.
  • حمام اعظم.
  • قلعهٔ باشقورتاران کبودرآهنگ
  • کوهستان قلی‌آباد کبودرآهنگ

رزن

  • کوهستان بوقاطی رزن
  • حمام دمق
  • خانه آیت الله ملاعلی معصومی وفسی
  • قلعهٔ طوراقیه

بهار

درگزین

  • امامزاده اظهر درگزین
  • مسجد شوند
  • مسجد درجزین

سایر دیدنی شهرها

  • تپهٔ باباقاسم.
  • سراب گنکاور کهنه.
  • سراب فارسبان.
  • بازار بزرگ و کاروان سراها
  • امامزاده ابراهیم.
  • امامزاده محمد.
  • معبد لائودیسه.
  • تپهٔ ابوذر.
  • کوه آردوشان.
  • پیل لاغه.
  • پیست اسکی تاریک‌دره.
  • مار چهل‌دم.
  • موزهٔ جامع نظری.
  • گور اسکندر.
  • مسجد شاه تهماسب.
  • امامزاده یحیی.
  • امامزاده محسن.
  • مسجد پیغمبر.
  • مسجد میرزاتقی.
  • درهٔ مرادبیگ.

منابع

  1. نتایج سرشماری ۱۳۹۵ وبگاه مرکز آمار ایران
  2. خلاصه گزارش فایل جغرافیایی سال ۱۳۹۷ وبگاه مرکز آمار ایران
  3. https://www.mehrnews.com/photo/4568443/آیین-تکریم-و-معارفه-نماینده-ولی-فقیه-در-استان-همدان
  4. «پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت کشور، جدول عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری پاییز ۱۳۸۸». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ مه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۷ ژانویه ۲۰۱۰.
  5. http://www.ostan-hm.ir/fa/showpages.aspx?i=MA== mid=MzM=&spi=MQ ==
  6. پورتال رسمی اداره پست استان همدان
  7. نشریه نتایج سرشماری‌های مرکز آمار ایران
  8. بایگانی‌شده در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine زبان اکثریت همدان فارسی است صدا و سیمای همدان
  9. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ اکتبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۷ اکتبر ۲۰۱۲.
  10. Mohammad Jalal Abbasi-Shavazi, Peter McDonald, Meimanat Hosseini-Chavoshi, "The Fertility Transition in Iran: Revolution and Reproduction", Springer, 2009. pp 100-101: "The first category is 'Central' where the majority of people are Persian speaking ethnic Fars (provinces of Fars, Hamedan, Isfahan, Markazi, Qazvin, Qom, Semnan, Yazd and Tehran..."
  11. (Parviz Aḏkāʾi and EIr, HAMADĀN i. GEOGRAPHY in Encyclopaedia Iranica:"Languages spoken. Hamadān has been a crossroads of civilizations for millennia and a mosaic of cultures and dialects live there side by side. The main language spoken, especially in the provincial capital and its surroundings, is Persian, which is also the lingua franca in other regions. In the northern parts of the province, however, the language mostly spoken is Azeri Turkish, while in the northwest and west, near the provinces of Kurdistan and Kermānšāhān, people mostly speak Kurdish, while in some other cities such as Malāyer, Nehāvand, and Sāmen most people speak Lori and Lak (Faraji, p. 1296)."
  12. «شناسنامه استان». وبگاه استانداری همدان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۵ دسامبر ۲۰۲۰.
  13. «زبانهای رایج و نوع گویش در شهرستان». فرمانداری شهرستان همدان. دریافت‌شده در ۱۶ آوریل ۲۰۲۱.
  14. http://www.iranicaonline.org/articles/hamadan-i#
  15. http://www.hamshahrionline.ir/details/25492
  16. http://tebeyanesfahan.tebyan.net/viewPost.aspx?PostID=226095
  17. http://hamedan-hm.ir/fa/showpages.aspx?mid=NDg=&spi=Mw%20%5Bپیوند+مرده%5D ==
  18. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ مه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۱ اوت ۲۰۱۳.
  19. http://hamedan.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=13417
  20. «Hamadan». Looklex Encyclopedia. دریافت‌شده در ۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۳.
  21. «Hamadan». Britanica Encyclopedia. دریافت‌شده در ۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۳.
  22. «جمعیت و قومیتها». پورتال استانداری همدان.
  23. «شناسنامه استان». وبگاه استانداری همدان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۴ دسامبر ۲۰۲۰.
