استان زنجان

استان زنجان یا استان زنگان[2] یکی از استان‌های ایران است . مرکز این استان شهر زنجان است. استان زنجان دارای ۸ شهرستان، ۱۸ بخش و ۱۲۱۰ آبادی است که از این تعداد، ۹۷۸ آبادی دارای سکنه و بقیه خالی از سکنه می‌باشند.[3]این استان در سال ۱۳۹۵ خورشیدی، دارای ۱٬۰۵۷٬۴۶۱ نفر جمعیت بوده‌است.[4]

استان زنجان
مساحت	۲۱٬۷۷۳ کیلومترمربع
جمعیت (۱۳۹۵)	۱٫۰۵۷٫۴۶۱[1]
پراکندگی	بیشترین جمعیت با ۴۵٫۲۲ درصد در شهرستان زنجان
تعداد شهرستان‌ها	۸
منطقه زمانی	IRST (گرینویچ+۳:۳۰)
-تابستان (دی‌اس‌تی)	IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)
وبگاه	وبگاه رسمی
نماینده ولی فقیه	علی خاتمی
استاندار	فتح‌الله حقیقی

تقسیمات استانی

این استان در گذشته محال خمسه نام داشت و در زمان قاجار و سلسله های پیشین نیز حاکم نشین بوده و زیر نظرمملکت آذربایجان و با نام ولایت خمسه اداره می شد و بعداً در زمان رضاشاه پهلوی و تشکیل استان‌های شماره بندی شده زیرمجموعه استان یکم بود و بعدها هم چند سالی هم با گیلان استان مشترکی را تشکیل دادند.

هم‌اکنون استان زنجان دارای ۸ شهرستان، ۱۶ بخش ، ۴۶ دهستان و ۱۹ شهر است. شهرستان‌های آن شامل ابهر، طارم، ماهنشان، زنجان ، خدابنده، ایجرود، خرم دره، و سلطانیه می‌باشند.

قزوین در سال ۱۳۷۳ از استان زنجان جدا شد و به استان تهران پیوست، و در سال ۱۳۷۶ به استان قزوین مبدل شد.[5]

بر پایهٔ دومین قانون تقسیمات کشوری و وظایف فرمانداران و بخشداران (مصوب ۳ بهمن ۱۳۱۶ خورشیدی)، اراک در کنار زنجان جزء استان یکم قرار گرفت. اراک در ۱۹۶۳ میلادی از استان یکم جدا شد.[6][7]

طبیعت و جغرافیای طبیعی

استان زنجان در شمال باختر فلات ایران قرار گرفته‌است. وسعت استان برابر ۲۲۱۶۴ کیلومتر مربع و۱/۴۳ درصد کل کشور را شامل می‌شود. جمعیّت استان بر اساس آخرین آمار ۱٫۰۱۵٫۷۳۴ نفر است.[8]

داده‌های اقلیم Zanjan
ماه	ژانویه	فوریه	مارس	آوریل	مه	ژوئن	ژوئیه	اوت	سپتامبر	اکتبر	نوامبر	دسامبر	سال
سابقهٔ بیش‌ترین °C (°F)	۱۷٫۰ (۶۳)	۲۲٫۰ (۷۲)	۲۵٫۰ (۷۷)	۲۷٫۰ (۸۱)	۳۲٫۰ (۹۰)	۳۸٫۰ (۱۰۰)	۴۰٫۰ (۱۰۴)	۳۹٫۴ (۱۰۳)	۳۵٫۰ (۹۵)	۳۰٫۰ (۸۶)	۲۳٫۰ (۷۳)	۱۸٫۰ (۶۴)	۴۰ (۱۰۴)
میانگین بیش‌ترین °C (°F)	۲٫۱ (۳۶)	۴٫۳ (۴۰)	۱۰٫۳ (۵۱)	۱۷٫۰ (۶۳)	۲۲٫۸ (۷۳)	۲۸٫۸ (۸۴)	۳۲٫۲ (۹۰)	۳۱٫۶ (۸۹)	۲۸٫۱ (۸۳)	۲۰٫۴ (۶۹)	۱۲٫۷ (۵۵)	۵٫۵ (۴۲)	۱۸٫۰ (۶۴٫۴)
میانگین روزانه °C (°F)	−۳ (۲۷)	−۰٫۸ (۳۱)	۴٫۹ (۴۱)	۱۱٫۰ (۵۲)	۱۶٫۴ (۶۲)	۲۱٫۷ (۷۱)	۲۵٫۲ (۷۷)	۲۴٫۴ (۷۶)	۲۰٫۳ (۶۹)	۱۳٫۵ (۵۶)	۶٫۸ (۴۴)	۰٫۴ (۳۳)	۱۱٫۷۳ (۵۳٫۱۲)
میانگین کم‌ترین °C (°F)	−۸٫۱ (۱۷)	−۶٫۴ (۲۰)	−۱٫۲ (۳۰)	۳٫۷ (۳۹)	۷٫۶ (۴۶)	۱۱٫۲ (۵۲)	۱۴٫۹ (۵۹)	۱۴٫۲ (۵۸)	۹٫۹ (۵۰)	۵٫۵ (۴۲)	۰٫۷ (۳۳)	−۴٫۴ (۲۴)	۴٫۰ (۳۹٫۱)
بارندگی میلی‌متر (اینچ)	۳۳٫۵ (۱٫۳۲)	۳۰٫۰ (۱٫۱۸)	۴۵٫۷ (۱٫۸)	۵۶٫۵ (۲٫۲۲)	۴۶٫۲ (۱٫۸۲)	۷٫۳ (۰٫۲۹)	۴٫۶ (۰٫۱۸)	۳٫۴ (۰٫۱۳)	۴٫۲ (۰٫۱۷)	۲۶٫۰ (۱٫۰۲)	۲۸٫۸ (۱٫۱۳)	۲۹٫۲ (۱٫۱۵)	۳۱۵٫۴ (۱۲٫۴۱)
میانگین روزهای بارندگی	۱۰٫۷	۹٫۴	۱۲٫۵	۱۲٫۳	۱۱٫۱	۳٫۳	۲٫۱	۲٫۳	۱٫۷	۶٫۵	۷٫۳	۹٫۶	۸۸٫۸
درصد رطوبت	۷۲	۶۹	۶۱	۵۴	۴۹	۴۰	۳۸	۳۹	۳۸	۴۹	۵۹	۶۸	۵۳
میانگین روزانه ساعت‌های تابش آفتاب	۱۵۰٫۱	۱۳۹٫۳	۱۷۲٫۵	۲۱۳٫۳	۲۶۷٫۲	۳۲۸٫۹	۳۳۴٫۵	۳۱۷٫۳	۲۹۵٫۸	۲۲۹٫۳	۱۶۴٫۷	۱۳۷٫۰	۲٬۷۴۹٫۹
منبع: NOAA (1961–1990)[9]

رودهای مهم در این استان قزل‌اوزن، زنجان رود، شورکات (رود کبیر یا ابهررود) است. بلندترین نقطه استان در ارتفاعات تخت سلیمان (بیش از ۳۰۰۰ متر) و کمترین در قزل‌اوزن در گیلوان (بیش از ۳۰۰ متر) می‌باشد. آثار تاریخی شامل سلطانیه، بازار زنجان، مجموعه رختشویخانه، موزه مردان نمکی، مسجد جامع زنجان، مقبره قیدار نبی و طبیعت زیبای دوتپه در شهرستان خدابنده، حمام یان یان ،تپه خالصه درخرمدره ،آرامگاه پیر احمد زهرنوش در ابهر ، امامزاده زیدالکبیر در ابهر، عمارت ذوالفقاری و معبد داش‌کسن است.

