استان خراسان جنوبی

استان خراسان جنوبی یکی از استان‌های ایران است. این استان در شرق ایران واقع شده و مرکز آن، شهر بیرجند است. استان خراسان جنوبی،تا سال ۱۳۸۳ به همراه خراسان شمالی و خراسان رضوی، استان خراسان را تشکیل می‌دادند و در آن سال با مصوبه مجلس شورای اسلامی و پس از تقسیم استان خراسان به سه استان، در سال ۱۳۸۳ ایجاد شد.

مختصات: ۳۲٫۸۶۵۳°شمالی ۵۹٫۲۱۶۴°شرقی / 32.8653; 59.2164
خراسان جنوبی
شهرستان‌های استان خراسان جنوبی
مرکزبیرجند
مساحت۱۵۱٬۱۹۳ کیلومترمربع
جمعیت۷۶۸٬۸۹۸ نفر (١٣٩۵)[1]
پراکندگی۶ نفر
تعداد شهرستان‌ها۱۱
منطقه زمانیIRST (گرینویچ+۳:۳۰)
-تابستان (دی‌اس‌تی)IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)
استاندارحمید ملانوری شمسی

مساحت این استان۱۵۱٬۱۹۳ کیلومتر مربع است که از این نظر سومین استان ایران است. بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت آن برابر با ۷۶۸٬۸۹۸ نفر[1] می‌باشد و از این نظر ۲۸اُمین استان کشور به‌شمار می‌رود.[2]

مدرسه شوکتیه

پیشینه
نقشه ایران در عصر خلفای عباسی، برگرفته از کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. در ایالت قهستان، شهرهای تون (فردوس)، قائن و طبس مشخص شده‌اند.

خراسان جنوبی شامل محدوده‌ای از خراسان بزرگ است که در سده‌های پیش قهستان نامیده می‌شده‌است. شهرهای مهم ایالت قهستان، تون (فردوس امروزی) و قائن بوده‌اند. مارکوپولو نیز در سفرنامه خود، از این منطقه با نام تونوکاین (تون و قاین) یاد کرده‌است.[3]

در سده‌های اخیر و به ویژه از دوران قاجار، دو شهر فردوس و قائن به دلیل حوادث طبیعی مختلف به تدریج موقعیت جمعیتی خود را از دست داده و بیرجند مرکزیت و اهمیت بیشتری یافت.

تشکیل استان خراسان جنوبی به مرکزیت بیرجند از سال ۱۳۴۲ مطرح بوده‌است و در سال ۱۳۸۳ و پس از سال‌ها کشمکش سیاسی این استان تأسیس شد. مرکز این استان جدید شهر بیرجند تعیین گردید. در زمان تأسیس این استان شامل سه شهرستان بیرجند، نهبندان و سربیشه بود. قاین در ابتدای تأسیس استان حاضر به پیوستن به خراسان جنوبی نشد و در محدوده خراسان رضوی باقی ماند.

در سال ۱۳۸۳ و پس از تقسیم استان خراسان مباحثی در مورد الحاق قاین به خراسان جنوبی مطرح گردید و در نهایت در اواخر همان سال ۸۳ شهرستان قاین به استان خراسان جنوبی الحاق گردید.

فردوس که در قضیه تقسیم خراسان بیشترین آسیب را دید نیز حاضر به پیوستن به استانی با مرکزیت بیرجند نشد. در چند راهپیمایی اعتراض آمیز که منجر به کشته و زخمی شدن چند شهروند فردوسی قبل از تقسیم خراسان شد مردم این شهرستان نشان دادند که در تقسیم استان خراسان سهم بیشتری خواهان هستند، اگر چه نتیجه‌ای برای مردم در برنداشت.

