زاهدان

زاهِدانْ یکی از کلان‌شهرهای ایران و مرکز استان سیستان و بلوچستان است. این شهر در منطقهٔ بلوچستان قرار دارد.[4] نام پیشین شهر «دزدآب» بوده که در زمان رضا شاه به «زاهدان» تغییر یافته‌است. زاهدان از سمت شمال به شهرستان هامون و، از سمت جنوب به شهرستان خاش، از سمت شرق به کشورهای افغانستان و پاکستان و از سمت غرب به شهرستان فهرج منتهی می‌شود. آب و هوای زاهدان در بیشتر روزهای سال گرم و خشک است. شب‌های تابستان آب و هوای این شهر رو به سردی می‌گراید. آب آشامیدنی زاهدان لوله‌کشی آب شیرین است و از طریق انتقال آب از شهرستان هامون تأمین می‌گردد.[5] زاهدان به جهت مرزی بودن، از موقعیت استراتژیک جغرافیایی و تجاری و نظامی و شرایط خاص برخوردار است؛ به گونه‌ای که از یک‌سو راه‌آهن پاکستان که از مرز میرجاوه وارد ایران می‌شود و از سوی دیگر راه‌آهن سراسری ایران به این شهر منتهی می‌شود؛ و از سوی دیگر در نزدیکی به میل سه جانبهٔ ایران و پاکستان و افغانستان قرار دارد.[6]

زاهدان
کشور	ایران
استان	سیستان و بلوچستان
شهرستان	زاهدان
بخش	مرکزی
نام(های) پیشین	دزآپ - دزد آپ-دزداب،[1]
مردم
جمعیت	۵۸۷٬۷۳۰ نفر(۱۳۹۵)
جغرافیای طبیعی
مساحت	۷۸ کیلومتر مربع
ارتفاع	۱۳۸۵ متر از سطح دریا[2]
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	بیشینه: ۴۲٫۵ درجهٔ سانتی‌گراد[3] کمینه: ۱۲٫۶- درجهٔ سانتی‌گراد[3]
میانگین بارش سالانه	۷۲ میلی‌متر[3]
اطلاعات شهری
شهردار	عبدالقادر پربار
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۵۴[2]
وبگاه	شهرداری زاهدان
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۸۵
کد آماری	۱۴۵۱
زاهدان روی نقشه ایران ۲۹٫۵۰۲۱۵۹۶۷°شمالی ۶۰٫۸۵۵۸۰۸۶۷°شرقی مختصات: ۲۹٫۵۰۲۱۵۹۶۷°شمالی ۶۰٫۸۵۵۸۰۸۶۷°شرقی

موقعیت جغرافیایی

زاهدان شهری نوبنیاد است که در ۵۱۷ کیلومتری شرق شهرکرمان و نیز در نزدیکی کشور پاکستان واقع شده‌است. این شهر از طریق راه زمینی از سمت شمال به مشهد و از سمت جنوب به چابهار مرتبط شده و هم‌چنین دارای ایستگاه راه‌آهن و فرودگاه بین‌المللی است. زاهدان از لحاظ مختصات جغرافیایی در ۶۰ درجه و ۵۱ دقیقه و ۲۵ ثانیهٔ طول شرقی و ۲۹ درجه و ۳۰ دقیقه و ۴۵ ثانیهٔ عرض شمالی واقع شده‌است. اختلاف زمان زاهدان با تهران ۳۶+ دقیقه و با گرینویچ ۲۴۶+ دقیقه‌است.

نام‌شناسی

زاهدان تا قبل از دوره پهلوی، روستای کوچک و دورافتاده‌ای به نام «دزدآب» بود؛ اولین ساکنان دزآب بلوچ[7]و سیستانی بودند.[8] دزدآب کلمه‌ای به زبان فارسی است؛ و از دزد+آب سیستانی تشکیل شده‌است. آب در فارسی است. بعدها دزدآپ به دزدآب و سپس با همکاری نیروهای رضاخان به فرماندهی امان‌الله جهانبانی، در سال ۱۳۰۸ شمسی به علت اینکه اکثر مردم آن منطقه متدین بودند، زاهدان نام گرفت. واژه زاهدان در لغت به معنی «شهر پرهیزگاران» است.[9]