تنوع آب و هوایی این منطقه موجب ایجاد گونه‌های متفاوتی از زندگی جانوری شده‌است. وجود گونه‌های متفاوتی از حیوانات وحشی و پرندگان مهاجر و جانوران آبزی گردشگران بسیاری را در مواقعی که شکار مجاز است به این منطقه جذب می‌کند. از ۲۵ سال پیش ناحیه بزرگی به نام انگوران از طرف سازمان محیط زیست، منطقه حفاظت شده اعلام گردیده‌است. به دلیل شرایط کوهستانی این ناحیه و تأثیرات جریان‌های جوی مرطوب شمال باختری و باختر آب و هوای استان را می‌توان تبیین نمود. آب وهوای کوهستانی با زمستانی بسیار سرد و برفی و تابستانی دلپذیر و فصل‌های بهار و تابستان بهترین زمان برای گذراندن اوقات فراغت در این استان هستند. میزان بارندگی در بهار و زمستان نسبت به سایر فصل‌ها در این استان بیشتر است. پوشش گیاهی استان در مناطق مختلف متغیر بوده ولی در مجموع از جنگل‌ها و چراگاه‌هایی با چشم‌انداز زیبا تشکیل شده‌است.

غارهای استان عبارت‌اند از غار کتله خور و گلجیک و غار خرمنه سر. غار کتله خور که از همه این‌ها دیدنی تر و بزرگ‌تر است و یکی از پدیده‌های طبیعی بسیار زیبای ایران محسوب می‌شود در ۸۰ کیلومتری جنوب خدابنده قرار گرفته‌است. این غار از سه طبقه تشکیل شده و دارای تونل‌های فرعی و استالاکتیت و استالاگمیت‌ها و ستون‌های بسیار در گذرگاه‌های اصلی است و قندیل‌های مخروطی آویزان از سقف‌ها در اثر داشتن ناخالصی‌ها رنگ‌های متنوع به خود گرفته‌اند و آن‌ها که ترکیبات به همراه نداشته یا کمتر دارند به صورت بلورهای شیشه‌ای بسیار شفاف مشاهده می‌شوند.

از رودهای مهم استان قزل اوزن است که رودی جوشان و خروشان است و از کوه‌های کردستان سرچشمه گرفته و پس از توقفی در پشت سد منجیل سرانجام وارد دریای کاسپین می‌گردد. از دیگر رودخانه‌ها زنجانرود، ابهررود ، سجاس رود و خرا رود را می‌توان نام برد. همچنین چشمه‌های آب معدنی استان عبارت‌اند از چشمه آبگرم وننق، چشمه آبگرم ابدال، چشمه آبگرم گرماب و چشمه آبگرم حلب انگوران.

مردم

حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب (تألیف در ۷۴۰ق/۱۳۳۹م) زبان زنجان و مراغه و تالش گشتاسبی را پهلوی ذکر می‌کند و می‌گوید «زبانشان پهلوی به جیلانی بازبسته است»[10] که منظور همان گویش‌های گوناگون زبان‌های تاتی‌تبار است.[11]امروزه بیشتر مردم استان زنجان به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند.[12] زبان تاتی از بخشی از شمال طارم علیا دامنه کوه البرز بجای مانده است در حدود ۸ روستا (چرزه، باکلور، جمال آباد، قسمتی از آبادی هزارود، بندرگاه، سیاورود، نوکیان، قوهیجان) تات هستند و مردم روستاهای سفید کمر و خوئین در شهرستان ایجرود نیز به زبان تاتی سخن می‌گویند،[13][14] [15][16][17][18][19][20]و همچنین مردم دهستان درسجین از توابع شهرستان ابهر به زبان لری بختیاری سخن می گویند که شامل روستاهای خلیفه حصار ، شیورین ، آقچه کند ، ارکین و درسجین می‌باشد.[21][22] حمدالله مستوفی دین مردم زنجان را سنی توصیف میکند اما در دوران صفویه با حمایت صفویان از مذهب شیعه به تدریج مذهب تشیع رواج یافته‌است.[23][24][25][26][27][28][29][30] یکی از خصائص پسندیده مردم زنجان می‌توان به یالله گفتن قبل از ورود به هرمکان نام برد.

نام گذاری

درباره ریشه نام گذاری زنجان روایات گوناگونی وجود دارد با توجه به پیشینه تاریخی بنای شهر زنجان روند تاریخی نام گذاری منطقه را می توان در مراحل زیر طبقه بندی کرد:

1. مرحله اول: در دوران ماد ، در سرزمین ماد، در محل فعلی زنجان شهری به نام «اکان زانیا» یا «اکان زانا» وجود داشته است بطلمیوس در قرن دوم میلادی از شهری به نام «اگانزانا» نام برده است که مطابق با زنجان است.
2. مرحله دوم: با روی کار آمدن اردشیر بابکان و آغاز پادشاهی ساسانی ، اردشیر این شهر را باز سازی کرده و نام «زندگان» بر آن نهاد حمدالله مستوفی زندگان را به فارسی دری ترجمه و معادل آن را شهین دانسته و نوشته است اردشیر بابکان آن را ساخت و شهین نام نهاد و «زندگان» در طول زمان زنگان تغییر یافت.همچنین اصل کلمه زنگان را زندیگان دانستند که به معنای اهل کتاب زند ، معروف ترین کتاب آیین زرتشتی در دوران پادشاهی ساسانی است و گان از پسوندهای زبان پارسی باستان است[31]
3. مرحله سوم: از سال ۲۴ هجری قمری شروع و تا امروز ادامه دارد. پس از سقوط زنگان در جنگ بین اعراب و زنگانیان و فتح آن به دست( برا بن عازب) ، اعراب طبق قوانین زبانی خود آن را زنجان نامیدند. در زمان قاجار به زنجان ولایت خمسه(به معنی پنج) می‌گفتند که از پنج بلوکه ابهررود ، بزینه رود ، ایجرود ، زنجان رود، و سجاس رود ، تشکیل شده بود.

تاریخچه

میتوان گفت کهن ترین شهر استان خرّمدرّه(با قدمت ۸۰۰۰ساله)است. همچنین از مسیر باختر، شمال‌باختر و شمال استان زنجان‌رود قزل اوزن عبور می کند که در قسمتی با استانهای گیلان، اردبیل، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان حدود مرزی پدید آورده است که حاشیه این رود یادآور تمدن باستانی آندیا است که یکی از تمدن‌های آغاز هزارهٔ اول پیش از میلاد می باشد.