در مرحله اول تقسیم خراسان و شکل‌گیری استان خراسان جنوبی، تنها بخش سرایان شهرستان فردوس با پذیرش این امر که با پیوستن به خراسان جنوبی از بخش به شهرستان ارتقاء می‌یابد حاضر به جدایی از فردوس و خراسان رضوی شد و مدتی را به عنوان یکی از بخش‌های شهرستان بیرجند در خراسان جنوبی به سر برد تا اینکه در سال ۱۳۸۴ اولین ارتقاء در خراسان جنوبی با ارتقای بخش سرایان به شهرستان صورت گرفت. در همین سال با ارتقای بخش درمیان به مرکزیت شهر اسدیه (اسدآباد سابق) دومین شهرستان جدید استان خراسان جنوبی به وجود آمد.

ادامه تلاش‌ها برای الحاق فردوس در سال ۱۳۸۶ به نتیجه رسید و این شهرستان هم علیرغم میل باطنی بسیاری از مردم، به خراسان جنوبی ملحق شد.

در سال ۱۳۸۷ بخش بشرویه شهرستان فردوس هم در جواب قبول الحاق به خراسان جنوبی توانست ارتقاء پیدا کند و هشتمین شهرستان استان تأسیس شد.

در سال ۱۳۹۱ و در روزهای پایانی این سال طبس از استان یزد جدا و به خراسان جنوبی پیوست. این پیوستن واکنش‌هایی همچون امضای طومار را در پی داشت. همچنین فرمانداری این شهر نیز به فرمانداری ویژه و معاونت استانداری ارتقاء یافت.

در اردیبهشت ۱۳۹۱ نهمین و دهمین شهرستان‌ها تأسیس گشتند. بخش زیر کوه قاین همراه با بخش زهان قاین و تبدیل دهستان شاسکوه این شهرستان به بخش با سه بخش به شهرستان زیر کوه ارتقاء یافت و حاجی‌آباد زیرکوه پس از حاجی‌آباد هرمزگان و حاجی‌آباد فارس (زرین دشت) سومین حاجی‌آباد کشور شد که به خود فرماندار می‌بیند. بخش خوسف بیرجند هم پس از تبدیل دهستان جلگه ماژان به بخش به شهرستان ارتقاء یافت و و با دو بخش مرکزی و جلگه ماژان به جمع شهرستان‌های کشور پیوست.[4]

موقعیت جغرافیایی

این استان از شمال با استان خراسان رضوی، از غرب با استان‌های یزد، اصفهان و سمنان، از شرق با کشور افغانستان و از جنوب با استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان هم‌مرز است.

استان خراسان جنوبی، در مسیر محورهای ارتباطی استان‌های جنوبی ایران با مشهد قرار دارد. محور اصلی ارتباطی استان‌های یزد، اصفهان، فارس و بوشهر به مشهد، از طبس و فردوس می‌گذرد (جاده ۶۸ تا دیهوک و سپس ادامه مسیر به سمت مشهد از طریق جاده ۹۱). همچنین محور اصلی ارتباطی استان‌های کرمان و هرمزگان، از دیهوک و فردوس می‌گذرد (جاده ۹۱). محور ارتباطی استان سیستان و بلوچستان به مشهد نیز از شهرهای نهبندان، سربیشه، بیرجند و قائن عبور می‌کند (جاده ۹۵).

تقسیمات استانی
نقشه استان خراسان جنوبی در سال ۱۳۹۹

استان خراسان جنوبی، دارای ۱۱ شهرستان، ۲۵ بخش، ۶۱ دهستان و ۲۸ شهر است:

ردیفنام شهرستان مرکز شهرستانسال تأسیس[5] مساحت

(Km²)