واژهٔ «زاهدان» در سال ۱۳۰۸ خورشیدی، در زمان رضاشاه به این شهر اطلاق گردید چرا که پیش از این نام این شهر دزآب بوده‌است دزآب کلمه‌ای به زبان فارسی است؛ و از دزد+آب تشکیل شده‌است. .[8][10] در آن سال پس از پایان دادن به نا امنی‌های مهاجران بلوچ چلی رضاشاه از راه بیرجند و زابل به دزآپ سفر کرد. در این سفر محمدابراهیم علم (امیر شوکت‌الملک دوم)، سردار قائنات، و غلامحسین خان عامری (سردار مجلل) نیز همراه او بودند. رضاشاه در راه از شوکت‌الملک علم دربارهٔ وجود ویرانه‌های شهری آباد و قدیمی در نزدیکی زابل به نام زاهدان کهنه خبردار می‌شود و پس از رسیدن به شهر تصمیم به زنده کردن این نام قدیمی می‌گیرد و اداره منطقه را به سیستانی‌های بومی دزاب می‌دهد[11]

مردم‌شناسی

امروزه ترکیب عمده قومیتی این شهر را نیمی بلوچ و نیمی فارس تشکیل می‌دهد.[12] اقوام این شهر سیستانی و بلوچ و همچنین یزدی‌ها، بیرجندی‌ها، کرمانی‌ها، مهاجرانی از آذربایجان و سیکهای هندی و افغانستانی ها تشکیل می‌دهند.[13]

اعتماد السلطنه می‌گوید از دیرباز بیش تر جمعیت این منطقه از ایلات بلوچ تشکیل می‌شد.[14][15]

در اوایل دوره قاجار اولین ساکنان دزآپ گروهی از بلوچها بودند که به تدریج سازمان ایلی خود را در این منطقه استوار کردند.

زبان بلوچهای زاهدان زبان بلوچی با گویش سرحدی بوده و همچنین زنان و مردان بلوچ پوشش مخصوص به خود که به لباس بلوچی مشهور است را بر تن دارند.

تاریخچه

پیش از جنگ جهانی اول

زاهدان تا پیش از وقوع جنگ جهانی اول، روستای کوچک و دورافتاده‌ای به نام «دزآب» بود؛ که ساکنان آن بلوچ بودند آنان آب آشامیدنی و کشاورزی مورد نیاز خود را از طریق چند رشته قنات در پیرامون روستا تأمین می‌نمودند.[16] پیش‌تر در منطقهٔ شمالی شهر کنونی زاهدان و بر فراز کوه‌های این منطقه، دژ کوچکی قرار داشته که مردمانی در پیرامون این دژ سکنی گزیده بودند. این افراد از طریق تجارت و کشاورزی به زندگی خود ادامه می‌دادند.[2]

هنری فیلد دزآب قدیم را جزء بخش سرحد، و سرحد را یکی از ۴ قسمت اصلی بلوچستان ایران دانسته‌است.[17] سرپرسی سایکس نیز بر این مدعا صحه گذاشته. است.[18] امان‌الله جهانبانی فرمانده لشکر پهلوی (رضاخان) در سال ۱۳۰۸ ش، یک سال بعد از لشکرکشی ارتش به دزآب، در کتاب خاطرات خود، فقط شهر سرحد را دزآب ذکر می‌کند که حدود ۵۰۰۰ نفر جمعیت داشت. وی طوایف بلوچ را مهمترین ساکنان منطقه با بیشترین درصد جمعیتی ذکر می‌کند.[18][19] اعتماد السلطنه می‌گوید از دیرباز بیشتر جمعیت این منطقه از ایلات بلوچ تشکیل می‌شد[8][20]