مرکز این ناحیه در پیش از اسلام «زنگان» یا «زندیگان» و به معنای منسوب به کتاب زند نام داشته‌است که پس از استیلای اعراب بنا به ضرورت تلفظ معرب به زنجان تغییر یافته‌است. این استان از قدیم به سبب قرار گرفتن در حاشیه جاده ابریشم و راه تجاری مسیر هند و چین به اروپا دارای اهمیت خاصی بوده‌است. استان بر اساس آخرین تقسیمات کشوری در سال ۱۳۷۶ دارای هشت شهرستان به نام‌های ابهر، زنجان، سلطانیه، خرمدره، خدابنده، ایجرود، طارم و ماهنشان است و در مرداد سال ۱۳۹۲ شهرستان سلطانیه از ابهر جدا شده به آن اضافه شد و دارای هشت شهرستان شد.

همچنین معبد داش‌کسن به (پارسی سنگ شکن) باقی‌مانده از زمان سلسله ایلخانیان نیز از آثار تاریخی این استان است. این استان در مقطعی در زمان قاجار با نام ایالت خمسه خوانده می‌شد. [32]

استان زنجان به همراه استانهای گیلان، قزوین و مرکزی در گذشته جزئی از استان یکم بوده است که یکی از ۱۰ استان ایران بود که در ۱۹ دی ۱۳۱۶ خورشیدی، با اصلاح قانون تقسیمات کشوری به عنوان استان یکم تعیین گردید که در سال ۱۳۳۹ نام این استان یکم به گیلان تغییر یافت که در سال 1352 نیز استان زنجان به همراه منطقه قزوین از استان گیلان جدا شد و استان زنجان بعنوان استان نوزدهم شکل گرفت و در نهایت در سال 1373 قسمتی از استان قزوین کنونی و در سال 1375 منطقه تاکستان از استان زنجان جدا شد.

غذای سنتی استان

از غذاهای سنّتیِ این استان می‌توان به جغور بغور و آش ترش وکله جوش (کاله جوش) اشاره کرد.

صنایع دستی استان

نمای داخلی گنبد سلطانیه

• ملیله کاری

از کارهای دستی بومی زنجان ساخت وسایل نقره‌ای و به ندرت طلائی به صورت ملیله کاری است که در اوایل فقط در زنجان معمول بوده که در زمان رضاخان تعدادی از هنرمندان زنجانی به تهران و اصفهان کوچ کردند و این هنر ظریف را در آن شهرها رواج دادند.

• چاروق دوزی

چاروق دوزی یکی دیگر از هنرهای دستی است که دست‌های ظریف هنرمندان زنجانی در تولیدات آن مهارت ویژه‌ای دارند. این چاروقها مشخصاً زنانه بوده و استفاده از آن جنبه تشریفاتی و تفننی دارد.

• چاقوسازی

چاقوسازی در زنجان که با مهارت خاصی به دست استادان این صنعت ساخته می‌شود با ویژگی‌هایی همچون ظرافت، تناسب، تنوع، قدرت برش و آبکاری الکتریکی تیغه از شهرت فراوانی بر خوردار است.

• مسگری

با ممنوعیت استفاده از طلا و نقره برای ساخت ظروف در دوره اسلامی، روند استفاده از فلزاتی چون مس به دلیل اینکه مس فلزی چکش خوار، شکل‌پذیر با قابلیت تورق و مفتول شدن و اجرای تزئینات مختلفی چون مشبک کاری، قلمزنی، حکاکی، فلزکوبی، ترصیع و کنده کاری است، رواج یافت.

با توجه به کشف کوره ذوب مس در «سگز آباد» قزوین واقع در «تپه قبرستان»، نزدیک بودن این منطقه از لحاظ جغرافیایی به زنجان و نیز وجود معادن بزرگ مس در منطقه می‌توان به قدمت استفاده از این فلز در زنجان پی برد.

ظروف تولید مسی در زنجان عبارتند از: آفتابه، تیان، طشت، تونگ، حناخور و روشل

• فرش و گلیم

فرش و گلیم و جاجیم زنجان از معروفیت خاصی برخوردارند. فرش بافی در زنجان یکی از صنایع با قدمت زیاد است که نقش قابل توجهی در صادرات فرش ایران ایفا می‌کند. فرش‌های صادراتی زنجان از بهترین جلوه‌های فرهنگی این استان هستند. به‌طوری‌که فرش بافان این خطه هنر و مهارت خود را در راستای تکامل هنر سرزمینشان قرار داده‌اند و از آن به عنوان منبع درآمد نیز استفاده می‌کنند. در سال بیش از ۶۰۰۰۰ تخته فرش در سراسر استان بافته می‌شود که عمده آن‌ها مربوط به اتحادیه بافندگان فرش دستی و شرکت‌های مختلف است. طرحهایی که در فرش زنجان استفاده می‌شود عبارتند از: ریز ماهی و ماهی درهم و نقشه قلتوق و بیجار و افشار. فرش‌هایی که توسط فرش بافان زنجانی بافته می‌شود به دلیل نبودن سرمایه‌گذار بومی بانام شهرهای دیگر (قم) به بازارهای خارجی صادر می‌شود.

• تذهیب
• تراش سنگ‌های قیمتی
• رنگرزی
• سرمه دوزی
• منبت کاری
• نگارگری
• مصنوعات چرمی
• معرق چوب
• قلم زنی

محصولات کشاورزی استان

محصولات عمده کشاورزی استان که اکثراً صادر هم می‌شوند عبارت‌اند از: انجیر، برنج، انگور، زردآلو، سیب، لوبیا (منطقه هیدج)، خیار، پیاز، گردو، فندق و بادام، زیتون، انار و سیر. ، کلم سفید (که طرفداران زیادی دارد) و زیتون و انار و برنج سیر و انجیر از محصولات عمده شهرستان طارم به‌شمار می‌رود.

زنجان در تولید محصول زیتون مقام اول کشوری، تولید انگور مقام هفتم، تولید سیب مقام هفتم و حبوبات مقام دهم را در اختیار دارد.[33]

زراعت

استان زنجان با ۸۸۳۰۰۰ هکتار اراضی قابل کشاورزی ۴٫۷۷ درصد اراضی کشاورزی کل کشور را دارا بوده و مساحت اراضی آبی کشاورزی استان نیز ۱۶۸۳۹۵ هکتار (۲ درصد اراضی کشور) می‌باشد؛ بنابراین زنجان همواره به عنوان قطب کشاورزی در کشور مطرح است.[33]

باغداری

شهرستان طارم به دلیل وود خاک حاصلخیز و جلگه ای، وجود رود قزل اوزن، نزدیکی به استان‌های گیلان و اردبیل و هوای نیمه گرم سیری از وجود بسیاری از باغات برخوردار است. زیتون و انار میوه‌های اصلی و انجیر، انگور، ازگیل، به، سیب، گلابی، زردآلو، آلو، گیلاس، آلبالو، هلو، شلیل، توت، تمشک و شاه توت از میوه‌های فرعی دیگر این شهرستان هستند که در درختان پربار و با کیفیت بالا دیده می‌شوند. هندوانه، خربزه، پیاز، گوجه فرنگی، خیار، کدو، کدوتنبل، لوبیای سبز، نخودفرنگی، هویچ و سیب زمینی صیفی جات این شهرستان هستند. برنج طارم هم که از کیفیت بالایی برخوردار است و در ایران از جمله برنج‌های مرغوب کشور به‌شمار می آید. طارم به دلیل وجود بیش از اندازه زیتون با کیفیت استان زنجان را به قطب تولید زیتون کشور تبدیل کرده‌است. بقیه شهرستان‌های استان زنجان هم محصولات شهرستان طارم را به اندازه تأمین استان خود دارند.