  24. «معرفی ایلات و طوایف استان همدان». وبگاه سازمان امور عشایر ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۲۱.
  25. «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۸۵». درگاه ملی آمار ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ نوامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۰.
  26. ایرنا: آیین ˈکوسا گلینˈ همدان ثبت معنوی شد http://www.irna.ir/fa/News/362800/فرهنگی/آیین_ˈکوسا_گلینˈ_همدان_ثبت_معنوی_شد بایگانی‌شده در ۲۸ اوت ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine
  27. «مقایسه ورزشکاران مدال‌آور المپیک با توجه به زادگاه (+جدول)». وبگاه تحلیلی خبری عصر ایران. ۲۱ شهریور ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۱۵.
  28. «یک ملایر و این مردان بزرگ ورزشی!». ایسنا. ۲ آذر ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۱۵.
  29. «همدان». درگاه ملی خدمات الکترونیک ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۳.
  30. «همدان، گنج نامه، قله الوند همدان - ۳۵۷۰ متر». فهرست مرجع و بانک جامع اطلاعات کوهنوردی ایران.
  31. «برداشت سبزیجات کوهی و پیامد تخریب پوشش گیاهی کوه‌های همدان». ایران ویج. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۵ اسفند ۱۳۹۲.
  32. «همدان در تولید گردو، سیر و سیب زمینی اول شد». تابناک. ۱۴ بهمن ۱۳۹۰.
  33. «کشمش ملایر در حسرت نام». مردم سالاری. ۲ اسفند ۱۳۹۱.
  34. «همدان رتبه نخست تولیدات کشاورزی در غرب کشور را دارد». فارس نیوز. ۳ آبان ۱۳۹۱.
  35. «رتبه برتر نهاوند در تولید گیاهان دارویی». پایگاه خبری گرو. ۲۰ مرداد ۱۳۹۲.
  36. «محصولات کشاورزی استان همدان». اورداپ.
  37. «تولید 4.5 میلیون تن محصولات کشاورزی در همدان». خبرگزاری فارس. ۲۲ مرداد ۱۳۹۲.
  38. [:http://www.hadafeconomic.com/Template1/News.aspx?NID=54799/ «حمل و نقل جاده‌ای استان همدان، 70 درصد تردد غرب کشور را پوشش می‌دهد»] مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). روزنامه هدف و اقتصاد. ۲۹ آذر ۱۳۹۱.
  39. «. همدان، پل ارتباطی استان‌های شمال و غرب کشور». واحد مرکزی خبر. ۳ بهمن ۱۳۹۱.
  40. «همدان در تنوع صنایع‌دستی رتبه دوم کشور را دارد». خبرگزاری فارس. ۱۹ خرداد ۱۳۹۱.
  41. «لالجین پایتخت سفال کشور باقی می‌ماند». جام جم آنلاین. ۳۰ آبان ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۹.
  42. http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13910319000021
  43. http://www.isna.ir/news/96021508823/ثبت-ملایر-به-عنوان-شهر-ملی-مبل-و-منبت
  44. «صنعت مبل و منبت در استان همدان؛ فرصت‌ها و چالش‌ها». باشگاه خبرنگاران. ۱۵ تیر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ اکتبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۲ اکتبر ۲۰۱۹.
  45. «60 درصد مبل منبت کشور در ملایر تولید می‌شود». خبرگزاری مهر. ۱۱ خرداد ۱۳۹۲.
  46. «60صنعت مبل و منبت در استان همدان؛ فرصت‌ها و چالش‌ها». باشگاه خبرنگاران جوان. ۱۵ تیر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۲ اکتبر ۲۰۱۹.
  47. «مرواربافی ملایر رقیب سفال لالجین در صادرات/ عدم برندسازی مشکل صنایع دستی همدان». خبرگزاری مهر. ۲۷ خرداد ۱۳۹۲.
  48. http://www.dana.ir/news/1092665.html/دانشکده-پیراپزشکی-واحد-آزاد-ملایر-از-مهرماه-دانشجو-پذیرش-می-کند
  49. http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13921128000821
  50. «همدان هشتمین استان معدنی کشور است». خبرگزاری مهر. ۴ خرداد ۱۳۹۲.
  51. «معادن ارزشمند استان همدان در حسرت سرمایه‌گذاری». خبر مرکز همدان. ۲۹ شهریور ۱۳۹۱.
  52. «اکتشاف ذخیره یاقوت کبود در همدان». ایسنا. ۲۵ شهریور ۱۳۹۱.
  53. «توان معدنی استان همدان». پایگاه ملی داده‌های علوم زمین.
  54. «غار علیصدر با روزانه پنج هزار گردشگر بدون نجات غریق است». خبرگزاری تابناک. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اوت ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۹ مرداد ۱۳۸۹.

پیوند به بیرون

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای استان همدان دارد.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.