پس از قتل ناصرالدین شاه قدرت قاجار در این منطقه رو به ضعف نهاد اوضاع آشفتهٔ سیاسی ایران سبب کاهش نفوذ حکومت مرکزی و افزایش قدرت رهبران طوایف بلوچ شد. از این رو با آن که برخی از نهادها چون گمرک، کارگزاری خارجه، و ساخلوی نظامی در شهر وجود داشت، اما قدرت اصلی در دست قبایل و ایلات منطقه، به ویژه بلوچ‌ها بود. همین امر، سبب رویارویی ایلات بلوچ به رهبری دوست محمدخان با نیروی نظامی دولتی را بین سال‌های ۱۳۰۴–۱۳۰۶ شد[21][22][23] در این رویارویی جهانبانی فرماندهٔ لشکر شرق، دوست محمدخان را دستگیر کرد و به تهران فرستاد. دزآب، با حذف قدرت سران و خوانین بلوچ و ورود نیروی دولتی، وارد مرحلهٔ جدیدی از حیات اقتصادی و سیاسی شد. بخشی از سپاه اعزامی در دزآپ ساکن شد و نیروهای محلی و قبایل، که تا این زمان کارکرد نظامی داشتند، از این رقابت حذف شدند و به مناطق دیگر مهاجرت داده شدند یا یک جانشین شدن.[19][22][23][24]

پس از جنگ جهانی اول

به‌جهت نزدیکی دزآپ به دو کشور افغانستان و پاکستان و موقعیت مناسب تجاری آن با کشور هند، دولت وقت ایران با فرستادن مأموران دولتی به این روستا و بررسی کم‌وکاستی‌های آن، زمینهٔ تأسیس مراکز مختلف دولتی را در دزآپ فراهم آورد.[1] گروهی از افراد متخصص اهل بلژیک نیز برای تأسیس ادارهٔ گمرک وارد این روستا شدند.

شمار اداره‌ها و مراکز دولتی دزآپ و کارمندان که در این مراکز مشغول به کار بودند، روز به روز بیشتر می‌شد؛ از همین‌روی برخی از بازرگانان و تاجران برای خرید و فروش و رفع نیازهای روزانهٔ مردم به این روستا آمده و ساکن آن شدند. اغلب بازرگانان اهل کشور هند بودند.[16]

ایستگاه راه‌آهن زاهدان

مجلس شورای ملی در سال ۱۳۰۲ خورشیدی دستور تأسیس و آبادانی زاهدان را داد. در سال ۱۳۰۹ خورشیدی به پیشنهاد تیمسار جهانبانی و به دستور رضا شاه، نام شهر از دزآپ به زاهدان تغییر کرد. معماری زاهدان با توجه به آب و هوای گرم‌سیری آن و به پیروی از معماری شهرهای قدیم ایران توسط معماران ایرانی تهیه شده‌است.[2] راه‌اندازی راه‌آهن کویته-زاهدان از نخستین نشانه‌های شهرنشینی در این شهر به‌شمار می‌رود.[10]

بازرگانان هندی نیز برای خرید و فروش کالاهای مورد نیاز مردم، برای خود دکان‌هایی ساختند؛ تعدادی از بازاریان اهل مشهد و یزد و شماری از کارگران بلوچ از روستاهای اطراف نیز به این شهر آمده و در آن سکونت گزیدند.[16] در این دوره بسیاری از بازرگانی منطقه در دست مهاجران ایرانی بود و در این زمینه با سیک‌های هندی رقابت داشتند.[16]

امان‌الله جهانبانی، خاطرات خود از لشکرکشی به دزداب و نبرد با دوست محمدخان بلوچ را درکتابی گردآوری کرده‌است این کتاب توسط انتشارات ارتش در دهه ۳۰ به چاپ رسیده‌است

• • بعد از ایجاد راه‌آهن گروهی از هندوها به هدف کار در بخش راه‌آهن وارد دزآپ شدند، اما با اتمام خط راه‌آهن و هم چنین پایان جنگ اول از اهمیت سیاسی این خط کاسته شد. موقعیت دزآپ جهت (نزدیکی به هند، هم چنین به آب‌های آزاد دریای عمان، و درنتیجه تسهیل امور تجاری) افزایش اهمیت اقتصادی راه‌آهن دزآپ و شهر دزآپ را درپی داشت. این امر سبب مهاجرت گروهی دیگر از سیک‌ها به دزآپ و اشتغال آنها در بخش تجارت شد که با حمایت دولت ایران و انگلیس در بخش‌های گمرک و عوارض راه هم راه بود. سیک‌ها اتباع هندی انگلیس قلمداد می‌شدند و این امر مزایایی داشت که البته کسب این مزایا سبب محرومیت اتباع ایرانی از آن می‌شد. این امر وضعیت سختی را بر اتباع ایرانی به ویژه ساکنان محلی شهر مترتب می‌کرد، چراکه در زاهدان به منزلهٔ شهری تازه تأسیس، افزون بر مهاجران جدید، ساکنان بومی نیز در بخش‌هایی از شهر ساکن بودند. ازجمله طایفهٔ ریگی در جنوب‌شرقی، طایفهٔ نارویی در غرب و طایفهٔ حسن‌زهی و گرگیج در شمال دزآپ مستقر بودند. این طوایف که به گله‌داری و زراعت اشتغال داشتند و سنی مذهب و بلوچ زبان بودند. ورود مهاجران جدید و هم چنین اقدامات دولت مرکزی، غصب زمین‌ها توسط مهاجران جدید که از حمایت ارتش برخوردار بودند و مسئله کشف حجاب اوضاعی را بر آنها مترتب می‌کرد که شماری از ساکنان بومی به سبب این اوضاع مجبور به مهاجرت می‌شدند. .[21][25][26]