مرغداری

این استان دارای ۸۳ واحد مرغداری گوشتی و ۴ واحد مرغ تخم‌گذار می‌باشد.[34]

بر اساس آمارهای موجود در سال ۱۳۹۲ سالانه ۱۱ میلیون و ۸۹۵ هزار و ۴۱۶ قطعه جوجه گوشتی و ۲۴۴ هزار و ۵۰۰ قطعه جوجه تخم‌گذار و همچنین ۲۷۳ هزار و ۴۵ قطعه جوجه مادر در این استان جوجه ریزی شده‌است.[35]

همچنین یک واحد مرغ مادر بومی به ظرفیت ۱۳هزارو ۱۰۰ قطعه در سال و ۴ واحد بوقلمون گوشتی با ظرفیت ۲۶هزارو ۶۰۰ قطعه در هر دوره پرورش داده می‌شود.[34]

زنبورداری

بر اساس آمارهای سال ۱۳۹۰ تعداد ۲۵۷۹ کندو بومی ۷۸۰۱۰ کندو مدرن در این استان موجود می‌باشد؛ که سالانه پانصد و یازره کیلو عسل تولید می‌کنند.[36]

پرورش ماهی

واحدهای پرورش ماهیان گرم آبی و ماهیان سردآبی صنعتی و نیمه صنعتی در این استان موجود می‌باشد.[36]

اقلیم

حوزه‌های آبخیز

حوزه‌های آبخیز استان شامل رودخانه قزل اوزن با سطح حوزه ۱۷۳۲۸ کیلومتر مربع و رودخانه شورکات و خرارود با وسعت ۴۸۳۶ کیلومتر مربع می‌باشد که متوسط خروجی آب سالانه استان در ایستگاه گیلوان رودخانه قزل اوزن ۳ میلیارد و ۸۴۰ میلیون متر مکعب و در رودخانه ابهر رود ۷۸ میلیون متر مکعب و خرارود ۵۰ میلیون متر مکعب می‌باشد.[37]

رودخانه‌ها

رودخانه قزل اوزن رودخانه کبیردر خرّمدرّه زنجان رود

سجاس رود

رود ایجرود

شورکات (ابهر رود)[38] رود انگوران چای

دریاچه آبشار و تالاب‌ها

دریاچه پری ماهنشان دریاچه شورگل خندقلو دریاچه آب‌بندان همایون

دریاچه آب‌بندان سارمساقلو دریاچه آب‌بندان قره چریان تالاب قمشلو آبشار شار شار آبشار هشترخان(به فارسی: بوقلمون)

کاریزها

قنات حاجی میر بهاءالدین قنات حاج یوسف قنات حاجی عبدالحسین تاجر موسوم به قنات سرچشمه قنات قیز قید قنات کوتاه حاج داداش قنات اعتماد امین (وقفی عباس خان) قنات معین التجار قنات جلوخانه

قنات تازه کهریز، خرمدره قنات عمومی، خرمدره قنات کهریزدره، خرمدره قنات محمودآباد، خرمدره قنات میرزابابا، خرمدره قنات قربانعلی، ابهر قنات محمدقلی، ابهر

چشمه‌های آب گرم

چشمه آب گرم آرکوین در حومه روستای آرکوین در بخش ایجرود جاده بیجار چشمه آب گرم ابدال در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی زنجان در نزدیکی روستای ابدال چشمه آب گرم روستای سرگاب در جنوب شرقی قیدار چشمه آب گرم روستای میانج و حلب در انگوران چشمه آب گرم روستای الله بلاغی در نزدیکی روستای ماهان بخش طارم

چشمه آب گرم روستای ینگجه در بخش ماهنشان چشمه آب گرم گرماب در ۶۰ کیلومتری خدابنده در حومه روستای گرماب چشمه آب گرم قنیرجه در ۱۰ کیلومتری روستای علم کندی شهرستان ماه نشان چشمه‌های آب سرد الله بلاغی واقع در ۵۰ کیلومتری شمال زنجان و حومه روستای ماهان در شهرستان طارم[39] چشمه آب گرم وننق[40]

عوارض طبیعی

آبشار شارشار

تپه ماهورهای پاپایی

صخره قیرخ ایاق (به فارسی: هزار پا)

غارها

تا کنون شش غار در استان زنجان کشف شده‌است.[41]

غار کتله خور غار زرین (دودزا) غار حاج کندی

غار خرمنه سر غار شاکین غار گلجیک

ارتفاعات

این استان به‌طور متوسط حدود ۱۵۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. پست‌ترین نقطه داخل آن با ارتفاع ۳۰۰ متر در منطقه گیلوان ار توابع طارم بوده و بلندترین قله آن با ارتفاع بیش از ۳۰۰۰ متر در کوه‌های تخت سلیمان در ارتفاعات شهرستان ماه نشان واقع شده‌است.[42]

قیز قالاسی با ارتفاع ۳۲۱۴ متر در بخش انگوران شهرستان ماه نشان واقع شده و از بلندترین قله‌های استان زنجان به‌شمار می‌آید.

کوه‌ها

بیش از ۲۷۴ کوه در استان زنجان شناسایی شده‌اند که قسمتی از این ارتفاعات به‌طور سلسله وار دامنه‌های حاصلخیزی دارند.[43]

• رشته کوه‌های شمالی:

مشتمل بر بخشی از البرز غربی و دامنه‌های جنوبی کوهستان تالش که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: طالقان، تخت سلیمان، سیالان و الموت در البرز.

• رشته کوه‌های غربی و جنوب غربی وشرقی:

شامل کوه‌های دمیرلو، جهان‌داغ و قیدار و کوه های منطقه دوتپه

• رشته کوه‌های مرکزی:

که استان را از دشت قزوین جدا می‌کنند و عبارت‌اند از: چرگر، سندان داغی، ملاداغی و پوتالی.

ابدال

این کوه که از کوه‌های بلند استان به‌شمار می‌رود، در شمال روستای خورجهان، از توابع دهستان انگوران واقع شده‌است و ۳۰۹۹ متر ارتفاع دارد. رودخانه‌های انگور چای، تخته یورد و دربند از این کوه سرچشمه می‌گیرند. دامنه‌های جنوبی این کوه به دهستان انگوران، و دامنه‌های شمالی آن به دهستان اوریاد مشرف است.

بابا گیلدر

این کوه با ارتفاع ۲۸۵۰ متر، در ۹۵ کیلومتری جنوب غربی زنجان و در غرب روستای حلب از توابع دهستان انگوران واقع شده و سرچشمه اصلی رود حلب است. دامنه‌های شرقی آن به دهستان انگوران، و دامنه‌های غربی آن به دهستان احمدآباد سفلی (از توابع شهرستان میاندوآب) مشرف است و جزو کوهستان قرّداغ به‌شمار می‌آید.

