بیرجند

بیرجَند تلفظ مرکز استان خراسان جنوبی و مرکز شهرستان بیرجند در شرق ایران است. این شهر در سال ۱۳۹۵، تعداد ۲۰۳٬۶۳۶ نفر جمعیت دارد.[7]وازشهرهای بزرگ ایران است.خیابان های مهم شهر بیرجند، معلم، مدرس، طالقانی، غفاری و توحید هستند. بیرجند نخستین شهر در ایران است که دارای سازمان آبرسانی بوده و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آبرسانی ایران شناخته می‌شود.[8] این شهر همچنین اولین شهر در ایران است که در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران از لوله‌کشی آب شهری برخوردار گردید.[9] باغ اکبریه یکی از بناهای تاریخی شهر در نشست سی و پنجم یونسکو در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.[10]

بیرجند
کشور	ایران
استان	خراسان جنوبی
شهرستان	بیرجند
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	شهر کاج ها-شهرعلم وایمان-پاکیزه ترین شهرایران[1]
نام(های) پیشین	بیرکند، برجند، برجن، برکن و بیرگند
مردم
جمعیت	۲۰۳٬۶۳۶ نفر (سرشماری ۱۳۹۵)[2]
رشد جمعیت	۱۴٪+ (۵سال)
تراکم جمعیت	حدود۶۰۰۰ نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
مساحت	۳۵ کیلومترمربع[3]
ارتفاع	۱۴۹۱ متر[4]
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۱۶٫۵ درجهٔ سانتی‌گراد[4]
میانگین بارش سالانه	۱۷۱ میلی‌متر[4]
روزهای یخبندان سالانه	۴۸ روز[5]
اطلاعات شهری
شهردار	محمد علی جاوید
تأسیس شهرداری	۱۳۱۰[6]
ره‌آورد	خوراکی‌ها: زعفران، عناب، زرشک، توت، بادام، انگور، انجیر، انار، آلو صنایع دستی: قالی و قالیچه، گلیم، جاجیم، نمد، حصیر،پارچه بافی
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۵۶
وبگاه	شهرداری بیرجند
شناسهٔ ملی خودرو	ایران۳۲ (د)  ایران۵۲ (ب ج)
بیرجند روی نقشه ایران ۳۲٫۸۷°شمالی ۵۹٫۲۱°شرقی مختصات: ۳۲٫۸۷°شمالی ۵۹٫۲۱°شرقی

مدرسه شوکتیه در این شهر، سومین مدرسهٔ آموزش به سبک نوین -بعد از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز است. به علت موقعیت سیاسی و استراتژیک بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال ۱۳۱۲ پس ازفرودگاه های قلعه‌مرغی و بوشهر در این شهر ساخته شد[11] و تا پیش از جنگ جهانی دوم، کنسولگری‌های انگلستان و روسیه در بیرجند مشغول فعالیت بوده‌اند.[12]

نام

نام اصلی این شهر، بیرجند است که به صورت‌های برجند، برجن، برکن و بیرگند نیز در نوشته آمده‌است.

هیچ اتفاق نظری در رابطه با وجه تسمیه بیرجند بین صاحب نظران وجود ندارد و نظرات مختلفی ارائه شده‌است. برای مثال عده‌ای بر این باورند که بنیان‌گذار این شهر بیژن یکی از اسطوره‌های شاهنامه بوده که نام خود را بر این شهر گذاشته و به خاطر استفاده مکرر به بیرجند تغییر یافته.[13]

نام بیرجند از دو واژه بیر و جند یا همان گند آمده است . بیر در کردی کرمانجی به معنای چاه و گند به معنای شهر است. مانند گندی شاپور. در اینکه شهر دارای سازماندهی ساسانی است هیچ شکی نیست. محلات دستگرت یا دستجرد و چاه کند یا چاه گند خود گویایی شهری منطبق به سیستم مالیات گیری ساسانی بر نواحی کشاورزی ایران باستان است. برای دوستانی که علاقه مند به آثار باستانی هستند در محدودی دستجرد باید دنبال تسلسل این نواحی محدودۀ به اسم اژیروان یا آجیربان بگردند. واژه ارد-بیل یا هرد -بیر نیز به معنای زمین چاه دار است. بیل در زبان گالشی به معنای آب مانده است.

