زبان ترکمنی

ترکمنی (لاتین: Türkmençe، سیریلیک: түркмен، عربی: تۆرکمنچه) زبان مردم ترکمن و زبان رسمی کشور ترکمنستان است. ترکمنی از زبان‌های آلتایی و از شاخه اغوز (شاخه‌ای از زبان ترکی) است و حدود ۶٫۷ میلیون گویشور این زبان بیشتر در ترکمنستان، شمال شرقی ایران و نواحی شمالی افغانستان ساکن هستند.

ترکمنی
türkmençe, türkmen dili,
түркменче, түркмен дили,
تۆرکمن دیلی، تۆرکمنچه
زبان بومی درترکمنستان، روسیه، ایران، ازبکستان، افغانستان، تاجیکستان[1][2]
قومیتترکمن‌ها
شمار گویشوران
۶٫۷ میلیون  (۲۰۰۹–۲۰۱۵)e21
ترکی
لاتین (الفبای ترکمنی), سیریلیک، عربی
بریل ترکمنی
وضعیت رسمی
زبان رسمی در
 ترکمنستان
زبان اقلیت
شناخته‌شده در
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹tk
ایزو ۲–۶۳۹tuk
ایزو ۳–۶۳۹tuk
گلاتولوگturk1304[4]
زبان‌شناسیبخشی از 44-AAB-a
پراکندگی زبان ترکمنی در آسیای میانه

زبان معیار ترکمنی ترکمنستان بر پایه گویش ایل تکه است؛ درحالی که در ایران گویش ایل یموت و در افغانستان گویش ایل ارسای پایه‌های گویش معیار را تشکیل می‌دهند.[5] نزدیک‌ترین خویشاوند ترکمنی ترکی آذربایجانی است[6] و از دیگر زبان‌های نزدیک به آن می‌توان گاگائوزی، قشقایی، تاتاری کریمه و ترکی استانبولی را نام برد.[7]

زبان ترکمنی، برخلاف سایر زبان‌های شاخه اوغوز، بسیاری از ویژگی‌های منحصر به فرد و باستانی زبان ترک‌های اوغوز نخستین را، مانند تلفظ واکه‌های بلندتر یا کوتاهتر با توجه به واژگان متناظر یا ویژگی‌های واژگان، حفظ کرده‌است.[8] ترکمنی همچنین به دلیل داشتن همخوان‌های سایشی دندانی (همانند th در انگلیسی) مشهور است؛ باشقیری تنها زبان ترکی دیگر است که از این ویژگی برخوردار است.

دسته‌بندی

ترکمنی از خانواده زبان‌های ترکی و از گروه زبان‌های زبان‌های اوغوز و زیرگروه زبان‌های اوغوز شرقی است. ترکمنی با زبان‌های تاتاری کریمه و سالار و ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی و ازبکی مرتبط است. ترکمن‌ها و گویندگان بیشتر این زبان‌ها تاحدودی زبان یکدیگر را می‌فهمند. زبان ترکمنی را می‌توان حد وسط زیرمجموعه‌های غربی (ترکی استانبولی و ترکی آذری) با زیرمجموعه‌های شرقی (قزاقی، ازبکی، قرقیزی و اویغوری) دانست.

گویش‌ها

ترکمنی دارای گویش‌های بسیاری است که به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند. دسته اول گویش‌های بزرگ است که شامل گویش‌های یموت، تکین، گوکلنسکی، سالیر و ارسارا می‌شود و دسته دوم گویش‌های کوچک و کم‌اهمیت را، همچون نخورلی، آناولی، حصارلی و نرزیم در بر می‌گیرد.[9]

با توجه به ترکیب آوایی، گویش‌های گروه اول تقریباً کاملاً همگن هستند. گویش‌های گروه دوم به دلیل تفاوت‌های فراوان در زمینه آوایی، از گروه اول جدا هستند؛ به عنوان مثال، در بیشتر این گویش‌ها واج /ک/ در پایان کلمات به صورت /ث/ و /ذ/ تلفظ می‌شود؛ کامی‌شدگی که برای ترکمنی کاملاً غیرمعمول است، یافت می‌شود و قوانین هماهنگی واکه‌ای نیز گاه نقض می‌شوند.[10]