بلقیس

این کوه در ۱۲ کیلومتری روستای یاستی قلعه، از توابع دهستان انگوران قرار گرفته‌است و ۳۳۳۲ متر ارتفاع دارد. این کوه سرچشمه رودخانه‌های بالاجوجه و انگوران چای، و بلندترین قله کوهستان قرخ بلاغ (چهل چشمه) است. چشمه‌های بسیاری از دامنه‌های این کوه می‌جوشند.

چال

این کوه در قسمت شمال غربی روستای خورجهان، از توابع دهستان انگوران واقع شده‌است و ۳۰۵۰ متر ارتفاع دارد. این کوه سرچشمه رودخانه‌های انگوران چای و تخته یورد است.

صندوق سندران

این کوه با ارتفاع ۳۲۱۴ متر، در جنوب روستای علم کندی، از توابع دهستان اوریاد واقع شده‌است و سرچشمه رودخانه‌های انگوران چای، قلعه چای، تخته یورد و بالاجوجه است.

این کوه، از نظر ارتفاع، دومین قله مرتفع کوهستان قرخ بلاغ (چهل چشمه) محسوب می‌شود.

قبله داغ

این کوه با ارتفاع ۳۲۰۵ متر، در غرب روستای زرین آباد از توابع دهستان اوریاد واقع شده‌است و سرچشمه رود قلعه چای است.

لعل کان

این کوه با ارتفاع ۳۰۵۰ متر، در جنوب غربی روستای یاستی قلعه، از توابع انگوران واقع شده‌است و سرچشمه رودخانه‌های کاکا، انگوران چای و قره‌قیه است.

این کوه، از شمال غربی به کوه بلقیس، و از شرق به کوه قزلر قلعه سی متصل است و از کوه‌های کوهستان قبرخ بلاغ (چهل چشمه) است.

علاوه بر این کوه‌ها، استان زنجان دارای قله‌ها و بلندی‌های مهم دیگری نیز هست که از آن جمله می‌توان به کوه‌های یان بلاغ (۲۹۷۲ متر)، داغی (۲۸۶۱ متر)، سندان داغ (۲۵۸۰ متر)، آرگون (۲۹۲۴ متر)، جانقورتاران (۲۵۸۰ متر)، چال خاتون (۲۹۹۳ متر)، چنوباشی (۲۹۵۰ متر)، سفید (۲۹۳۳ متر)، کوه سندان، کوه دوشاخ، دینگه (کوه)، کوه آق‌داغ، کوه تکه‌قیه‌سی اشاره نمود.[44]

دشت‌ها

دشت‌های استان زنجان عبارتند از دشت زنجان، سلطانیه، ابهر، خرم دره،دوتپه، گرماب، زری آباد، گل تپه، سجاس، حلب، ماه نشان، انگوران، دندی، قیدار و طارم علیا.

جنگل‌ها

از مساحت ۲۲۱۶۴۰۰ هکتاری استان ،۱۲۳۴۶۱۳ هکتار یعنی حدود ۵۶٪ آن شامل اراضی منابع ملی است و از این اراضی ملی ۹۷۳۵۵ هکتار آن شامل جنگل‌های طبیعی استان می‌باشد. به عبارت دیگر ۹/۷٪ عرصه‌های ملی و ۴/۴٪ مساحت کل استان را مناطق جنگل طبیعی تشکیل می‌دهد و با احتساب مساحت حدود ۱۷۰۰۰ هکتاری جنگل‌های دست کاشت، سرانه جنگل در استان زنجان ۱۲/۰ هکتار برای هر نفر می‌باشد.

مناطق جنگلی استان زنجان با مساحت ۹۷۵۵۳ هکتار در ارتفاعات شمالی و جنوبی رودخانه قزل اوزن در شهرستان طارم، ارتفاعات شمال غربی شهرستان زنجان، ارتفاعات شمال شرقی شهرستان ماهنشان و ارتفاعات شمال شرقی شهرستان‌های ابهر و خرمدره واقعند. گونه‌های غالب این جنگلها، ارس، بنه، زالزالک، سیاه تلو، بادام کوهی، گیلاس وحشی و شیر خشت می‌باشد.

جنگلهای دست کاشت

---

استان زنجان با داشتن بیش از ۱۷۰۰۰هکتار جنگل دست کاشت یکی از قطب‌های تولید صنوبر به منظور تأمین نیاز سلولزی کشور به‌شمار می‌آید.[37]

زنجان دومین استان کشور در توسعه زراعت چوب است.[45]

مراتع

سطح کل مراتع استان در حدود ۲/۱ میلیون هکتار بوده که ۴۲۰ هزار هکتار آن جزء مراتع ییلاقی، ۳۰ هزار هکتار جزء مراتع قشلاقی و ۷۵۰هزار هکتار جزء مراتع میانبند می‌باشد. ۷٪ از مراتع استان جزء مراتع خوب، ۶۰٪ دارای وضعیت متوسط و ۳۳٪ جزو مراتع فقیر یا غیرقابل بهره‌برداری می‌باشد. سطح کل مراتع استان ۱۱۳۷۰۶۰هکتار برآورد شده‌است.[37]

جغرافیای گیاهی

استان زنجان براساس تقسیم‌بندی‌های بزرگ جغرافیائی گیاهی، جزء مناطق نیمه استپی، کوه‌های مرتفع و جنگل‌های خشک بوده و به عنوان زیربخش‌هایی از ناحیه بزرگ ایران و تورانی محسوب می‌گردد. تأثیر عوامل اکولوژیکی، به‌خصوص میزان نزولات آسمانی و پراکنش آن پستی و بلندی و وضعیت خاک بر پوشش گیاهی کاملاً مشهود است.[37]

از مهم‌ترین جوامع گیاهی موجود استان می‌توان به جوامع گیاهی ذیل اشاره نمود:

• جامعه گیاهی درمنه (Artemisia)
• جامعه گیاهی درمنه- گون- آویشن (Artemisia-Astragallus-Thymus)
• جامعه گیاهی گندمیان – گون (Grasses-Astragallus)
• جامعه گیاهی بالشتکی‌ها (بوته‌های تیغدار پهن)
• جامعه گیاهی گندمیان (Grasses)

مناطق حفاظت شده

منطقه حفاظت شده ابهر دشت سهرین زنجان

انگوران ماهنشان سرخ‌آباد طارم

دربند قاطرچی

آثار باستانی

مردان نمکی

بناهای تاریخی

گنبد سلطانیه

بازار زنجان

دژمنده (ایجرود)

معبد داش‌کسن

کارخانه کبریت‌سازی سه ستاره زنجان (کارخانه کبریت سازی)

عمارت دارائی

عمارت ذوالفقاری

گنبد خوئین (به ترکی آذربایجانی: کمبز)

بنای تاریخی چلبی اوغلی

مسجد جامع سجاس مربوط به دوران سلجوقیان

مقبره قیدار نبی ، باز سازی دوره ایلخانی

آب انبارها

آب انبار رختشویخانه آب انبار عباس قلی خان آب انبار حاج میربهاالدین

آب انبار حاج لطف‌الله آب انبار مسجد یری بالا آب انبار مسجد یری پایین[46]