حمله نظامیان انگلیسی

هنگامی که کمپانی هند شرقی بر هند و پاکستان امروزی مستولی شد و منطقه کلات و بلوچستان پاکستان به تصرف انگلیسی‌ها درآمد، در نخستین روز اکتبر سال ۱۸۷۷ ژنرال ریجنالد ادوارد هری دایر به این منطقه حمله کرد. در این بین عده‌ای از سران بلوچ با حمله به کاروان انگلیسی‌ها مانع حضور انگلیس در سرحد شده بودند. در این زمان انگلیس به فکر کشیدن خط آهن به بلوچستان ایران بود. مهم‌ترین سرداران بلوچ که با انگلیسی‌ها جنگیدند سردار جمعه‌خان اسماعیل‌زهی [شه‌بخش]، سردار خلیل‌خان گمشادزهی و سردار جنیدخان یاراحمدزهی [شهنوازی] بودند. جنگ‌های این سرداران بلوچ با قوای انگلیس منجر به کشته شدن بسیاری از نیروهای انگلیسی شد. در نبردی که بین نیروهای جمعه‌خان با انگلیس در شمال دزآپ (زاهدان کنونی) روی داد بیش از ۷۰ انگلیسی کشته شدند. در نبرد دره نالک نیز بیش از ۳۳۰ انگلیسی توسط یاراحمدزهی‌ها به قتل رسیدند. هری دایر به هندوستان رفت و ۶ سال بعد در بریستول انگلستان در گذشت. وی ماجرای جدال خود با بلوچ‌ها را در کتابی به نام «مهاجمان سرحد» که درسال ۱۹۲۱ درلندن انتشار پیدا کرد به چاپ رساند.[27][28]

محدودهٔ شهری زاهدان در این دوران به فاصلهٔ میان خیابان تهران از یک سو و خیابان پشت شهرداری از سوی دیگر محدود شده‌بود. برق‌رسانی در شهر زاهدان در سال ۱۳۲۸ خورشیدی انجام شد. کارخانهٔ برق زاهدان در ابتدای خیابان سنایی قرار داشت و بانی آن یکی از اهالی یزد به نام «رزاق‌زاده» بود. وی هم‌چنین با غصب زمین‌های کشاورزی وسیعی در جنوب شهر از بلوچ‌ها و ثبت آن به‌نام خود با حمایت مقامات وقت، مقدمات احداث اولین باغ در زاهدان به‌نام کلاته رزاق‌زاده را فراهم آورد که در جادهٔ زاهدان به خاش قرار دارد.[29]

شهر زاهدان به خاطر حضور انگلیسی‌ها از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که دارای آب لوله‌کشی شد. این لوله‌کشی البته در ایستگاه راه‌آهن شهر و برای خانه‌های کارکنان آن انجام شد. گسترش لوله‌کشی آب شهر توسط شهرداری در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت.[30]

در سال‌های ۱۳۲۷ و ۲۸ در زاهدان دو دبیرستان ساخته داشت به نام‌های پروین و ۱۵ بهمن. پس از آن نیز دبیرستان‌های تازه‌ای به نام‌های علم، امیرمعزی، شاه، شهناز، ایراندخت و ارم در شهر احداث شد. تنها بیمارستان شهر در این سال‌ها، بیمارستانی بود در پشت خیابان شهرداری که یک پزشک داشت. اهالی محل به خاطر سیاه‌پوست بودن این پزشک، این بیمارستان را به عنوان «بیمارستان دکتر سیاه» می‌شناختند.[30] پس از آن، سازمان بهداری در ابتدای خیابان دکتر شریعتی، بیمارستانی به نام بیمارستان علم (بوعلی فعلی) احداث نمود.[31]

