طبس
طَبَس۫ (تبس)، مرکز شهرستان طبس، شهری کویری در غرب استان خراسان جنوبی ایران است. این شهر پیشتر جزئی از استان یزد بود که در سال ۱۳۹۱ به استان خراسان جنوبی ملحق شد. پیش از سال ۱۳۸۰ طبس جزئی از استان خراسان بزرگ بود.
| طبس | |
|---|---|
 | |
| کشور |  ایران |
| استان | خراسان جنوبی |
| شهرستان | طبس |
| بخش | مرکزی |
| نام(های) دیگر | طبس گلشن |
| نام(های) پیشین | تبس |
| سال شهرشدن | ۱۳۱۰[1] |
| مردم | |
| جمعیت | ٣٩٬۶۷۶ نفر (۱۳۹۵) |
| رشد جمعیت | ۱۸٪+ (۵سال) |
| جغرافیای طبیعی | |
| ارتفاع | ۶۶۶ متر[2] |
| میانگین بارش سالانه | ۸۴٫۸۵ |
| اطلاعات شهری | |
| ره‌آورد | صنایع دستی ، زعفران |
| پیش‌شمارهٔ تلفن | ۰۵۶[3] |
| وبگاه | tabas.ir |
| شناسهٔ ملی خودرو | ایران۶۴ق |
| کد آماری | ۱۳۶۹ |
  طبس | |
این شهر در مدار ۳۳ درجه و ۳۵ دقیقهٔ شمالی و نصف‌النهار ۵۶ درجه و ۵۵ دقیقهٔ شرقی، در منطقه‌ای با آب و هوای بیابانی واقع شده‌است. ارتفاع شهر طبس از سطح دریا حدود ۶۹۰ متر است. در شرق شهر طبس رشته‌کوه بلندی به نام رشته‌کوه شتری قرار گرفته که ضلع شرقی چالهٔ بزرگ طبس را تشکیل می‌دهد. شهرستان طبس ۵۵ هزار و ۴۶۰ کیلومتر مربع مساحت دارد. همچنین فاصله این شهرستان با مشهد ۵۴۰ کیلومتر و با بیرجند ۲۷۰ کیلومتر است. نزدیک‌ترین شهرستان به طبس از طرف شمال شرق، شهرستان فردوس با ۲۱۰ کیلومتر فاصله و از طرف جنوب غرب شهرستان یزد ۳۶۵ کیلومتر فاصله است. معادن غنی زغال‌سنگ این شهرستان حاکی از وجود جنگل‌های انبوه و دریاچه‌های بزرگ در گذشته‌های دور در این منطقه می‌باشد. این معادن، طبس را در ردیف یکی از غنی‌ترین مناطق کشور به لحاظ ثروت ملی قرار داده‌است. البته زلزله طبس حدود ۳۰٬۰۰۰ تا ۵۰٬۰۰۰ کشته داشته که بزرگ‌ترین زمین‌لرزهٔ ایران بوده‌است و این شهر بسیاری از جمعیت خود را در زلزله از دست داده‌است.
جمعیت
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۳۹٬۶۷۶ نفر (در ۱۱٬۸۷۶ خانوار) بوده‌است.[4]
| جمعیت تاریخی | ||
|---|---|---|
| سال | جمعیت | ±% |
| ۱۳۴۵ | ۹٬۸۷۶ | — |
| ۱۳۵۵ | ۱۱٬۴۶۱ | +۱۶٪ |
| ۱۳۶۵ | ۱۴٬۸۷۹ | +۲۹٫۸٪ |
| ۱۳۷۰ | ۱۷٬۰۷۱ | +۱۴٫۷٪ |
| ۱۳۷۵ | ۲۵٬۷۲۲ | +۵۰٫۷٪ |
| ۱۳۸۵ | ۳۰٬۶۸۱ | +۱۹٫۳٪ |
| ۱۳۹۰ | ۳۵٬۱۵۰ | +۱۴٫۶٪ |
| ۱۳۹۵ | ۳۹٬۶۷۶ | +۱۲٫۹٪ |
نام‌گذاری
در سفرنامه ناصرخسرو نام این شهر به صورت «طبس گیلکی» آمده است همچنین نام «طبس التمر» برای آن در تاریخ ثبت شده‌است.[5]
پیشینه
دورهٔ عيلامي
طبس در دورهٔ عيلامي مرزبان‌نشین تابع ایالت اميرنشین پارت (خراسان كبير) بوده‌است.