 جمعیت مرکز شهرستان ۱۳۹۵جمعیت شهرستان ۱۳۹۵[6]
۱ بیرجند بیرجند۱۳۱۶ ۴،۰۰۴ ۲۰۳،۶۳۶ نفر۲۸۵،۸۲۱ نفر
۲ فردوس فردوس۱۳۲۳ ۴،۱۰۳ ۲۸،۶۹۵ نفر۴۵٬۵۲۳ نفر
۳ طبس طبس۱۳۳۹ ۵۵،۴۱۲ ۳۹،۶۷۶ نفر۷۲٬۶۱۷ نفر
۴ قائنات قائن۱۳۵۸ ۷،۶۰۱ ۴۲،۳۲۳ نفر۱۱۶٬۱۸۱ نفر
۵ نهبندان نهبندان۱۳۶۸ ۲۶،۰۹۴ ۱۸،۳۰۴ نفر۵۱٬۴۴۹ نفر
۶ سربیشه سربیشه۱۳۸۲ ۸،۱۹۹ ۸،۷۱۵ نفر۴۰٬۹۵۹ نفر
۷ درمیان اسدیه۱۳۸۴ ۵،۷۹۷ ۵،۴۶۰ نفر۵۳٬۷۱۴ نفر
۸ سرایان سرایان۱۳۸۴ ۹،۳۴۲ ۱۳،۷۹۵ نفر۳۳٬۳۱۲ نفر
۹ بشرویه بشرویه۱۳۸۷ ۵،۹۹۳ ۱۶،۴۲۶ نفر۲۶٬۰۶۴ نفر
۱۰ زیرکوه حاجی‌آباد۱۳۹۱ ۸،۲۲۶ ۶،۱۶۸ نفر۴۰٬۱۵۵ نفر
۱۱ خوسف خوسف۱۳۹۱ ۱۶،۰۲۹ ۵،۷۱۶ نفر۲۷٬۶۰۰ نفر
شهرها
نوشتار اصلی: فهرست شهرهای استان خراسان جنوبی

مهم‌ترین شهرهای استان خراسان جنوبی، بیرجند، فردوس، طبس و قائن هستند.

جاذبه‌های گردشگری
مدرسه علیای فردوس، ساخته شده در دوره صفوی
باغ اکبریه میراث جهانی یونسکو
سنگ سوراخ، اثری طبیعی در غرب فردوس

یکی از قدیمی‌ترین جاذبه‌های گردشگری ثبت شده در استان خراسان جنوبی سنگ نگاره کال جنگال در ۵ کیلومتری جنوب شهر خوسف و متعلق به دوره اشکانی است که در بررسی‌های جدید ۱۴ سنگ نگاره در نزدیکی آن شناسایی شده‌است.[7]

دیگر جاذبه‌های گردشگری استان عبارت اند از:

اماکن مذهبی

بناهای تاریخی

اماکن سیاحتی

آرامگاه مشاهیر

روستاهای تاریخی

جاذبه های کویری

سایر جاذبه های گردشگری

چشمه های آب معدنی
  • مجتمع گردشگری آب درمانی و آبگرم معدنی فردوس : در ۲۰ کیلومتری شهر فردوس قرار دارد. که قدمت آن به ۲۰۰ سال می رسد.
  • چشمه آب گرم علم آباد: در شمال خاوری شهرستان سربیشه و از شکاف سنگ‌های آتشفشانی از نوع آندزیت بازالت از زمین خارج می‌شود.
  • چشمه آبگرم گندگان: در ۱۲ کیلومتری شهرستان سربیشه واقع است.
  • چشمه معدنی کُلوته : این چشمه در بخش سربیشه حدود ۱۸ کیلومتری جادهٔ مود به سمت بیژائم و بشگز قرار گرفته و برای درمان برخی دردهای مفصلی و پوستی مفید است.
  • چشمه آب معدنی تناک: در روستای تناک از بخش مود شهرستان سربیشه قرار دارد.
  • چشمه آب معدنی سیاه دره: آب معدنی سیاه دره جنب کلاته سلیمان (بخش مود شهرستان سربیشه) واقع است که آب آن به رنگ سبز کامل است.
  • چشمه آب درمانی آبترش: در ۳۴ کیلومتری شمال غرب سربیشه واقع شده‌است. آب این چشمه از شکاف سنگ‌های آندریت بازالت از زمین خارج شده و به دلیل خواص درمانی برای امراض پوستی مورد توجه قرار گرفته‌است و از سایر چشمه‌های دیگر شهرستان دارای امکانات بهتری نظیر استخر و فضای طبیعی بهتری است که آن را برای گردشگری در شهرستان سربیشه متمایز می‌کند
  • چشمه آب گرم لوت: در ۷۰ کیلومتری شهر خوسف قرار دارد،

کشاورزی

استان خراسان جنوبی رتبهٔ اول تولید محصولات باغی زرشک و عناب و رتبه دوم تولید زعفران و پنبه را در سطح ایران داراست. همچنین این استان، ششمین تولیدکنندهٔ انار در بین استان‌های ایران است و شهرستان فردوس پس از شهرستان‌های ساوه و نی‌ریز، سومین تولیدکنندهٔ انار در ایران است.[8] پسته، بادام، سیب، گلابی، به، گیلاس، آلبالو، زردآلو، هلو، خرما، توت، شاتوت، گردو، انجیر و سنجد از دیگر محصولات باغی این استان است.