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

زاهدان به‌عنوان مرکز استان سیستان و بلوچستان و در محدوده جنوب شرق کشور[32] و در فاصلهٔ ۱۴۹۴ کیلومتری جنوب شرق تهران واقع شده و ۱۳۸۵ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این شهر از موقعیت جغرافیایی بسیار مناسبی برخوردار گشته و پاکستان، خراسان، کرمان را به هم متصل می‌کند.[16]

آب و هوا

نقشهٔ آب و هوایی ایران.

آب و هوای زاهدان در بیش‌تر روزهای سال گرم و خشک می‌باشد. در فصل تابستان روزهایی بسیار گرم و شب‌هایی با حرارت نسبی کم را تجربه می‌کند.[2] معمولاً در این شهر برف نمی‌بارد. با این حال بیشترین میزان نزولات جوی در استان، مربوط به زاهدان و هم چنین شهرستان خاش می‌باشد که عمدتاً در فصل زمستان رخ می‌دهد. در ماه‌های دی و بهمن، آب و هوایی عمدتاً خنک و شب‌هایی سرد در این منطقه حاکم است.

آب‌ها

آب آشامیدنی مورد نیاز زاهدان در حال حاضر از طریق چاه نیمه‌های سیستان تأمین می‌شود[5]

کوه‌ها

زاهدان به‌صورت گودالی بزرگ در میان کوه‌های مختلفی قرار گرفته‌است. از مهم‌ترین کوه‌های این شهر می‌توان کوه‌های اشتران (ارتفاع: ۳۰۱۲ متر)، انجیردان (ارتفاع: ۲۲۵۵ متر)، جیکو، پیرخان (ارتفاع: ۲۲۲۱ متر) و ملک‌سیاه (به سیستانی ملک سیه کوه) را نام برد. نکته[33]

کشاورزی

درآمد برخی از ساکنان زاهدان از طریق کشاورزی تأمین می‌گردد. از جملهٔ محصولات کشاورزی این شهر می‌توان جو، ذرت دانه‌ای، ذرت علوفه‌ای، سبزیجات، علوفه، گندم، گیاهان و نیز محصولات باغی و صیفی را بیان کرد. نکته[16]

جمعیت

جمعیت زاهدان برپایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ خورشیدی مرکز آمار ایران بالغ بر ۵۸۷٬۷۳۰ نفر بوده که از این جهت، دوازدهمین شهر پرجمعیت ایران محسوب می‌شود. برپایهٔ همین آمار در سال ۱۳۹۵ از مجموع جمعیت زاهدان، ۲۹۹٬۵۵۰ نفر مرد و ۲۸۸٬۱۸۰ نفر زن بوده‌اند. هم‌چنین شمار خانوارهای ساکن این شهر در این سال بالغ بر ۱۴۶٬۷۱۷ خانوار بوده‌است.

خوراکی‌های محلی

• حلوای خرمایی چنگال
• حلوای شکری بلوچی
• تاس آپی
• ترونچه (تنورچه)
• تباهگ
• بریانی

بریانی

• شیلانچ (کشک سفید محلی)
• کورگ آپ بلوچی (غوره و اب انار همراه با سبزیجات و روغن حیوانی)
• سبزوک بلوچی
• شیر چاه یا دودپتی (مخلوطی از شیر، چای و شکر)
• حرام بلوچی (ترشی لیمو)
• چتنی بلوچی (ترشی انبه و مخلوط)
• انواع نان بلوچی مثل سیسرک-تلانتلو-شلو و..
• دوتینی بلوچی
• آبگوشت
• تجگی
• کشک آردی (کشک زرد)
• چلبک
• تاسووی
• کلوچه محلی[34]

صنایع دستی

بازار زاهدان

فهرست صنایع دستی زاهدان:

• سوزن‌دوزی بلوچی
• سکه و آینه دوزی
• قالی بافی[3]
• حصیربافی
• دودنی بافی
• قالی بافی
• گلیم بافی