این احتمال نیز وجود دارد که در زمان فتح ایران توسط اعراب این مکان محل اردوگاه لشکریان بوده‌است و نام این مکان را از دو قسمت به نام بئر به معنی مقر و جند به معنی لشکریان گذاشتند که به دلیل گذشت زمان، بیرجند بر سر زبان‌ها افتاده‌است.[13]

همچنین رجبعلی لباف خانیکی، بیرجند را مرکب از دو جزء «بیر» و «جند» می‌داند. «بیر» در پارسی باستان به معانی رعد و برق، صاعقه و طوفان و «جند» که معرّب «کند» است به زبان سغدی به معنی مکان و شهر آمده‌است.[14] در نهایت با توجه به نام دیگر شهرهای خراسان بزرگ قدیم (همچون تاشکند و سمرقند و همچنین نام روستاهایی در همین استان همچون نوقند، نوکند و شواکند) این وجه تسمیه صحیح تر به نظر می‌رسد. از سوی دیگر "بیر" در زبان ترکی به معنی یک یا تک بوده و "کند" (که به "جند" تغییر یافته) نیز به معنی شهر و روستا است و لذا نام این شهر به معنی شهر تک یا شهر اول می باشد. مشابه تاشکند که در آن "تاش" در زبان ترکی به معنی سنگ و "کند" به معنی شهر یا روستا است ولذا نام شهر به معنای "شهر سنگی" یا "شهر مستحکم" است.

تاریخ و جغرافیای بیرجند

بیرجند از مناطق کهن و تاریخی ایران است که در جغرافیای دوره اسلامی همواره جزئی از کوره یا ناحیه قهستان تاریخی بوده‌است.

پیش از اسلام

علاوه بر نام بیرجند که ساختار آن برگرفته از زبان پهلوی بوده و به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد، بنا به روایتی، بیرجند، احتمالاً در اواخر حکومت ساسانیان و توسط زرتشتیان یزدی و کرمانی به عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده‌است.[12]

اشعار حکیم نزاری، وجود محله‌ای به نام گبرآباد در بافت قدیمی شهر، کاوش‌های به عمل آمده از قلاع دختر در «بند دره» و «قلعه دره»، و نیز کتیبه به‌دست آمده از کال جنگال در روستای رچ از توابع خوسف، «تخته سنگ لاخ مزار» واقع در روستای کوچ، سنگ نگاره و کتیبه‌های پهلوی اشکانی در دره «استاد تنگل»، قلعه شبرنگ و تخته آتشگاه، گورستان گبرها و لون اژدها واقع در روستای خنگ، حکایت از قدمت چند هزار ساله بیرجند دارد.

همچنین علاوه بر وجود گورستان‌های زرتشتی‌ها در اغلب روستاها و نیز وجود آتشکده‌های سفلی و علیا.[12] که دال بر قدمت تاریخی این منطقه ‌است، نام برخی از روستاهای اطراف شهر بیرجند دارای ریشه پهلوی و اساطیری هستند، مانند: پخت، گیو، سهراب، ماژان، سلم آباد، درخش، خُنگ، خراشاد، رودک، دستجرد، چاج، چهکند، جمشیدآباد و…[15]

پس از اسلام

احتمالاً یاقوت حموی اولین جغرافی‌دانی است که از «بیرجند» به عنوان یکی از شهرهای منطقه قهستان یاد کرده‌است. حمدالله مستوفی «بیرجند» را از شانزده ولایت قهستان و مرکز ولایتی با توابعی چند دانسته که در آن مقدار فراوانی زعفران، انگور، میوه و اندکی غله به دست می‌آمده‌است.

زین العابدین شیروانی، بیرجند را قصبه‌ای شهر مانند از توابع خراسان و دارالملک قهستان معرفی کرده و افزوده‌است که قریب به چهار هزار خانه دارد. آب بیرجند از کاریز تأمین می‌شود و مردمش شیعه و اهل سنت‌اند. اعتمادالسلطنه نیز آن را از قرای قهستان دانسته‌است. برخی بیرجند را به علت کوچکی آن «برکند» ثبت کرده‌اند بر به معنای «نصف» و کند به معنای «شهر» در مجموع به مفهوم قصبه.