گاهی گویش تکه (به ویژه در افغانستان) به نام «جغتایی» یا «چغتایی» خوانده می‌شود؛ این نام ارتباطی با زبان باستانی جغتایی که عضو خانواده دیگری از زبان‌های ترکی است، ندارد و فقط تأثیر محدود آن را بر ترکمنی نشان می‌دهد. گویشی از ترکمنی در سرزمین استاوروپول روسیه یافت می‌شود که به نام ترخمنی شناخته می‌شود.[11]

تاریخچه
پوستر تبلیغاتی شوروی به خط عربی ترکمنی و روسی مربوط به سال ۱۹۲۴

در قرون ۸ و ۹ میلادی، قبایل اوغوز، که ترکمن‌ها بخشی از آن‌ها بودند، در منطقه‌ای میان کوه‌های اورال و دریاچه آرال مستقر شدند و نخستین بار در این دوره بود که نام اوغوزها به میان آمد. یکی از مهم‌ترین حوادثی که سرنوشت ترکمن‌ها را تغییر داد، حمله مغول بود که در پی آن، برخی از قبایل اغوز به سمت غرب و آناتولی حرکت کردند و گروهی دیگر در همان مناطق باقی ماندند. امروزه ترکمن‌ها در ترکمنستان بازمانده ترکان اوغوزی هستند که در دومین موج بزرگ مهاجرت به غرب شرکت نکردند.[12]

اوج شکوفایی کلاسیک شعر ترکمن به قرن ۱۸ و ۱۹ برمی گردد. زبان ترکمنی در این دوره با اشعار آزادی، سیدی، مخدوم‌قلی، کامیاب، ملانفس، کمینه و دیگران شناخته می‌شود. مخدوم‌قلی فراغی بزرگترین شاعر ادبیات ترکمنی به‌شمار می‌رود.[13] آثار ترکمنی گفتاری پیش از انقلاب روسیه کمابیش به‌طور دقیق حفظ نشده‌است و فقط غیرمستقیم و با کمک فولکلور می‌توان به آن دست یافت.

در آغاز قرن بیستم، زبان ادبی ترکمنی شکل گرفت. اگرچه بسیاری از منابع بیان می‌کنند که پایه زبان ادبی یکی از دو گویش تکه یا یموت بوده‌است، اما بیشتر به نظر می‌رسد که زبان ادبی نوین ترکیبی از ویژگی‌های هر دو گویش است. ایوان الکساندروویچ بلیائف در سال ۱۹۱۳، نخستین «فرهنگ روسی-ترکمن» و در ۱۹۱۵ «دستور زبان ترکمنی» را منتشر کرد. در دوران شوروی گام‌های مهمی در مطالعه ترکمنی برداشته شد.

پس از سال ۱۹۴۰ و تغییر زبان اسناد رسمی، آموزش عالی و علوم در جمهوری‌های شوروی از زبان بومی به روسی، بسیاری از ترکمن‌زبانان زبان ترکمنی را کنار گذاشتند. در دوره ۱۹۴۰ تا ۱۹۹۱، زبان ترکمنی واژگان زیادی را از زبان روسی وام گرفت که بسیاری اصل هماهنگی واکه‌ای را نقض می‌کند.[14]

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، ترکمنی به عنوان زبان رسمی کشور ترکمنستان اعلام شد و از سال ۲۰۰۰، اسناد رسمی و سایر حوزه‌های فعالیت‌های زبانی در ترکمنستان فقط به زبان ترکمنی انجام می‌شود. در سال ۲۰۱۶، برای نخستین بار در سال‌های استقلال ترکمنستان، «فرهنگ توضیحی زبان ترکمنی» (حدود ۵۰ هزار واژه) و «فرهنگ املایی زبان ترکمنی» (حدود ۱۱۰ هزار واژه) منتشر شد.[15]

واج‌شناسی

واکه‌ها

سامانه واکه‌ای زبان ترکمنی شامل ۹ واکه است. در این زبان واکه‌های کوتاه و بلند وجود دارد و درازا گاه معنای واژه را تغییر می‌دهد. واکه‌های ترکمنی عبارتند از:

واکه‌ها[16]
پیشین پسین
ناگرد گرد ناگرد گرد
بسته ɪ⠀ɪ: ʏ⠀ʏ: ɯ⠀ɯ: ʊ⠀ʊ:
میانه ɛ œ⠀œ: o⠀o:
باز æ: ɑ⠀ɑ:

در ترکمنی هماهنگی واکه‌ای وجود دارد؛ به این معنا که واکه‌های کشیده (مثل آ-ای-او) و کوتاه (مثل اَ-اِ-اُ) همزمان در یک واژه نمی‌توانند بیایند. این ویژگی محدودیت‌هایی در تلفظ و گویش واکه‌ها ایجاد می‌کند و به همین دلیل است که در این زبان صالِح به صالیح و اَلله به آللاه تبدیل می‌شود. هماهنگی واکه‌ای دارای استثناهایی، به خصوص در وام‌واژه‌هاست و قواعد آن بسته به منطقه تفاوت چشمگیری دارد.

