زبان‌های ترکی

زبان‌های تُرکی یا به اصطلاح دقیق‌ترِ رده‌شناسی زبانی، زبان‌های ترکی‌تبار (به انگلیسی: Turkic Languages) یک خانوادهٔ زبانی شامل ۳۵ زبان می‌باشد.[1] این خانوادهٔ زبانی به عنوان بخشی از خانوادهٔ پیشنهادی زبان‌های آلتایی در نظر گرفته شده بود[2][3] ولی امروزه این فرضیه و طبقه‌بندی پیشنهادی زبان‌های آلتایی که شامل زبان‌های ترکی، مغولی و تونگوزی بود به‌طور گسترده رد شده‌است،[4][5][6][7] همچنان که طبقه‌بندی پیشنهادی زبان‌های اورال آلتایی نیز منسوخ شده‌است.[8][9] از میان ۳۵ زبان ترکی، ۵ زبان (شامل زبان‌های ترکی استانبولی، ازبکی، ترکی آذربایجانی، قزاقی و اویغوری) بیش از ۱۰ میلیون گویشور و ۱۰ زبان بیش از ۱ میلیون گویشور دارند. ۲۵ زبان دیگر همگی کم‌تر از یک میلیون نفر گویشور دارند و بیشتر آن‌ها در معرض انقراض قرار دارند.[10][11][12][13]

ترکی
پراکنش:از اروپای شرقی تا غرب چین و سیبری
تبار:
  • ترکی
نیا:نیاترکی
زیرگروه‌ها:
جنوب غربی (ترکی اغوز)
شمال غربی (ترکی قپچاق)
جنوب شرقی (ترکی قارلقی)
شمال شرقی (ترکی سیبری)
ایزو ۵–۶۳۹trk
گستردگی زبان‌های ترکی در نقشه جهان
گستره زبان‌های ترکی
گستره زبان‌های ترکی
گستره زبان‌های ترکی

این زبان‌ها در منطقهٔ وسیعی از شمال آسیا، شمال و غرب چین تا غرب آسیا، بخش‌هایی از خاورمیانه، سواحل مدیترانه، آسیای مرکزی و اروپای شرقی استفاده می‌شوند. ترکی زبان مادری حدود ۱۷۰ میلیون تن است و با برشمردن گویشوران زبان دوم شمار گویشوران آن نزدیک به ۲۰۰ میلیون تن برآورد شده‌است.[14][15] از این میان، گویشوران زبان ترکی استانبولی نزدیک به ۴۰ درصد همه ترک‌زبانان جهان را دربر می‌گیرند.[16]

شاخهٔ زبان‌های اوغوز که بیشترین جمعیت ترک‌زبانان را تشکیل می‌دهد به صورت دوطرفه در میان زبان‌های ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی، قشقایی، ترکمنی، تاتاری کریمه، گاگائوزی و گاگائوزی بالکان دارای اشتراکاتی بوده و تا حدی برای هم قابل فهم می‌باشند.[17] کاربرد زبان‌های ترکی در مناطق متفاوت ایران از لحاظ تنوع لهجه‌ها و گروه‌های قومی تنها با منطقه قفقاز قابل مقایسه‌است و تعداد گویشوران این گروه‌های زبانی از چندین هزار نفر همچون خلجی تا جمعیت چند میلیونی ترکی آذربایجانی متفاوت است.[18]

میان ترکی و مغولی ارتباط‌هایی دیده می‌شود. در منابع ترکی و مغولیِ اولیه، جز واژگان بین فرهنگی اثری دیده نمی‌شود، ولی در مغولی میانه، لغات معادل وجود دارد. شباهت‌های بسیار میان ترکی و مغولی، نتیجهٔ ارتباط آن‌ها در میانهٔ سده اول پیش از میلاد است.[19]

دسته‌بندی کلی

در کل شش گروه کلی زبان‌های ترکی وجود دارد که ۳۵ زبان ترکی در این ۶ دسته قرار می‌گیرد:[20][21]