در بخش محصولات زراعی، این استان در تولید چغندرقند، رتبه هشتم کشور را داشته و همچنین گندم، جو، پنبه، حبوبات، محصولات جالیزی و گیاهان علوفه‌ای در این استان کشت می‌شوند.[9]

در بخش دامپروری، پرورش مرغ گوشتی و تخم‌گذار، گاو شیری و گوشتی، گوسفند، بز و شتر به صورت سنتی و صنعتی انجام می‌پذیرد.

شرکت های سهامی زراعی خضری و اسلام آباد در بخش نیمبلوک از توابع شهرستان قاینات، جزء قطب های کشاورزی صنعتی در کشور محسوب می شوند.

اقلیم

میانگین بارندگی سالانه استان خراسان جنوبی، ۱۳۴ میلی‌متر و میانگین دمای سالانه، ۱۷٫۵ درجه سلسیوس است. ۹۵ درصد وسعت این استان را عرصه‌های طبیعی در بر می‌گیرد که از این میزان، ۲۲٫۷ درصد بیابانی، ۶۳٫۳ درصد مراتع بیابانی، ۷٫۲ درصد مراتع خوب و متوسط و ۶٫۸ درصد جنگلی است. ۸۸۰٬۳۳۴ هکتار از مساحت این استان، جزء کانون‌های بحرانی فرسایش بادی است که شهرستان قاینات با ۲۴۲٬۴۷۲ هکتار مساحت کانون‌های بحرانی، دارای بیشترین سطح و شهرستان سرایان با ۲۷٬۷۸۷ هکتار، دارای کمترین سطح کانون بحران فرسایش بادی است.[10]

پس از الحاق شهرستان طبس به این استان، با توجه به وسعت زیاد بیابان‌های طبس، خراسان جنوبی از ششمین استان بیابانی ایران، به دومین استان بیابانی تبدیل شد.[11]

مردم
نظرسنجی سال ۱۳۸۹

طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در این استان به قرار زیر بود:

اقوام استان خراسان جنوبی[12]
قومیت درصد
فارس
  
 ۹۹٫۳%
بلوچ
  
 ۰٫۷%

رسومات خاص

از جمله خصوصیات استان می‌توان به مراسم کاکل و شکر گزاری در کشاورزی، جشن قوج گذاری و کوچ در امر دامداری ، مراسم برات و مراسم ماه محرم از قبیل نخل برداری ، تعزیه خوانی ، علم بندان ، علم گردانی ، بیل زنی ، مشعل گردانی ، هفت منبر ، سنگ زنی ، کفچلزی و همچنین مراسم استثنایی روستای چنشت اشاره کرد.

صنعت

کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولید ماشین‌آلات و تجهیزات، وسایل نقلیهٔ موتوری، محصولات فلزی، تجهیزات حمل و نقل، اکسید منیزیم، محصولات لاستیکی و پلاستیک، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی، محصولات کانی غیرفلزی، کاغذ و محصولات کاغذی، ابزار پزشکی و اپتیکی، ساعت، رادیو و تلویزیون، فلزات اساسی، چوب و محصولات چوبی، منسوجات، مبلمان و صنایع غذایی و آشامیدنی در سطح استان و نیز در ۵ شهرک صنعتی در بیرجند، فردوس، قاین، نهبندان و سربیشه مشغول فعالیت می‌باشند. همچنین به تازگی خبر از افتتاح کارخانه شمش منیزیم در شهرستان فردوس به گوش می‌رسد. (صدا و سیمای خراسان جنوبی)

قالی‌بافی، سفالگری، رنگرزی، آهنگری، مسگری، حصیربافی، سبدبافی، نمدمالی، زیلوبافی، پارچه بافی، نوغان داری، ریسندگی، گلیم بافی، جاجیم بافی، زرگری، دباغی و سوزن‌دوزی، از جمله صنایع دستی استان خراسان جنوبی هستند.