کاروانسراها

کاروانسراها به دو دسته کلی تقسیم می‌شدند: ۱- کاروانسراهای برون‌شهری ۲- کاروانسراهای درون‌شهری

و کاروانسزاهای درون‌شهری معمولاً یا داخل بازار بودند یا در خیابان‌های اطراف بازار

• کاروانسرای سنگی (ازکاروانسراهای درون‌شهری)
• سرای ملک(از کاروانسراهای داخل بازار)
• سرای فغفوری(از کاروانسراهای داخل بازار)
• سرای حاج ابراهیم(از کاروانسراهای داخل بازار)
• سرای ناصری(از کاروانسراهای داخل بازار)
• کاروانسرای نیک‌پی (از کاروانسراهای برون‌شهری)
• سرای حاج شامی بالا (از کاروانسراهای داخل بازار)
• سرای حاج کلبعلی(از کاروانسراهای داخل بازار)[47]
• کاروانسرای دخان (از کاروانسراهای درون‌شهری)

پل‌های تاریخی

پل میر بهاءالدین پل سردار

تخته کورپو خرمدره پل حاج سید محمد پل و قلعه قشلاق[48]

خانه‌های تاریخی

عمارت ذوالفقاری

بنای توفیقی

خانه شیخ السلامی

خانه و باغ معین

خانه اسعدی

بنای خدیوی[49]

تپه‌ها و آرامستان‌های تاریخی

تپه آرغاجی تپه قوش خانه تپه سپید تپه ده‌باشی تپه کلک‌لی تپه گوگجه قیا تپه های دوتپه تپه گورستان ارمغانخانه تپه گورستان پل آقاج تپه گورستان ارقین تپه گورستان اربابی تپه قلعه چارخ‌آباد تپه گورستان کهنه تپه قلعه چارخ‌آباد تپه باغلوجه آقا تپه گنگک تپه حاجی پیر تپه داش گل تپه سی تپه برج اوستی تپه قدیمی ریحان تپه قلعه باشیز تپه چای قبری تپه کاروانسرا گل تپه گورستان ساری تپه تپه گورستان شیخ حسن آرامگاه سید ابوالقاسم مجتهد میرزایی آرامگاه مجتهدی

تپه گورستان نوهل تپه گلیک چای حمام تپه کوچک محوطه مراد دره سی محوطه علی بلاغ محوطه قوی بلاغی محوطه درمان قاباغی محوطه گلیک بوین تپه حمام بزرگ تپه آقلی داش تپه قلعه آق کند محوطه کمالی دوزوی گرگان تپه آق کند تپه چهل بلاغ کوچک تپه سلطان بلاغی تپه قوچی کندی و…

گرمابه‌ها

حمام فاضلی (واقع در خیابان خواجه نصیرالدین) حمام حاج ابراهیم حمام حاج داداش حمام حسینیه اعظم حمام حاج فیروز حمام سالارسلطانیه

حمام فراش باشی حمام قوشا حمام یایان حمام میرلی[50] حمام دلشاد -

حمام تاریخی زرین رود

قلعه‌ها

برج و بارو زنجان قلعه بهستان قلعه تشویر قلعه پیرقشلاق قلعه قلتوق

قلعه هورگی قلعه سعیدآباد قلعه سهرین قلعه مهر

تپه تورپاق قلعه ارمغانخانه تپه قلعه (ضیاآباد) تپه قلعه ۱ تپه قلعه ۲

تپه قلعه آق کند تپه قلعه باشیز تپه قلعه تپه سی تپه قلعه چارخ‌آباد

تپه قلعه قرخ قز تپه قلعه قره تپه تپه قلعه قندر قالو تپه قلعه گاور قبر

قزلار قلعه سی قلعه سهرین قلعه قلتوق یاستی قلعه[51]

چهار طاقی‌ها (آتشکده)

چهار طاقی الزین چهار طاقی تشویر

چهار طاقی گیلوان چهار طاقی پیرچم چهار طاقی گیلانکشه

امامزاده‌ها

امامزاده سید ابراهیم (ع) بقعه قیدار نبی (ع) شهرستان خدابنده شهر قیدار امامزاده زیدالکبیر امامزاده کهریز سلطانیه امامزاده قهار دوتپه امامزاده ابراهیم (سلطانیه) امامزاده حیدر (گیلوان) امام زاده عبدالله (صومعه بر) امام زاده محمد باقر کله سیران طارم

امام زاده محمد ماهوری امام زاده یحیی صائین قلعه مقبره امام زاده اسماعیل شناط امامزاده عبدالخیر امام زاده محمد تقی امام زاده یعقوب صائین قلعه

• امام زاده عبدالله(کرسف)
• امام زاده مریم(کرسف)

مساجد تاریخی

شهرستان زنجان مسجد جامع زنجان حسینیه اعظم زنجان زینبیه اعظم زنجان مسجد چهل ستون مسجد خانم مسجد آقا سید فتح‌الله مسجد عباسقلی خان مسجد آقا کاظم مسجد یری بالا مسجد ولیعصر (ملا) مسجد میرزایی قائمی مسجد میرزائی نجفی مسجد شیخ علی مسجد اسحق میرزا مسجد شیخ فیاض مسجد دمیریه

شهرستان ابهر مسجد جامع ابهر مسجد جامع قروه مدرسه علمیه هیدج شهرستان ایجرود مسجد جامع گلابر شهرستان خدابنده مسجد جامع سجاس مسجد جامع خدابنده

بقعه قیدار نبی

مسجد امام محمد باقر(ع)

حسینیه تاریخی کرسف که توسط ملاقلی‌شیرازی و حدودا۴۰۰ سال پیش ساخته شد

صنایع استان

استان زنجان به دلیل محدودیت قانونی توسعه ظرفیت‌های تولیدی در تهران و مرکز کشور و برخورداری از شبکه‌های زیر بنایی قوی (زمین-منابع آب-خاک- شبکه‌های مواصلاتی- موقعیت راهبردی در منطقه شمالغرب - عبور خطوط انرژی - سرمایه‌گذاری کلان ملی و…) از پتانسیل قابل ملاحظه‌ای در جذب سرمایه‌گذاری بخش صنعت برخوردار است. از صنایع مهم استان به چند نمونه اشاره می‌گردد:

شرکت ایران ترانسفو شرکت ملی سرب و روی ایران شرکت سیمان خمسه شرکت مینو خرمدره شرکت ایریکو ابهر شرکت سیم و کابل ابهر شرکت نخ تایر شرکت پارس سوئیچ شرکت کالسیمین شرکت بلکا شرق شرکت پیش سازان لوازم خانگی ایران

شرکت صنایع پتروشیمی زنجان شرکت صنعتی لایی ساز شرکت نساجی مه ریس ابهر شرکت سامان شیمی شرکت فرش سهند شرکت روغن نباتی جهان شرکت فراوری مواد معدنی ایران (کارخانه روی دندی) شرکت ترانسفورماتورسازی کوشکن شرکت صنایع برق زنگان پارس شرکت چینی‌سازی ماهنشان و هیس و…

شهرستان ابهر که به عنوان یکی از شهرستان صنعتی استان شناخته می‌شود قطب کارخانه‌های بزرگ استان در تولیدات صنعتی به‌شمار می‌رود به‌طوری‌که بیش از ۳شهرک صنعتی فعال را در خود جای داده‌است. صنایع ریلی ایرکو-بهداشتی-صنایع نساجی -پلاستیک -فولاد و… از جمله تولیدات این شهرک‌ها می‌باشند.