قلعه تاریخی بیرجند

بیرجند در قدیم چند بار به علت زلزله ویران شده‌است. در فرهنگ عامه بیرجند، داستان‌های بسیاری دربارهٔ ویرانی بیرجند در یک زلزله عظیم و سکونت دسته‌ای از کولیهای چادرنشین در آن، نقل شده‌است. این شهر از عهد صفویه که خانواده امیریه در آنجا امارت یافتند رو به اعتبار گذاشته‌است.[15]

افشاریه

در اواخر دوره افشاریه و پس از قتل نادر شاه با استقرار خاندان خزیمه عرب، بیرجند مرکز قهستان شد. با زوال دولت صفوی و رسوخ کشورهای اروپای غربی به هند و آسیای شرقی از راه‌های دریایی و زمینی، بیرجند که در مسیر عمده‌ترین راه زمینی این ارتباط قرار داشت محل عبور اغلب سیاحان، جهانگردان یا مأمورانی شد که در نوشته‌های خود اطلاعات فراوانی دربارهٔ شهر و منطقه به جا گذاشته‌اند.

قاجاریه

تصویر ارگ بیرجند برگرفته از کتاب ایران در آستانه مشروطیت

در سال ۱۲۵۴ خورشیدی، مک‌گرگور دربارهٔ شهر بیرجند مطالبی نوشته و شمار خانه‌های شهر را سه هزار باب ذکر کرده‌است. در سال ۱۲۷۳ خورشیدی، ادوارد ییت گزارشی دربارهٔ تجارت بیرجند از طریق بندرعباس و نیز جمعیت ۰۰۰ ۲۵ نفری آن داده‌است.

سرپرسی سایکس در سفر خود به منطقه، از کوه‌های معین آباد (ظاهراً همان میناباد)، امیران ناحیه قائنات، محصولات زراعی به ویژه زعفران و زرشک و ابریشم، قالی بافی ساکنان منطقه و مذهب آن‌ها و نیز شهر بیرجند - که آن را متفاوت با سایر شهرهای ایران دانسته - مطالبی آورده‌است.

لمتون نیز در سال‌های قبل از ۱۳۲۹ خورشیدی به وضع مالکیت اراضی و قناتهای قائنات و نیز نظام‌های آبیاری در آبادی‌های پیرامون بیرجند اشاره کرده‌است.[16]

در دوره قاجاریه به سبب کمبود آب، شهر بیرجند به کندی توسعه می‌یافت ولی همچنان مرکز ناحیه بود.

کنسولگری‌ها

در آغاز سدهٔ نوزدهم و پس از جنگ ایران در هرات، و نقش پشتیبانی که بیرجند در این جنگ داشت، انگلستان جهت حفظ منافع و مستعمرات خود در شبه قاره هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان، در سال ۱۸۹۴ میلادی (۱۲۷۳ خورشیدی)، اقدام به تأسیس کنسولگری در بیرجند نمود. به تبع ایجاد این کنسولگری، دولت روسیه تزاری نیز کنسولگری خود را در بیرجند تأسیس نمود.[12]

به تدریج با شروع جنگ جهانی اول و دوم و نیز وقوع انقلاب روسیه، رقابت سیاسی بین انگلستان و روسیه در ایران کاهش یافته و در نتیجه کنسولگری‌های دو کشور تعطیل گشتند.

مدرسه شوکتیه

کتیبه بالای صحن مدرسه شوکتیه

مدرسه شوکتیه

این مدرسه توسط محمدابراهیم خان علم، در سال ۱۲۸۴ شمسی در محل خیابان خاکی قدیم ایجاد شده و فعالیت خود را با حضور ۷ معلم اتریشی و تعدادی مترجم ایرانی و آموزش ۴۰ دانش آموز آغاز نمود. لازم است ذکر شود این مدرسه پس از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز، سومين مدرسه آموزش به سبک جدید در ایران است.