زیور آلات سنتی بلوچی

دانشگاه‌ها

زاهدان به دلیل مرکزیت استان، دارای ساختار خدماتی بوده و شهری دانشگاهی، فرهنگی و مذهبی محسوب می‌شود؛ چراکه حدود ۶۰٬۰۰۰ نفر دانشجو در، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه پیام نور، مراکز علمی-کاربردی، موسسات غیرانتفاعی و دانشکده علوم قرآنی این شهر مشغول به تحصیل بوده و به همین جهت از سرانهٔ دانشجویی بالایی برخوردار است.[2][10]

دانشگاه سیستان و بلوچستان

نمایی از محوطهٔ دانشگاه سیستان و بلوچستان

این دانشگاه که در زاهدان به دانشگاه ملی معروف است زیباترین دانشگاه ایران می‌باشد. همچنین این دانشگاه از نظر وسعت دومین دانشگاه بزرگ ایران محسوب می‌شود. این دانشگاه ازنظر سطح علمی و امکانات یکی از دانشگاه‌های تراز اول ایران به‌شمار می‌آید.

دانشگاه علوم پزشکی زاهدان

نمایی از دانشگاه علوم پزشکی زاهدان

این دانشگاه فعالیت رسمی خود را اواخر دهه ۱۳۶۰ شروع کرد. این دانشگاه از نوامبر ۲۰۱۶ میلادی در رتبه‌بندی ESI دوازدهمین دانشگاه علوم پزشکی برتر ایران است.

• دانشگاه شهید مطهری پردیس زاهدان
• دانشگاه آزاد اسلامی
• دانشگاه پیام نور
• مؤسسهٔ غیرانتفاعی هاتف
• مؤسسهٔ غیرانتفاعی پرتو

استانداری

استانداران سیستان و بلوچستان پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ ایران، غلامرضا دانش‌نارویی از اسفند ۱۳۵۷ تا مرداد ۱۳۵۸، حبیب جریری از مرداد ۱۳۵۸ تا دی ۱۳۵۸، حمید بهرامی از دی ۱۳۵۸ تا تیر ۱۳۵۹، منوچهر محمدی از شهریور ۱۳۵۹ تا بهمن ۱۳۶۰، محمدتقی عاقبت‌رفعت از بهمن ۱۳۶۰ تا تیر ۱۳۶۲، سید احمد نصری از تیر ۱۳۶۴ تا آبان ۱۳۶۴، محمود اشجع از دی ۱۳۶۴ تا مهر ۱۳۶۸، محمود حجتی از مهر ۱۳۶۸ تا شهریور ۱۳۷۳، وجیه‌اله آقاتقی از شهریور ۱۳۷۳ تا دی ۱۳۷۳، علی‌بخش جهانبخش از دی ۱۳۷۳ تا مهر ۱۳۷۶، سید محمود حسینی از مهر ۱۳۷۶ تا تیر ۱۳۸۱، حسین امینی از تیر ۱۳۸۱ تا شهریور ۱۳۸۴ و حبیب‌اله دهمرده از شهریور ۱۳۸۴ تا شهریور ۱۳۸۷ بوده‌است. بعد از آن و در دولت دوم محمود احمدی‌نژاد حاتم ناروئی و پس از آن در دولت یازدهم علی اوسط هاشمی از جانب حسن روحانی از آبان ۱۳۹۲ تا آبان ۱۳۹۶ پس از او دانیال محبی بمدت یکسال و پس از آن تا کنون احمد علی موهبتی سکان دار استانداری استان سیستان و بلوچستان می‌باشد.[35]

شهرداری

نمایی از شهرداری زاهدان

شهرداری زاهدان در سال ۱۳۲۵ خورشیدی باعنوان بلدیه تأسیس شد. شمار کارکنان این نهاد در ابتدای راه‌اندازی بالغ بر ۱۱ نفر بوده که وظیفهٔ پاکسازی شهر و آبرسانی به نقاط مختلف آن را برعهده داشته‌است.[36]

پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ ایران، شهرداری زاهدان صاحب درجهٔ ۸ شهرداری، ۱۸۶ پست کارمندی و ۳۶۰ پست کارگری شد. در سال ۱۳۷۴ خورشیدی، این شهر به ۳ منطقه و ۹ ناحیهٔ شهرداری تقسیم گردید. زاهدان تاکنون ۴۰ شهردار مختلف را به خود دیده‌است.[36]