همچنین شهرستان زنجان از لحاظ تنوع معادن بسیار غنی بوده به‌طوری‌که در حال حاضر بالغ بر ۱۷۰ اندیس و ذخایر معدنی قابل بهره‌برداری و در دست اکتشاف ویا شناسایی شده در استان وجود دارد که شامل: سرب و روی، براسیت، سیلیس، خاک‌های صنعتی آنتی موان، تالک، پرلیک، سولفات منیزیم، آلونیت، منگنز، مس، آهن و سنگ‌های تزیینی (گرانیت، مرمریت، تراورتن، چینی و مرمر) و سنگ‌های آهکی و گچ و سنگ لاشه‌است. هم اینک این استان بزرگ‌ترین معادن روی خاورمیانه را در خود جای داده‌است.

شهرک‌های صنعتی[52]

شهرکهای در حال واگذاری و فعال شهرک صنعتی ابهر (نورین) شهرک صنعتی ابهر (هیدج) شهرک صنعتی ابهر۲(شریف) شهرک صنعتی ابهر۳(افق) شهرک صنعتی خرمدره شهرک صنعتی خدابنده شهرک صنعتی زنجان ۱(اشراق) شهرک صنعتی زنجان۲(نوآوران) شهرک صنعتی تخصصی روی شهرک صنعتی طارم شهرک صنعتی ناحیه صنعتی طارم شهرک صنعتی ناحیه صنعتی ایجرود شهرک صنعتی ماهنشان شهرک صنعتی انگوران

شهرکهای در مرحله تملک شهرک صنعتی صائین قلعه شهرک صنعتی سلطانیه شهرک صنعتی زنجان ۳ شهرک صنعتی ایجرود شهرکهای مصوب و در حال احداث شهرک صنعتی انگوران

معادن و منابع طبیعی

این استان داری ۳۲۸ حلقه معدن می‌باشد.[53] که از این تعداد ۷۵ معدن در زمینه سنگ تزئینی و نما، ۲۴۶ معدن روباز، ۳ معدن زیر زمینی و یک معدن زیر زمینی زغال‌سنگ می‌باشد.[54]

رخدادهای زمین‌شناسی باعث تشکیل کانسارهای متنوعی در استان شده به‌طوری‌که در حال حاضر بالغ بر ۵۰۰ میلیون تن دارای پروانه بهره‌برداری از سازمان صنعت، معدن و تجارت استان می‌باشد که عمدتاً شامل سرب و روی، براسیت، سیلیس، خاک‌های صنعتی، فلدسپات، گچ آهن و … می‌باشد.

از معادن فعال در استان می‌توان به سرب و روی انگوران، پتاسایلجاق (پیکرومریت)، آهن سرخه دیزج و مروارید، معادن ترآورتن منطقه دندی، معادن گرانیت خرمدره، معادن سیلیس (تاب کوارتزیت)، برآسیت وپرلیت، فلدسپات، خاک صنعتی و… اشاره کرد. وجود بزرگترین معدن سرب و روی خاورمیانه و معادن برآسیت قره گل و مشمپا، وجود گرانیت در کوه‌های طارم، عبور باند سیلیس از کوه‌های سلطانیه، و وجود ذخائر عظیمی از فلدسپات، سیلیس و ذخائر آهک و رس فراوان از ویژگی‌های منحصر به فرد این استان می‌باشد. وجود معدن سرب و روی انگوران موجب گشته که این استان در حال حاضر به عنوان قطب تولید روی کشور مطرح گردیده و زمینهٔ لازم برای ایجاد صنایع جنبی آن از قبیل صنایع گالوانیزاسیون، تولید اکسید روی، پودر روی و سولفات روی فراهم نماید. معدن «انگوران» از نظر عیار بالای فلزات موجود، از معادن نادر در جهان است.[55]