بانک شاهنشاهی

در زمان حکومت قاجاریه و متعاقب اقدام انگلستان در تأسیس بانک شاهنشاهی در ایران، در سال ۱۹۱۳ میلادی (۱۲۹۲ شمسی)، شعبه این بانک در بیرجند به ریاست یک انگلیسی به نام اف. هیل تأسیس شده و فعالیت خود را آغاز نمود.[12]

سینما

اولین سینمای بیرجند در اواخر دوران قاجاریه و در سال ۱۲۹۲ شمسی، با پخش فیلم‌های صامت، فعالیت خود را آغاز نمود. این سینما که توسط محمدرضا صمصام الدوله، حاکم وقت زابل ساخته شده بود، از برق کارخانه‌ای بنام «مارشال» استفاده می‌نمود.[17] اکنون نیز بیرجند دو سینما به نام‌های سینما فردوسی و سینما بهمن دارد.

پهلوی

شمال شهر بیرجند در دهه ۱۳۵۰

در سال‌های نخستین دوران پهلوی، شهر به مرکز عمده نظامی تبدیل شد. لوله‌کشی آب در ۱۳۰۲ خورشیدی - که اولین لوله‌کشی شهری در ایران به حساب می‌آمد - و تغییر مسیر رود بیرجند دو عامل مهم در تحول شهر بود. در ۱۳۱۰ خورشیدی به نوشته روزنامه کیهان به سبب فراوانی آب قنات در شهر، بر جمعیت آن هنگام کم‌آبی افزوده می‌شد.

به علت اهمیت راهبردی شهر بیرجند در شرق ایران، در سال ۱۳۱۲ خورشیدی، فرودگاه شهر بیرجند - سومین فرودگاه کشور پس از قلعه مرغی و بوشهر - مورد بهره‌برداری قرار گرفت.[11]

در سال‌های پس از ۱۳۲۰ شمسی، توسعه شهر سرعت یافت و در جنگ جهانی دوم متفقین، شاهراه مشهد - زاهدان را ساختند که به صورت یکی از شاهرگ‌های ارتباطی متفقین - که با راه‌آهن ایران رقابت می‌کرد - درآمد.[16]

بنگاه خیریه آبلوله

در سال ۱۳۰۳ تعداد ۳۰ نفر از خیرین و معتمدین و بزرگان بیرجند با تشکیل جلسه موضوع تأمین آب شرب شهر را مورد بررسی قرار داده و در نهایت تصمیم به خریداری قنات علی‌آباد و انتقال آب از طریق لوله‌کشی به شهر می‌شود.[18]

هنگ ژاندارمری

در سال ۱۳۰۷، هنگ ژاندارمری بیرجند تأسیس شد. این هنگ دارای ۹ گروهان، گناباد، فردوس، طبس، شاهرخت، گزیک، بندان، حسین‌آباد رزاق زاده و گروهان مرکزی بیرجند بود. وظیفه مرزبانی نیز به عهده این هنگ بوده‌است. این هنگ تا زمان ادغام در نیروی انتظامی، مشغول فعالیت بود.

تیپ ارتش

پادگان ۰۴ ارتش در بیرجند

در سال‌های نخستین دوره پهلوی و متعاقب تأسیس ارتش نوین در ایران، تیپ ارتش در بیرجند مستقر شده و اقدام به تأسیس پادگان در شهر بیرجند نمود. این پادگان که امروزه به نام پادگان آموزشی ۰۴ نامیده می‌شود، از بدو تأسیس تا کنون، آموزش سربازان وظیفه را برعهده دارد.[12] این پادگان هم‌اکنون به خارج از شهر منتقل شده‌است.

شهرداری

در سال ۱۳۱۰، شهرداری بیرجند تحت عنوان بلدیه بیرجند در کنار آرامگاه حکیم نزاری افتتاح و با ۱۲ کارمند، فعالیت خود را آغاز نمود. اولین شهردار بیرجند، آقای افشار بود که به مدت ۶ سال سمت ریاست شهرداری را بر عهده داشت.[19]

فرودگاه

در سال ۱۳۱۲ به جهت موقعیت سیاسی و نظامی شهر بیرجند و شرق کشور، فرودگاه بیرجند در زمینی به مساحت ۱۵۰ هکتار در شمال شهر ایجاد گردید.[11]

گمرک

در سال ۱۳۱۷، به منظور سهولت در حمل و نقل و صادرات و واردات کالا به شبه قاره هند و افغانستان، اداره گمرک بیرجند تأسیس و با دو واحد گمرکی درح و گزیک فعالیت خود را آغاز نمود.[12]