براساس مستنداتی که هرودوت تاریخ‌نویس، ارائه نموده و به نقل از جلد اول کتاب سرزمین خورشید، ترجمهٔ ذبیح‌الله منصوری، بطنوخ إبن نصيرا از جمله حاكمال اسمي و صاحب كمال بوده که در طبس می‌زیسته و به عنوان ناپدری بخت نصر حاكم امارت عيلام وی را در همین منطقه تا سن شانزده سالگی تربیت و بزرگ نمود.[6]
دورهٔ سلوکی
در زمان سلوکیان طبس از نفوذ فرهنگی و یورش نظامی آن‌ها بدور ماند و در عین حال به پادگان بزرگ نظامی ایزد خواست (یزد) باج (مالیات) می‌داد.
دورهٔ اشکانی
در دورهٔ اشکانیان طبس پادگان نظامی مهم مرزهای غربی آنان محسوب می‌شد و گاهی دست بدست می‌شده‌است.
دورهٔ ساسانی
یزدگرد سوم آخرین امپراتور ساسانی در گریز به سمت مرو چند ماه در طبس پناهنده بود .
در تمام طول این مدت طبس به عنوان پل ارتباطی شرق-شمال شرق با غرب بوده، یعنی راه مهم و سوق‌الجیشی عيلام و هجمتانه و سوس و بین‌النهرین به طوس از طبس می‌گذشته و راهدارها در رباط‌ها و چاپارخانه‌های بسیاری در مسیر آن احداث شده بود که بقایای برخی موجوداست.
دوران خلافت اسلامی
در سال‌های ۲۹ هجری قمری سپاه اعراب مسلمانان به فرماندهی عبدالله بن بدیل خزاعی از شمال غرب طبس وارد و قلعهٔ چارده (جوخواه امروز) را متصرف شدند و آماده نبرد با سپاه طبس می‌شدند. مردم طبس صلح خواستند و با ۶۰٬۰۰۰ درهم خراج سالیانه صلح گردید. این فتح موجب مسرت فراوان عمر بن خطاب، خلیفهٔ دوم شد و دولت ارشد طبس را به عنوان مطلع الفجر و دروازهٔ خراسان نامیدند.
در زمان خلافت علی بن ابی طالب مردم طبس به اسلام گرویدند و علی ابن ابیطالب خراج را به آنان بخشید. در زمان حکومت امویان و مروانیان وضع به همین منوال سپری شد .کویر سوزان و صعب العبور مرکزی یک مانع طبیعی و سخت برای عبور دادن لشکر و تجهیزات محسوب می‌شد.
ناصر خسرو در سفرنامهٔ خود این شهر را طبس جیلکی خوانده است و از حکومت جیلک ابن محمد به عظمت یاد کرده و از وجود امنیت بسیار و رعایت دقیق احکام شرعي و دين كلام به میان آوردند.
دورهٔ اسماعیلیان
طبس (تبس) در دورهٔ اسماعیلیان یکی از مراکز مهم اسماعیلیان خراسان بود.اسماعیلیان بر طبس استیلا یافته و قلاع محکمی در کوه‌های طبس ساختند.
دورهٔ تیموریان
با استیلای تیموریان طبس تابع حراست بوده و سپس با ضعف آن نظام ازبک‌های مهاجم چندین‌بار به طبس یورش آورده و دختران و پسران بسیاری را به قتل رساندند. زیرا در برابر برده شدن و انتقال آن‌ها به ماوراءالنهر مقاومت کردند.
دورهٔ مغول
طبس از حملهٔ مغول آسیبی ندید و پذیرای مهاجران بسیار بوده‌است.
دورهٔ زندیه
خیابان گلشن در پایان دورهٔ زندیان و هنگامی که لطف‌علی خان زند به طبس می‌آید و به پیشنهاد او تأسیس شد.[7]
دورهٔ قاجاریه
در دورهٔ قاجاریه امرای عرب شیبانی بر طبس حکومت می‌کردند. در میان امرای شیبانی امیرحسن خان در عمران و آبادی طبس بسیار کوشید. تالار آیینه نشان، عمارات باشکوه و منبت کاری، استخرهای آب باشکوه با نوارهای هندی، احداث آب انبارها، احداث حمام‌های بزرگ و تمیز و مساجد و تکایا و ... از اقدامات وی و دولت یا اعقاب اوست.
دورهٔ پهلوی
در دورهٔ معاصر که رضا شاه پهلوی (۱۳۲۰–۱۳۰۴) به قلع و قمع حکومت‌های محلی پرداخت، حکومت بنی‌شیبان در طبس نیز منقرض گشت. در این دوران شکوه و عظمت طبس به فراموشی سپرده شد.