ردیفشاخهتعداد زبانوضعیتگویشوران بومیسیستم نوشتاری اصلی
۱ زبان‌های اوغوز۸عادی۱۰۸٬۰۰۰٬۰۰۰ نفرلاتین
۲ زبان‌های قارلقی۴عادی۳۸٬۰۰۰٬۰۰۰ نفرلاتین
۳ زبان‌های قبچاقی۱۲عادی۳۱٬۰۰۰٬۰۰۰ نفرلاتین
۴ زبان‌های ترکی سیبری۹در خطر انقراض۸۰۰٬۰۰۰ نفرسیریلیک
۵ زبان‌های اوغور۱در خطر انقراض۱٬۲۰۰٬۰۰۰ نفرسیریلیک
۶ زبان ارغو۱در خطر انقراض۲۰٬۰۰۰ نفرعربی
جمع کل زبان‌های ترکی۳۵عادی۱۷۹٬۰۰۰٬۰۰۰ نفرلاتین

فهرست زبان‌های ترکی
نوشتار اصلی: فهرست زبان‌های ترکی

در حال حاضر تنها ۳۵ زبان زنده ترکی وجود دارد که فقط ۵ زبان ترکی بیش از ده میلیون گویشور دارد و فقط ده زبان ترکی بیش از یک میلیون گویشور دارد و ۲۵ زبان ترکی کم‌تر از یک میلیون گویشور بومی دارد.[22] بر اساس اعلام سایت اتنولوگ تا پایان سال ۲۰۱۹ میلادی زبان‌های ترکی بر اساس تعداد گویشور بومی به شرح زیر است:[23][24]

شمارهنامشاخهوضعیتشمار گویشورانکشور اصلیسامانه نوشتاری
۱ زبان ترکی استانبولیزبان‌های اوغوزطبیعی۷۶٬۰۰۰٬۰۰۰ ترکیهلاتین
۲ زبان ازبکیزبان‌های قارلقیطبیعی۲۷٬۰۰۰٬۰۰۰ ازبکستانلاتین
۳ زبان ترکی آذربایجانیزبان‌های اوغوزطبیعی۲۳٬۰۰۰٬۰۰۰ جمهوری آذربایجانلاتین
۴ زبان قزاقیزبان‌های قبچاقیطبیعی۱۴٬۰۰۰٬۰۰۰ قزاقستانلاتین
۵ زبان اویغوریزبان‌های قارلقیطبیعی۱۱٬۰۰۰٬۰۰۰ چینعربی
۶ زبان ترکمنیزبان‌های اوغوزطبیعی۷٬۰۰۰٬۰۰۰ ترکمنستانلاتین
۷ زبان تاتاریزبان‌های قبچاقیطبیعی۵٬۵۰۰٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۸ زبان قرقیزیزبان‌های قبچاقیطبیعی۵٬۰۰۰٬۰۰۰ قرقیزستانسیریلیک
۹ زبان باشقیریزبان‌های قبچاقیآسیب‌پذیر۱٬۵۰۰٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۱۰ زبان چوواشیزبان‌های اوغورآسیب‌پذیر۱٬۲۰۰٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۱۱ زبان قشقاییزبان‌های اوغوزطبیعی۱٬۰۰۰٬۰۰۰ ایرانعربی
۱۲ زبان ترکی خراسانیزبان‌های اوغوزآسیب‌پذیر۱٬۰۰۰٬۰۰۰ ایرانعربی
۱۳ زبان قره‌قالپاقیزبان‌های قبچاقیطبیعی۶۵۰٬۰۰۰ ازبکستانلاتین
۱۴ زبان تاتارهای کریمهزبان‌های قبچاقیبه شدت در خطر۶۰۰٬۰۰۰ اوکراینلاتین
۱۵ زبان قموقیزبان‌های قبچاقیآسیب‌پذیر۴۵۰٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۱۶ زبان کاراچایی-بالکاریزبان‌های قبچاقیآسیب‌پذیر۴۰۰٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۱۷ زبان یاقوتیزبان‌های ترکی سیبریآسیب‌پذیر۴۰۰٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۱۸ زبان تووانزبان‌های ترکی سیبریآسیب‌پذیر۳۰۰٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۱۹ زبان اورومزبان‌های اوغوزقطعاً در خطر۲۰۰٬۰۰۰ اوکراینسیریلیک
۲۰ زبان گاگائوزیزبان‌های اوغوزبحرانی۱۵۰٬۰۰۰ مولداویلاتین
۲۱ زبان تاتارهای سیبریزبان‌های قبچاقیقطعاً در خطر۱۰۰٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۲۲ زبان نوقاییزبان‌های قبچاقیقطعاً در خطر۱۰۰٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۲۳ زبان سالاریزبان‌های اوغوزآسیب‌پذیر۷۰٬۰۰۰ چینلاتین
۲۴ زبان آلتایزبان‌های ترکی سیبریبه شدت در خطر۶۰٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۲۵ زبان خاکاسیزبان‌های ترکی سیبریقطعاً در خطر۵۰٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۲۶ زبان خلجیزبان‌های ارغوآسیب‌پذیر۲۰٬۰۰۰ ایرانعربی
۲۷ زبان آینوزبان‌های قارلقیبحرانی۶٬۰۰۰ چینعربی
۲۸ زبان یوغوری غربیزبان‌های ترکی سیبریبه شدت در خطر۵٬۰۰۰ چینلاتین
۲۹ زبان شورزبان‌های ترکی سیبریبه شدت در خطر۳٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۳۰ زبان دولگانیزبان‌های ترکی سیبریقطعاً در خطر۱٬۰۰۰ روسیهسیریلیک
۳۱ زبان کریمچاقیزبان‌های قبچاقیبحرانی۲۰۰ اسرائیلعبری
۳۲ زبان ترکی ایلیزبان‌های قارلقیبه شدت در خطر۱۰۰ چینسیریلیک
۳۳ زبان توفازبان‌های ترکی سیبریبحرانی۱۰۰ روسیهسیریلیک
۳۴ زبان کاراییمزبان‌های قبچاقیبحرانی۱۰۰ اوکراینسیریلیک
۳۵ زبان چولیمیزبان‌های ترکی سیبریبحرانی۵۰ روسیهسیریلیک
کل زبان‌های ترکی–طبیعی۱۷۹٬۰۰۰٬۰۰۰––