بیمارستان امام رضا

در سال ۱۳۲۷ در یکی از اراضی و موقوفات متعلق به خاندان علم، معروف به باغ اناری، بیمارستان امام رضا تأسیس گردید. این بیمارستان علاوه بر پذیرش بیماران شهرستان بیرجند، نسبت به پذیرش سایر بیماران شهرستان‌های جنوبی استان خراسان اقدام می‌نمود.[20]

دانشگاه

در سال ۱۳۵۴ شمسی، با پیگیری دکتر محمدحسن گنجی، در مجموعه موقوفات علم، مؤسسه آموزش عالی بیرجند تأسیس و در سال ۱۳۵۶ شمسی با پذیرش ۱۲۰ دانشجو در رشته‌های ریاضی، فیزیک و شیمی، کار خود را آغاز کرد و اکنون به نام رسمی دانشگاه بیرجند شناخته می‌شود.[21]

تصویر هوایی از شرق شهر بیرجند. از چپ به راست: خیابان پاسداران، عدل، معلم و غفاری

جمهوری اسلامی

پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی توجه بیشتری به بخش‌های اداری، آموزشی، صنعتی و کشاورزی مناطق محروم گردید. ایجاد شهرک صنعتی در غرب بیرجند، تأسیس دانشگاه‌های علوم پزشکی، آزاد، پیام نور، صنعتی و.. ، ارتقا سازمان‌های اداری مانند اداره راه و ترابری بیرجند به اداره کل و تحت پوشش قرار دادن کلیه راه‌های شرق کشور، مهاجرت افغانها به سبب اشغال افغانستان توسط شوروی و مهاجرت روستاییان، سبب توسعه روزافزون بیرجند گردید، به‌طوری‌که پنجمین شهر استان خراسان گردید.

اکنون بخش شمالی شهر، کارگرنشین با خانه‌های ارزان قیمت است. بخش مرکزی بافت قدیمی دارد و تقریباً تمام بیرجند قبل از قرن چهاردهم را در بر می‌گیرد و اماکن تاریخی شهر مانند قلعه، حسینیه‌ها، مساجد تاریخی و آب انبارها در آنجا واقع‌اند. بخش جنوبی نیز بیش از نیمی از مساحت شهر را شامل می‌شود و قسمت جدید شهر است.[22]

تأسیس استان خراسان جنوبی

در تابستان سال ۱۳۸۳ این شهر، پس از تقسیم استان خراسان به سه استان، مرکز استان تازه تأسیس خراسان جنوبی گردید.

گویش بیرجندی

گویش بیرجندی از گویش‌های فارسی نو است که نسبت به فارسی معیار (زبان رسمی و فارسی رایج در ایران) کمتر دچار تغییر شده‌است و از اینرو بسیاری از ویژگی‌های کهن زبان فارسی را نگه داشته‌است. دکتر محمود رفیعی در مقدمه واژه‌نامه گویش بیرجند می‌نویسد که چون بیرجند در نزدیکی کویر و در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده‌است، در گذر تاریخ کمتر مورد تاخت و تاز و هجوم قرار گرفته و در نتیجه گویش آن نیز دست نخورده باقی مانده‌است.

آموزش و فرهنگ

مراکز علمی و فرهنگی جدید از مدارس علمیه نشأت گرفته‌اند و در این میان اهمیت مدرسه معصومیه که سابقهٔ بیش از هزار سال دارد و محل تحصیل اغلب مشاهیر بیرجند بوده قابل ذکر است. هم‌اکنون در شهرستان بیرجند پنج مدرسه علمیه با ظرفیت ۲۰۰ نفر طلبه و بیش از ۷۰۰ مرکز آموزشی وابسته به آموزش و پرورش به فعالیت مشغولند.

مدارس جدید در شهرستان بیرجند زودتر از سایر نقاط کشور تأسیس شد. مدرسه شوکتیه در سال ۱۲۸۴ خورشیدی پس از تأسیس دارالفنون تهران و رشدیه تبریز، به همت امیر شوکت‌الملک علم، حکمران وقت در بیرجند تأسیس شد و به دنبال آن، دبیرستان شوکتیه و مدارس خضری دشت بیاض، نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتی افتتاح گردید. آموزش و پرورش بیرجند هم اینک با بیش از صد و چهارده سال عمر با بیش از یکصد هزار نفر دانش آموز را تحت تعلیم و تربیت دارد. وجود ۴ اداره مستقل آموزش و پرورش در شهرستان بیرجند با بیش از ۷۰۰۰ نفر پرسنل، مرکز آموزش عالی فرهنگیان، مراکز تعلیم و تربیت، پژوهشکده معلم و… آموزش و پرورش این شهرستان را به قطب آموزش و پرورش استان خراسان (پس از مشهد) تبدیل کرده بود.