آب طبس از یک‌پارچه شدن چشمه‌های پرشماری که از راه یک قنات به این شهر آورده می‌شوند و در جایی به نام «فره‌ونگ» از زیر زمین بیرون می‌آیند تأمین می‌شود. این آب در راه خود به خاطر شیب طبیعی زمین چند آسیاب را نیز به راه می‌اندازد. این آب در قدیم پس از آبیاری و گذر از باغ گلشن، وارد شهر شده و باغ‌های و محله‌ها را آبیاری می‌کند و آب‌انبارها را پر از آب می‌نماید.[6]
دور بودن شهر طبس از شهرهای حاصل‌خیز و سختی راه کویر، جابه‌جایی هرگونه کالای فاسدشدنی به طبس را ناممکن می‌نمود و بنابراین مردم طبس میوه و سبزی خود را در محل تولید می‌کردند. فراورده‌های صادراتی این شهر را نیز فراورده‌های خشک و فاسدنشدنی مانند گندم و غله بوده‌است. در برخی نقاط پیرامون طبس حتی برنج نیز به عمل می‌آید و برنج‌زارهایی در آن‌جا وجود دارد.[7]
زمین‌لرزهٔ طبس
زمین لرزه‌ای در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ طبس را به کلی ویران نمود و حدود ۱۰٬۰۰۰ تن قربانی گرفت. آمار رسمی قربانیان این حادثه توسط مرکز آمار ایران ۷٬۶۷۶ نفر ذکر شده‌است. طبس در زمین‌لرزه به‌طور کامل نابود شد و پس از آن بازسازی‌هایی در آن انجام شد.[6]
سوغاتی‌های طبس
شیرینی‌های طبس مانند: عصارهٔ علف هیزه، عصارهٔ آویشن، عصارهٔ کلپوره، روورکرده، قطاب، باقلوا، نان چایی، نان نخود و مرباهای بهار نارنج، پوست پرتغال؛ بالنگ؛ پوست پسته؛ نارنجوک و عرقیات گیاهان کوهی و محلی و سبزیجات معطر از سوغات طبس می‌باشد. سینی‌های مسی که عمدتاً با طرح نخل و پلیکان و طرح‌های ظریف و مینیاتوری است، گلیم و فرش طبس در طرح‌های لچک ترنج، جوشقان، محرابی، دسته گلی، گنبدی، کف ساده، قاب قابی درختی، افشان و خشتی بافته می‌شود و بافته‌های حصیری از برگ‌های نخل؛ از دیگر صنایع دستی و سوغات طبس محسوب می‌شود. سایر سوغات شهرستان عبارتند از: (صیفی‌جات، پسته؛ گل نرگس، انواع گیاهان داروئی، شیره با ارزش آنغوزه، نارنج-، لیمو شیرین، پرتقال، نارنگی) خرما، خرمالو با عطر و طعم خاص و منحصر بفرد، پسته، بهار نارنج، زعفران، زیره سیاه، عسل خاص و طبیعی طبس، خاکشیر، انواع مربا: (مربای بهار نارنج، مربای نارنجوک (نارنج نارس و کوچک)، مربای بالنگ، مربای پوست پسته، مربای خرما و انجیر، مربای گوجه فرنگی، نان: نون قرص (نان دایره‌ای شکل و خاص شهرستان)، تفتون (نان محلی)
جدایی از یزد و بازگشت به خراسان
طبس که پیشتر شهری در استان خراسان بود، در سال ۱۳۸۰ و پیش از تقسیم استان خراسان بزرگ، به استان یزد ملحق شد؛ ولی چند سال پس از تقسیم استان خراسان، در زمستان سال ۱۳۹۱ به استان خراسان جنوبی ملحق شد.[8]
جستارهای وابسته
- عملیات چنگ عقاب
- محمدحسن پیوندی
- حرم مطهر حسین بن موسی الکاظم (ع)
- باغ گلشن (طبس)
- دانشنامه طبس www.tabasenc.ir
منابع
- «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۵ مارس ۲۰۱۴.
- «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۵ مارس ۲۰۱۴.
- «تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵» (اکسل). درگاه ملی آمار.
- دهخدا. مدخل طبس
- دانشدوست، یعقوب، طبس شهری که بود (باغ‌های طبس)، تهران: انتشارات سروش، ۱۳۶۹ خورشیدی. پیش‌گفتار.
- همان.
- «طبس به خراسان جنوبی ملحق می‌شود». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ مارس ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۹ فروردین ۱۳۹۲.
- اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.
پیوند به بیرون
| مرکز |  موقعیت استان خراسان جنوبی در ایران.  مدرسه علیای فردوس.  بند دره. | |
|---|---|---|
| شهرستان‌ها | ||
| شهرها | ||
| جاذبه‌های گردشگری |
| |
درگاه خراسان | ||
| شهرهای مهم خراسان |   ا  | |
|---|---|---|
| رَبع‌های خراسان | ||
| پیشینه |
| |
| در تقسیمات سیاسی معاصر | ||
| زبان | ||
| هنر |
| |
| مردمان خراسان برپایهٔ زبان | ||
درگاه خراسان | ||