گمرکات

آموزش

دانشگاه‌ها

سراسری مرکز تحصیلات تکمیلی در علوم پایه زنجان دانشگاه زنجان دانشگاه علوم پزشکی زنجان دانشکده ی فنی ابهر (وابسته به دانشگاه زنجان) دانشکدهٔ پرستاری و مامایی ابهر تربیت معلم مرکز تربیت معلم شهید بهشتی زنجان مرکز تربیت معلم الزهراء زنجان دانشگاه فنی و حرفه‌ای آموزشکده الغدیر زنجان آموزشکده قائم زنجان آموزشکده اشراق قیدار آزاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر دانشگاه آزاد اسلامی واحد خدابنده دانشگاه آزاد اسلامی واحد هیدج دانشگاه آزاد اسلامی واحد طارم پیام نور دانشگاه پیام نور زنجان دانشگاه پیام نور ابهر دانشگاه پیام نور قیدار دانشگاه پیام نور ماهنشان ِّدانشگاه پیام نور سلطانیه دانشگاه پیام نور آب بر (طارم) دانشگاه پیام نور خرمدره دانشگاه پیام نور ایجرود دانشگاه پیام نور صائین قلعه علمی کاربردی زنجان دارای بیست مرکز آموزش عالی علمی و کاربردی است.[56] علمی کاربردی زنجان علمی کاربردی ابهر علمی کاربردی مینو واحد خرمدره و… غیرانتفاعی مؤسسه آموزش عالی کار واحد خرمدره مؤسسه آموزس عالی صوفی رازی زنجان مؤسسه آموزس عالی روزبه زنجان مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی صائب ابهر مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی اثیرالدین ابهری ابهر بهداشت و درمان مراکز درمانی این استان دارای ۱۴۰ واحدهای بیمارستانی و مراکز بهداشتی و درمانی می‌باشد.[57] بیمارستان آیت‌الله موسوی زنجان بیمارستان ولیعصر زنجان بیمارستان شهید دکتر بهشتی زنجان بیمارستان ارتش زنجان بیمارستان امام حسین (ع) زنجان بیمارستان بهمن زنجان بیمارستان امید ابهر بیمارستان بو علی سینا خرمدره بیمارستان امدادی ابهر بیمارستان امیرالمؤمنین خدابنده بیمارستان شهدا آب بر بیمارستان رازی ماهنشان راه‌ها و مسیرهای مواصلاتی آزادراه ۲ (ایران) جاده ۳۱ (ایران) (جاده اردبیل) جاده ۳۲ (ایران) (جاده ترانزیت) جاده ۳۵ (ایران) (جاده بیجار) جاده ۴۷ (ایران) (جاده کبودر آهنگ) فرودگاه زنجان راه‌آهن شمالغرب سدها بر مبنای آمارهای ارائه شده‌استان زنجان مجموعاً دارای ۵۱ سد می‌باشد که از این تعداد ۱۵ سد مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند و ۷ سد در دست ساخت می‌باشند و همچنین ۲۹ سد در حال مطالعه هستند.[58] سدهای بهره‌برداری شده سد تالوار سد چتز سد چرگر سد چریان سد گاوازنگ سد گل تپه زنجان سد گلابر سد تلخاب سد تهم سد جوره خان سد حسن ابدال سد خانقاه ایجرود سد خلیفه لو زنجان سد خندقلو سد داش بلاغ سد سارمساقلو سد سفیدکمر سد سفید کمر ۲ سد سلمانلو سد سهرین۱ سد سیدلر سد عمیدآباد سد فیله خاصه سد قارختولو سد قانلو سد قاهران سد قره تپه زنجان سد قواق سد کبود گنبد سد کینه ورس سد محمودآباد سد میرزاخانلو سد میرزاخانلو ۲ سد ینگجه زنجان سد نوده بین سد احمد کندی سد بزوشا سد بوئین سد خیرآباد سلطانیه سد ذاکر۱ سد ذاکر۲ سد زرنان سد میانج سد سهرین۲[59] سدهای در دست ساخت سد بلوک سد مشمپا سد مراش سد قره درق (بلوبین) سد میرزاخانلو۲ سد تنظیمی پاوه رود[60] سدهای در دست مطالعه سد چروک سد چسب سد گلجه سد گوجه قیا سد گوزل دره سد آقچه قلعه سد گاوازنگ ۲ سد بولاماجی سد داش کسن زنجان سد رامین سد زرین آباد سد سردهات شیخ لو سد سنقر سد کتله خور سد سیاوه رود سد شویر سد قزل تپه سد قشلاق زنجان سد کزبر سد کلوچ سد منداق سد مهتر سد هشتاد جفت سد بیزینه رود سد حاج قشلاق سد شهرک سد نصیرآباد سد لجامگیر سد ویک سد کوه زین سد آستاکل سد نورآباد خدابنده سد پاوه رود سد دره سجین سد ارمغانخانه (بعثت) سد بایچه باغ سد قوهجین[61] نیروگاه‌ها خطوط انتقال و توزیع برق با طول ۱۶۱۷٫۲ کیلومتر مدار با تعداد ۲۸ پست و ظرفیت ۲۶۶۱٫۵ مگاآمپرولت.[57] نیروگاه ۴۸۴ مگاواتی زنجان شماره یک نیروگاه ۴۸۴ مگاواتی زنجان شماره دو نیروگاه ۱۰۰۰ مگاواتی سیکل ترکیبی زنجان (آریان) نیروگاه سلطانیه زنجان(۱۰۰۰ مگاواتی)[62] نیروهای مسلح تیپ ۲۱۶ مستقل زرهی (پادگان شهید سرلشکر غلامرضا مخبری) سپاه انصار المهدی (عج) آمادگاه زنجان (انبار تسلیحات شمال غرب کشور) جستارهای وابسته جمعیت شهرهای استان زنجان فهرست جمعیت شهر و روستاهای استان زنجان ماد سفلی آندیا محمد خدابنده الجایتو اردشیر بابکان شهرهای ساسانی (بخش شهر ابهر) عبدالله میرزا منابع تاریخ زنجان:دکتر هوشنگ ثبوتی. دانشگاه زنجان اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران ۱۳۸۳، ص۱۲۳. پانویس https://www.amar.org.ir/سرشماری-عمومی-نفوس-و-مسکن/نتایج-سرشماری لغت‌نامه دهخدا - زنگان https://www.amar.org.ir/سرشماری-عمومی-نفوس-و-مسکن/نتایج-سرشماری «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵». مرکز آمار ایران. «تاریخچهٔ استان» (پارسی). شبکهٔ اطلاع‌رسانی استان قزوین. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۶ مهٔ ۲۰۱۲. Bazin, Marcel. “GĪLĀN i. GEOGRAPHY AND ETHNOGRAPHY”. In Encyclopaedia Iranica. Archived from the original on 15 December 2012. امیراحمدیان، بهرام. دانشنامهٔ جهان اسلام. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. "Zanjan Climate Normals 1961–1990". National Oceanic and Atmospheric Administration. Retrieved December 27, 2012. مقاله زبان آذری در: آفتاب بایگانی‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بایگانی‌شده در ۲۹ اکتبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine، سرواژةٔ زبان آذری. بازدید: اکتبر ۲۰۰۸. گویش‌ها و لهجه‌ها http://cgie.org.ir/fa/news/2510 گویش‌های زبان تاتی در مقدمه کتاب «دستور زبان تاتی جنوبی»، پروفسور احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ۱۹۶۹ مقدمه کتاب «دستور زبان گویش‌های تاتی جنوبی»، پروفسور احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ١٩٦٩ خویین میراث کهن رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران(آبادیها)، جلد 2، ص 152. «گذری به منطقه تاریخی «خوئین» در استان زنجان». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۵ ژانویه ۲۰۱۶. مقدمه کتاب «دستور زبان گویش‌های تاتی جنوبی»، احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ١٩٦٩ تات‌های ایران و قفقاز؛ علی عبدلی (۱۳۸۹) :استان زنجان Fars News Agency: روستای درسجین Modern Iran: roots and results of revolution. Nikki R. Keddie, Yann Richard, p. 11. Iran: religion, politics, and society: collected essays. Nikki R Keddie, p. 91. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. Audrey L Altstadt, p. 5. Modern Iran: roots and results of revolution. Nikki R Keddie, Yann Richard, p. 11. The failure of political Islam. Olivier Roy, Carol Volk, p. 170. Modern Iran: roots and results of revolution]. Nikki R Keddie, Yann Richard, pp. 13, 20 The Encyclopedia of world history: ancient, medieval, and modern. Peter N. Stearns, William Leonard Langer, p. 360. Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Steven R Ward, pg.43 آناهیتا، پنجاه گفتار پورداود، ص ۸۱ "معرفی استان زنجان". استانداری زنجان. Retrieved 2020-02-01. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۶ آوریل ۲۰۱۴. http://www.infopoultry.net/vdcb.0bzurhbw9iupr.txt http://www.itpnews.com/dakhly/11-mylyvn-v-800-hzar-ghtah-jvjh-ryzy-dr-znjan-anjam-shd.aspx?Itemid=332 «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۶ آوریل ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ دسامبر ۲۰۰۵. دریافت‌شده در ۳۰ دسامبر ۲۰۰۵. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ مارس ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ اکتبر ۲۰۱۹. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ مارس ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ مارس ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲ آوریل ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲ آوریل ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۲ اکتبر ۲۰۱۹. http://www.irna.ir/fa/News/81082658/سایر/زنجان_دومین_استان_کشور_در_توسعه_زراعت_چوب_است «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ مارس ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ مارس ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ مارس ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ مارس ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ مارس ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ مارس ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱ آوریل ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ مارس ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اوت ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ مارس ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۶ آوریل ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱ آوریل ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۶ آوریل ۲۰۱۴. http://daminfo.wrm.ir/fa/dam/stats http://daminfo.wrm.ir/fa/tabularview?rnd=45959 http://daminfo.wrm.ir/fa/tabularview?rnd=19698 http://daminfo.wrm.ir/fa/tabularview?rnd=31610 http://www.zpgmc.ir/ پیوند به بیرون ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای استان زنجان دارد. در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ استان زنجان موجود است. استانداری زنجان سایت استان زنجان