آموزش عالی

بیرجند به عنوان قطب دانشگاهی شرق کشور از امکانات آموزش عالی خوبی برخوردار است. در ۱۳۵۴ شمسی، در مجموعه موقوفات علم، مؤسسه آموزش عالی بیرجند تأسیس شد و در ۱۳۵۶ شمسی با پذیرش ۱۲۰ دانشجو در رشته‌های ریاضی، فیزیک و شیمی، کار خود را آغاز کرد و اکنون به نام رسمی دانشگاه بیرجند شناخته می‌شود.[21]

دانشکده مهندسی دانشگاه بیرجند

در حال حاضر ۱۵ هزار دانشجو در ۱۲ دانشگاه و مرکز آموزش عالی مشغول تحصیل می‌باشند که بالاترین تورم دانشجویی در سطح کشور را به خود اختصاص داده‌است. بدین معنی که به ازای هر ۹ نفر شهروند بیرجندی یک نفر دانشجو وجود دارد. از جمله مراکز آموزش عالی در بیرجند می‌توان از:

• دانشگاه بیرجند
• دانشگاه علوم پزشکی بیرجند
• دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید باهنر (برادران)
• دانشگاه فرهنگیان پردیس امام سجاد (ع) (خواهران)
• دانشگاه صنعتی بیرجند
• دانشگاه پیام نور بیرجند
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند

نام برد.

مشاهیر:

محمد حسن گنجی

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۲۰۳٬۶۳۶ نفر (در ۵۷٬۷۴۵ خانوار) بوده‌است.[23]

جمعیت تاریخی
سال	جمعیت	±%
۱۳۴۵	۲۵٬۸۵۴	—
۱۳۵۵	۴۶٬۹۴۳	+۸۱٫۶٪
۱۳۶۵	۸۱٬۷۹۸	+۷۴٫۲٪
۱۳۷۰	۱۰۱٬۱۷۷	+۲۳٫۷٪
۱۳۷۵	۱۲۷٬۶۰۸	+۲۶٫۱٪
۱۳۸۵	۱۵۷٬۸۴۸	+۲۳٫۷٪
۱۳۹۰	۱۷۸٬۰۲۰	+۱۲٫۸٪
۱۳۹۵	۲۰۳٬۶۳۶	+۱۴٫۴٪

جاذبه‌های گردشگری

باغ اکبریه میراث جهانی یونسکو

علاوه بر جاذبه‌های گردشگری موجود در سطح شهرستان بیرجند، آثار تاریخی و مکان‌های تفریحی نیز در داخل در محدوده شهری بیرجند وجود دارد.

تاریخی

بند دره یکی از جاذبه‌های گردشگری بیرجند

• قلعه بابوک روستای ابراهیم آباد
• قلعه بصیران
• آب انبارها
• آرامگاه حکیم نزاری
• ارگ کلاه فرنگی
• عمارت اکبریه (میراث جهانی یونسکو)
• قلعه بیرجند

نمایی از شهر بیرجند که رشته کوه‌های باقران، درختان همیشه سبز کاج، ارگ کلاه فرنگی و قلعه بیرجندنمایان است

• کنسولگری انگلیس (باغ منظریه)
• مدرسه شوکتیه
• مدرسه معصومیه
• مصلی بیرجند
• یخدان رحیم آباد
• باغ رحیم آباد
• خانه پردلی

طبیعی

• بند دره
• بند النگ
• بند عمر شاه (امیر شاه)
• آبشار چهارده
• هتل بزرگ کوهستان
• بند ژرف (چهکند)

موزه‌ها

در سطح بیرجند موزه باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و حیات وحش در مجموعه عمارت و باغ اکبریه، موزه مشاهیر در خانه پردلی، موزه میراث پهلوانی در زورخانه امیر عرب و موزه وقف در مدرسه شوکتیه وجود دارد.