همخوان‌ها

سامانه همخوانی زبان ترکمنی شامل ۲۶ همخوان است. ترکمنی در کنار باشقیری یکی از دو زبان ترکی است که دارای همخوان‌های سایشی دندانی است و در این زبان واج‌های /س/ و /ز/ همواره به صورت /ث/ و /ذ/ تلفظ می‌شوند (به ترتیب مانند تلفظ think و father در انگلیسی).

همخوان‌ها[16]
لبی دندانی لثوی پسالثوی کامی نرم‌کامی چاکنایی
خیشومی m n ŋ
انسدادی/
انسایشی		 بی‌واک p t t̠͡ʃ (c) k
واک‌دار b d d̠͡ʒ ɡ
سایشی بی‌واک (f) θ (s) ʃ (ʃ:) x h
واک‌دار (v) ð (z) (ʒ)
ناسوده w l j
زنشی ɾ

دستور

ترکمنی زبانی پیوندی و دارای هماهنگی واکه‌ای است که واژگان آن با هم‌چسبی ریشه‌های اسمی و فعلی ساخته می‌شوند. این زبان دارای جنس دستوری نیست و ترتیب واژگان در آن به صورت نهاد-مفعول-فعل است.

نوشتار

زبان نوشتاری ترکمنی در قرون ۱۳ و ۱۴ بر پایه خط فارسی شکل گرفت.[17] در ترکمنستان تا سال ۱۹۲۸ خط فارسی رایج بود و پس از آن خط لاتین جایگزین آن شد و در سال ۱۹۴۰ خط سریلیک جای آن را گرفت. در ۱۹۹۱ خط لاتین بر پایه خط ترکی (استانبولی) دوباره جایگزین خط سریلیک شد. ترکمنی در ایران و افغانستان هنوز هم با خط فارسی نوشته می‌شود.[18] الفبای لاتین ترکمنی به شرح زیر است:

A B Ç D E Ä F G H I J Ž K L M N Ň O Ö P R S Ş T U Ü W Y Ý Z
a b ç d e ä f g h i j ž k l m n ň o ö p r s ş t u ü w y ý z

ادبیات
تصویر مخدوم‌قلی فراغی روی یک سکه یادبود در ترکمنستان

ادبیات ترکمنی شامل آثار گفتاری و نوشتاری به زبان‌های ترکی اوغوز و ترکمنی است. ترکمن‌ها نوادگان مستقیم غزها هستند که گروهی از مردمان ترک غربی بودند و به شاخه اغوز خانواده زبان‌های ترکی سخن می‌گفتند.

پیشرفت‌های نخستین ادبیات ترکمنی با ادبیات ترک‌های اغوز رابطه تنگاتنگی دارد.[19] ترکمن‌ها ادعای انتساب آثار ادبی بزرگی از زبان‌های اغوز سایر کشورها را، به‌ویژه جمهوری آذربایجان و ترکیه، به خود دارند. از جمله این آثار دده قورقود، کوراوغلو و غیره است.[20]

با این وجود اتفاق نظر کلی وجود دارد که ادبیات متمایز ترکمن نوین در قرن هجدهم با آثار مختومقلی فراغی، پدر ادبیات ترکمن، آغاز شد. نوشته‌های او در مرحله میان زبان جغتایی کلاسیک و ترکمنی امروزین قرار دارند. از دیگر شعرای ترکمن می‌توان به محمدولی کمینه، دولت‌محمد آزادی، مسکین قلیچ، ملانفس، ذلیلی، امیرعلی شیرنوایی و از شاعران معاصر ستار سوقی، منصور طبری، عبدالقهار صوفی‌راد و نازمحمد پقه در ایران و کریم قربان نفس و قربان نظر عزیزف در ترکمنستان اشاره نمود.