صدا و سیما زاهدان

صدا

رادیو زاهدان در سال ۱۳۳۸ خورشیدی راه‌اندازی شد و از سال ۱۳۳۹ خورشیدی با فرستندهٔ کالینز شروع به فعالیت کرد. این فرستنده پرقدرت‌ترین فرستندهٔ شرق ایران بوده و برنامه‌های داخلی و خارجی مرکز را تحت پوشش خود قرار داده بود.[37]

شبکهٔ استانی صدای مرکز سیستان و بلوچستان در سال ۱۳۸۰ خورشیدی راه‌اندازی شد. این امر سبب افزایش میزان تولید و پخش برنامه‌های رادیویی در این مرکز گردید. امروزه صدای مرکز سیستان و بلوچستان با دارا بودن ۶ مرکز رادیویی و ۴ استودیوی پخش، یکی از مهم‌ترین مراکز صدا در ایران به‌شمار می‌رود.[37]

سیما

پیش از راه‌اندازی شبکه استانی هامون، تلویزیون زاهدان هر هفته ۵ ساعت برنامهٔ تلویزیونی پخش می‌کرد. پس از افتتاح این مرکز در سال ۱۳۸۲ خورشیدی، میزان برنامه‌های تولیدی آن به ۷ الی ۸ ساعت در روز افزایش یافت.[37]

از مهم‌ترین فیلم‌های سینمایی تولید این مرکز در سال‌های اخیر می‌توان به «تب پنهان»، «چاه فرشته» و «دور از هیاهو»، از مهم‌ترین سریالها می‌توان به «شمبل و شاهی»، «پیرانی زمانگ»، «بازگشت به خانهٔ پدری»، «خاطرات خاموش»، «در مسیر کوچ» و «رودخانهٔ سرباز»، «ستاره‌های شرق»، «گل‌فشان‌ها» و «مستند کوه خواجه» و از مهم‌ترین برنامه‌های کودک می‌توان به «عروسک مهربانی و صحرا» و «قصه‌های شهر سوخته» اشاره کرد[38]

مراکز فرهنگی، تاریخی و تفریحی

• مسجد جامع مکی زاهدان
• کتابخانهٔ عمومی کامبوزیا
• مجتمع تفریحی براسان
• مجتمع سنتی شبستان
• مجتمع تفریحی گراناز
• بوستان فرهنگیان
• سینما اشراق
• کوهستان پارک
• پارک لاله
• باغ خانواده
• پارک ملت
• موزهٔ شهدا
• موزهٔ منطقه‌ای جنوب شرق ایران
• موزه پست و ارتباطات زاهدان
• باغ خاتم
• مجتمع تفریحی امام زمان (عج)
• باغ امام علی (ع)
• پارک شادی
• خانه ابویی

بیمارستان‌ها

سردر بیمارستان علی ابن ابی طالب زاهدان

• بیمارستان بوعلی
• بیمارستان فوق تخصصی چشم پزشکی الزهرا (س)
• بیمارستان حضرت علی‌اصغر
• بیمارستان پیامبراعظم
• بیمارستان امام علی
• بیمارستان تأمین اجتماعی
• بیمارستان خاتم‌الانبیا
• بیمارستان نبی اکرم

جستارهای وابسته

• دانشگاه علوم پزشکی زاهدان
• زاهدان کهنه
• فرودگاه بین‌المللی زاهدان

پیوند به بیرون

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به زاهدان در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• دانشکده فنی سما زاهدان
• گالری عکس از شهر زاهدان
• پرتال شهرداری زاهدان
• وبگاه زاهدان‌نیوز
• پورتال استان سیستان و بلوچستان
• دانشگاه سیستان و بلوچستان
• دانشگاه پیام نور سیستان و بلوچستان
• دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی-درمانی زاهدان بایگانی‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان
• وبگاه صدا و سیمای مرکز سیستان و بلوچستان
• سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی زاهدان
• اطلاعات کامل شهری اقتصادی اجتماعی و اقامتی شهر زاهدان در پرتال جامع شهرداری زاهدان

منابع

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ زاهدان موجود است.