آب و هوا

بیرجند
نمودار آب و هوا (راهنما)
ژ ف م آ م ژ ژ آ س اُ ن د     ۳۳   ۱۱ ۲−     ۳۱   ۱۳ ۰     ۳۸   ۱۸ ۴     ۲۹   ۲۵ ۱۰     ۸   ۳۰ ۱۴     ۰٫۵   ۳۵ ۱۸     ۰٫۱   ۳۶ ۲۰     ۰٫۱   ۳۴ ۱۷     ۰٫۳   ۳۲ ۱۲     ۲٫۵   ۲۶ ۷     ۸   ۱۹ ۲     ۲۱   ۱۴ ۱− میانگین بالاترین و پایین ترین دما به مقیاس سانتیگراد بارندگی به مقیاس میلی‌متر
مقیاس فارنهایت و اینچ ژ ف م آ م ژ ژ آ س اُ ن د     ۱٫۳   ۵۲ ۲۸     ۱٫۲   ۵۵ ۳۲     ۱٫۵   ۶۴ ۳۹     ۱٫۱   ۷۷ ۵۰     ۰٫۳   ۸۶ ۵۷     ۰   ۹۵ ۶۴     ۰   ۹۷ ۶۸     ۰   ۹۳ ۶۳     ۰   ۹۰ ۵۴     ۰٫۱   ۷۹ ۴۵     ۰٫۳   ۶۶ ۳۶     ۰٫۸   ۵۷ ۳۰ میانگین بالاترین و پایین ترین دما به مقیاس فارنهایت بارندگی به مقیاس اینچ

آب و هوای بیرجند، نیمه بیابانی بوده و دارای زمستانهای سرد و تابستانهای خشک و گرم است. میزان بارش در این شهر با توجه به آب و هوای آن، کم بوده و بیشترین میزان آن، از آذر تا اردیبهشت رخ می‌دهد که در فصل زمستان اغلب به صورت بارش برف است.

ایستگاه هواشناسی بیرجند در سال ۱۳۳۴ خورشیدی (۱۹۵۵ میلادی) راه‌اندازی گردید.[24] بر اساس اطلاعات این ایستگاه، میانگین سالیانه بیشترین و کمترین درجه حرارت این شهر برابر با ۲۴ و ۸ درجه سانتیگراد است. کمترین دمای ثبت شده در این شهر در ۱۶ ژانویه ۱۹۹۳ و برابر با ۲۱/۵ - درجه سانتیگراد و بیشترین آن در تاریخ ۱۱ ژوئیه ۱۹۶۷ و برابر با ۴۴ درجه سانتیگراد بوده‌است. شهر بیرجند، به‌طور میانگین در ۷۶ روز از سال دارای دمای زیر صفر درجه و در ۱۴۲ روز از سال دارای دمای بالای ۳۰ درجه سانتیگراد است.

مجموع بارش سالیانه در شهر بیرجند به‌طور میانگین برابر با ۱۷۱ میلی‌متر در سال است. بیشترین میزان بارش در یک روز، در دوم ماه مه۱۹۵۷ رخ داد و ۵۲ میلی‌متر باران در این شهر بارید. همچنین میانگین سالیانه رطوبت نسبی در ابن شهر، ۳۶٪ است و به‌طور میانگین ۳۰ روز از سال، آسمان این شهر کاملاً ابری است. هوای بیرجند به‌طور میانگین در ۱۲ روز از سال، با طوفان و گرد و خاک شدید همراه است.[25]

ترابری

فرودگاه بین‌المللی بیرجند

فرودگاه بیرجند، در سال ۱۳۱۲ شمسی و به همت محمدابراهیم علم، مورد بهره‌برداری قرار گرفت. این فرودگاه که در شمال شهر بیرجند واقع است، به مرور زمان گسترش یافته و در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۷، با انجام پرواز بیرجند - مدینه به فرودگاه بین‌المللی بیرجند ارتقا یافت. در تاریخ ۱۳۸۹/۰۵/۱۲ اولین پرواز فرودگاه بیرجند به مقصد دمشق انجام شد.[26]

فرودگاه نظامی خور

این فرودگاه، پس از احداث فرودگاه نظامی شیندند در ولایت هرات افغانستان توسط شوروی، در ۵۰ کیلومتری غرب بیرجند و در خور ساخته شد. این فرودگاه که در پایگاه دوازدهم شکاری نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، واقع است، کاربردی نظامی دارد.