بردی کربابایف پدر داستان‌نویسی نوین ترکمنستان است. رمان او با نام انسان ثابت‌قدم (Qati adim) نخستین رمان ترکمن محسوب می‌شود. خود نویسنده اشاره داشته که ۲۰ سال از عمرش را صرف نوشتن این رمان کرده‌است. کربابایف فعالیت ادبی خود را از سال ۱۹۲۳ میلادی آغاز کرد و بیش از ۳۰ اثر ادبی در ژانرهای مختلف به چاپ رسانید؛ چند نمایشنامه، اشعار کوتاه و بلند، فیلمنامه، چندین اثر منثور و همچنین ترجمه آثاری از پوشکین، لرمانتوف، گوگول، تولستوی و ماکسیم گورکی به زبان ترکمنی از او بر جای مانده‌است.

نمونه‌ها

جستارهای وابسته

منابع
  1. Ethnic composition, language and citizenship of the population of the Republic of Tajikistan, Volume III (in Russian)
  2. Ethnic Turkmen of Tajikistan Preserve Traditions of Their Ancestors
  3. Islamic Republic of Afghanistan: The Constitution of Afghanistan: From amongst Pashto, Dari, Uzbeki, Turkmani, Baluchi, Pachaie, Nuristani, Pamiri and other current languages in the country, Pashto and Dari shall be the official languages of the state. In areas where the majority of the people speak in any one of Uzbeki, Turkmani, Pachaie, Nuristani, Baluchi or Pamiri languages, any of the aforementioned language, in addition to Pashto and Dari, shall be the third official language, the usage of which shall be regulated by law.
  4. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Turkmen". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
  5. "Who are the Turkmen and where do they live?". Center for Languages of the Central Asia Region, Indiana University.
  6. Mudrak, Oleg (30 April 2009). "Language in time. Classification of Turkic languages (in Russian)". polit.ru. Retrieved 31 August 2019. The collapse of the Turkmen-Azerbaijani. Despite all the assurances that Azerbaijani is the closest relative of Turkish, this is not so. The closest relative of it (Azerbaijani) is Turkmen. The collapse of this unity falls on around 1180. It is amazing. Because it matches with the period of collapse of the Great Seljuk Empire. This state, which included lands south of the Amu Darya: Afghanistan, Iran, the territory of modern Iraq, including Baghdad, Northern Syria, etc. , was disintegrating. Then, the Khwarazmshahs appeared, but direct contacts between the population that was “ east of the Caspian Sea " and the population that was in the region of Tabriz, the heart of Azerbaijan and the Great Seljuk Empire, ceased.
  7. Sinor, Denis (1969). Inner Asia. History-Civilization-Languages. A syllabus. Bloomington. pp. 71–96. ISBN 0-87750-081-9.
  8. "Turkmens of Persia. Language". Encyclopedia Iranica.
  9. Диалекты туркменского языка. Поцелуевский А. П. , Ашхабад, 1936, с. 29-30
  10. Поцелуевский А. П. , Диалекты туркменского языка. , Ашхабад, 1936, с. 49-55
  11. Лингвистический энциклопедический словарь. Институт языкознания АН СССР. М. — «Советская энциклопедия», 1990, с. 524—525
  12. Баскаков Н. А. , К истории изучения туркменского языка, Ашхабад, 1965
  13. Çağdaş Türk Yazı Dilleri-I, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, Eskişehir 2011, s. 99.
  14. Грамматика туркменского языка, ч. 1. Фонетика и морфология. Ашхабад, 1970
  15. «Туркменистан: золотой век». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ آوریل ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۲۰.
  16. Hoey, Elliott Michael (2013). Grammatical Sketch of Turkmen (MA thesis). Santa Barbara: University of California.
  17. Languages of the peoples of the Russian Federation and neigboring states (in Russian), Vol.3; 2005. Nauka (Science). p. 138}}
  18. Turkmen language, alphabets and pronunciation
  19. Johanson, L. (6 April 2010). Brown, Keith; Ogilvie, Sarah, eds. Concise Encyclopedia of Languages of the World. الزویر. pp. 110–113. ISBN 978-0-08-087775-4 – via Google Books.
  20. Akatov, Bayram (2010). Ancient Turkmen Literature, the Middle Ages (X-XVII centuries) (in Turkmen). Turkmenabat: Turkmen State Pedagogical Insitute, Ministry of Education of Turkmenistan. pp. 29, 39, 198, 231.

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.