معدن

این استان دارای پتانسیل بالایی در بخش معادن می‌باشد به‌طوری‌که دارای تنها ذخایر منیزیت ایران (شهرستان بیرجند و شهرستان سربیشه)،[13] بزرگ‌ترین ذخیره و تنها معدن آزبست ایران (معدن حاجات نهبندان)[14] بوده و ذخایر و معادن مهم اورانیوم در (شهرستان فردوس )، بنتونیت (شهرستان سرایان، سه‌قلعه)، گرانیت (بیرجند و سربیشه)، گل سفید (بیرجند)،[15] بازالت (شهرستان سربیشه) در خراسان جنوبی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. یکی دیگر از مهم‌ترین معادن این استان، معدن مس قلعه زری واقع در جنوب غرب این استان (خوسف) است که به علت عیار طلای بالای آن در سطح جهان شناخته شده‌است .

معادن ولاستونیت، کائولن، تراورتن، فلدسپات، بوکسیت، مارن، گچ، آهک، دولومیت، مرمریت، خاک صنعتی، سنگ لاشه و توف از دیگر معادنی هستند که در این استان در حال بهره‌برداری هستند.

نگاره‌ها

منابع
  1. «تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵». مرکز آمار ایران. دریافت‌شده در ۳۰ خرداد ۱۳۹۶.
  2. «هیات وزیران به استاندار منتخب خراسان جنوبی رأی اعتماد داد». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۰-۱۱-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۱.
  3. دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۳۴)، لغت‌نامه دهخدا، به کوشش زیر نظر دکتر محمد معین.، تهران: دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامه
  4. «شهرستان طبس به خراسان جنوبی ملحق شد+تاریخچه جنجالی تشکیل خراسان جنوبی از ابتدا تا امروز». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژوئن ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۳.
  5. «بانک اطلاعات تقسیمات کشوری». وب‌گاه رسمی وزارت کشور ایران. دریافت‌شده در ۲۴ آبان ۱۳۸۹.
  6. https://www.amar.org.ir/portals/0/census/1395/results/Census95_Khanevar_Jameiyat.xlsx. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  7. «14 سنگ نگاره در محدوده کال جنگال شناسایی شد» بایگانی‌شده در ۱۷ آوریل ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine. روزنامه خراسان جنوبی، 30 دی 1389. بازبینی‌شده در 13 سپتامبر .20013
  8. «استاندار: تهدیدات در بخش کشاورزی استان باید به فرصت تبدیل شوند». پرتال استانداری استان خراسان جنوبی. ۱۴ مهر ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۷ آبان ۱۳۹۰.
  9. «سازمان توسعه و تجارت ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مه ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۷ آوریل ۲۰۰۸.
  10. «تحمیل ۱۴۰ میلیارد ریال خسارت سالانه فرسایش بادی به استان». وب‌گاه رسمی روزنامهٔ خراسان. ۲۳ خرداد ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۷ خرداد ۱۳۹۰.
  11. «بیابان‌زدایی به گرد بیابان‌زایی نرسید». روزنامه خراسان. ۱۶ مهر ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۱۰ آبان ۱۳۹۲.
  12. شماره کتابشناسی ملی:۲۸۷۸۱۲۳/طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی){گزارش}:خراسان جنوبی/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۸-۴۵-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۸۱ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی)
  13. «پایگاه داده‌های علوم زمین ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ مارس ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۷ آوریل ۲۰۰۸.
  14. پایگاه داده‌های علوم زمین ایران
  15. terDetail.asp?PID=1820 پایگاه داده‌های علوم زمین ایران

جستارهای وابسته

پیوند به بیرون
ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای استان خراسان جنوبی دارد.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.