پایانه مسافربری بیرجند

این پایانه در سال ۱۳۷۵ در زمینی به مساحت ۲۴ هکتار و در شمال شهر بیرجند ساخته شد. در حال حاضر ۱۰ شرکت حمل و نقل مسافر و یک مؤسسه مسافربری در مسیرهای تهران، مشهد، زاهدان، کرمان، اصفهان، فردوس، زابل و… مشغول فعالیت هستند.[27]

پایانه باربری بیرجند

این پایانه در شهریور سال ۱۳۷۵ در زمینی به مساحت ۲۳ هکتار و در شمال شهر بیرجند ساخته شد. تعداد ۱۳ شرکت باربری در مسیرهای اصفهان، یزد، کرمان، مشهد، تبریز، شیراز و تهران و نیشابور در این پایانه مشغول فعالیت هستند.[27]

پایانه مسافربری شرق بیرجند

این پایانه در سومین روز دهه فجر سال ۱۳۹۲ با اعتباری بالغ بر ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون ریال به بهره‌برداری رسید.[28]

منابع

1. http://www.touristha.ir/tourism/city-20352.html بیرجند را به واسطه تعداد زیاد کاج‌هایش شهر کاج‌ها می‌نامند
2. الگو:سرشماری ۱۳۶۵
3. «موقعیت جغرافیایی بیرجند». فرمانداری شهرستان بیرجند. ۱۶ شهریور ۱۳۹۴.
4. «آرشیو هواشناسی شهرهای ایران در وبگاه ادارهٔ هواشناسی استان چهارمحال و بختیاری». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ فوریه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۰۸.
5. Weatherbase: Historical Weather for Birjand, Iran
6. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۷ مه ۲۰۲۱.
7. تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰
8. «روزنامه دنیای اقتصاد،۰۶/۰۶/۸۵». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ اکتبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۷ مه ۲۰۰۸.
9. پایگاه خبری خبرگزاری ایرنا
10. سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو)
11. «وزارت راه و ترابری، شرکت مادر تخصصی فرودگاه‌های کشور». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ مارس ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۰۸.
12. «پایگاه اطلاع‌رسانی شهر بیرجند». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ نوامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۶.
13. بهنیا، محمد رضا (۱۳۸۰). بیرجند نگین کویر. صص. ۱۳۲. شابک ۹۶۴-۰۳-۴۴۷۲-۹.
14. لباف خانیکی، رجب علی (۱۳۷۳). تاملی در نام بیرجند. صص. ۱۰.
15. «اقوام و اقلیتها در قهستان تاریخ کهن خراسان». اندیشکده پژوهشی. مطالعات ایرانی.
16. «بنیاد دائره المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مارس ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۰۸.
17. پایگاه اطلاع‌رسانی شهرداری بیرجند
18. «مدیریت بنگاه خیریه آبلوله بیرجند به اوقاف خراسان جنوبی واگذار شد». خبرگزاری شبستان. ۲۰۱۶-۱۲-۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۲۴.
19. پایگاه اطلاع‌رسانی شهرداری بیرجند
20. «پایگاه اطلاع‌رسانی شهر بیرجند». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ نوامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۶.
21. «پایگاه اطلاع‌رسانی دانشگاه بیرجند». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ آوریل ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۲۱ آوریل ۲۰۰۸.
22. «بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مارس ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۱۸ فوریه ۲۰۰۸.
23. «تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵» (اکسل). درگاه ملی آمار.
24. سازمان هواشناسی کشور، مشخصات ایستگاه‌های سینوپتیک کشور
25. سازمان هواشناسی کشور، ایستگاه سینوپتیک بیرجند
26. روزنامه خراسان، ۱۸/۰۲/۸۷
27. «پایگاه اطلاع‌رسانی شهر بیرجند». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۶.
28. «پایانه مسافربری شرق بیرجند افتتاح شد». خبرگزاری فارس. ۱۴ بهمن ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۴.

• اقوام و اقلیتها در قهستان مرکز کهن خراسان

  ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای بیرجند دارد.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ بیرجند موجود است.