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای زاهدان دارد.

1. «زاهدان». لغت‌نامهٔ دهخدا. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۰.
2. «زاهدان». پورتال استان سیستان و بلوچستان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ مارس ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۰.
3. «معرفی شهرستان زاهدان». وبگاه ادارهٔ کل تبلیغات اسلامی سیستان و بلوچستان. دریافت‌شده در ۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۰.
4. «معرفی شهرستانهای استان». پرتال استان سیستان و بلوچستان.
5. «بازدید استاندار محترم از پروژه خط دوم انتقال آب زابل به زاهدان». www.sbdoe.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ نوامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۲۹.
6. کتاب تاریخ بلوچستان
7. «دربارهٔ زاهدان». seminars.usb.ac.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۱۰.
8. تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی مذهبی در مهاجرت بلوچ‌ها به زاهدان از آن سوی مرز در دورة پهلوی اول-تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال ششم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1395صفحه60 - 41،
9. «جامع‌ترین سایت جاهای دیدنی و جاذبه‌های گردشگری ایران | سیری در ایران». دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۱.
11. کتاب تاریخ دو قوم
12. «تحلیل فرصت‌ها و تهدیدهای ژئوپولیتیکی قوم بلوچ ازدیدگاه نظریه‌ای» (PDF).
13. «رابطه احساس محرومیت نسبی با هویت قومی (مطالعه موردی: جمعیت بلوچ شهر زاهدان)». پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.
14. اعتماد السلطنه، محمدحسن خان (1367). مرآة البلدان تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران :دانشگاه تهران.
15. تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی مذهبی در مهاجرت بلوچ‌ها از زاهدان به آن سوی مرز (در دوره پهلوی اول) نام مجله :تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی 60 - 41، سال ششم، شمارة دوم، پاییز و زمستان 1395
17. فیلد، هنری (1343). مردم‌شناسی ایران ترجمة عبدالله فریار، تهران: کتاب خانة ابن سینا.
18. سایکس، سرپرسی (1336). سفرنامه یا ده هزار میل در ایران، ترجمة حسین سعادت نوری، تهران: کتاب خانة ابن سینا.
19. جهانبانی، امان‌الله (1338). سرگذشت بلوچستان و مرزهای آن تهران: بی نا
20. اعتماد السلطنه، محمدحسن خان (1367). مراةالبلدان تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران :دانشگاه تهران.
21. اسناد مرکز اسناد وزارت امور خارجه (با نام اختصاری: ماواخ):SH1304-53-p5-21, 22 ،SH1304-53-p5-11
22. ناصح، ذبیح‌الله (1345). بلوچستان بی جا: ابن سینا.
23. مکی، حسین (1362). تاریخ بیست ساله ایرا ن جلدج 4 و 5، تهران: امیرکبیر.
24. جهانبانی، امان‌الله. عملیات قشون در بلوچستان تهران: چاپ خانة مجلس. انتشارات (بی تا) ۱۳۰۸
25. زرین کلک، بهناز (1382). اسنادی از روابط ایران و انگلیس 1325-1330(تهران: سازمان اسناد.
26. اسناد کتاب خانة ملی و سازمان اسناد ایران (با نام اختصاری: ساکما 21-02404(-،
27. «حمله انگلیس به بلوچستان در سال 1877». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۷-۰۶.
28. مهاجمان سرحد-رویارویی نظامیان انگلیسی با سرداران بلوچ ایرانی نویسنده: ریجنالد ادوارد هری دایر مترجم: حمید احمدی- تهران انتشارات نشر نی – کتابخانه ملی ایران 1378
30. زند مقدم. ص۱۵۶.
31. همان.
34. کتاب تاریخ سیستان جلد 3
35. «معرفی استانداران اسبق». وبگاه استانداری سیستان و بلوچستان. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ ژوئیه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۴ ژوئیهٔ ۲۰۱۰.
36. «سیر تکوینی شهرداری». وبگاه شهرداری زاهدان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ فوریه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۴ ژوئیهٔ ۲۰۱۰.
37. «تاریخچه و معرفی مرکز». وبگاه صدا و سیمای مرکز سیستان و بلوچستان. دریافت‌شده در ۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۰.
38. صداوسیما