دستور زبان

این گروه زبان‌ها پیوندی هستند؛ یعنی تکواژها در کنار هم قرار می‌گیرند و واژه را می‌سازند، به‌طوری‌که با جدا کردن پیوندها، تکواژها به‌راحتی قابل شناسایی است.[25] همچنین یکی از مشخصات زبان‌های ترکی هماهنگی آواها است.

گروه‌ها
درصد گویشوران خانواده زبان‌های ترکی‌تبار
ترکی استانبولی
  
 ۴۳%
ترکی آذربایجانی
  
 ۱۵%
ازبکی
  
 ۱۴%
قزاقی
  
 ۷%
اویغوری
  
 ۶%
ترکمنی
  
 ۴%
تاتاری
  
 ۳%
قرقیزی
  
 ۲%
سایر
  
 ۶%
متکلمان خانواده زبان‌های ترکی

در طی مهاجرت‌های بسیار اقوام مختلف ترک، زبان ایشان از همدیگر و نیز زبان‌های مختلف به خصوص زبان‌های ایرانی، عربی و مغولی تأثیراتی گرفته‌است که باعث پیچیدگی تاریخ و سیر تحول این زبان‌ها شده‌است و از لحاظ گروه‌بندی دشواری‌هایی ایجاد نموده‌است. در نتیجه چندین سیستم متفاوت برای دسته‌بندی این زبان‌ها پدید آمده‌است. یکی از رایج‌ترین دسته‌بندی‌های انجام گرفته، زبان‌های ترکی را به شش خانواده تقسیم می‌کند که عبارتند از:[26]

  • خانوادهٔ چوواش (اوغور یا بلغار)
  • خانوادهٔ شمال غربی (قپچاق)
  • خانوادهٔ جنوب غربی (اوغوز)
  • خانوادهٔ جنوب شرقی (قارلق)
  • خانوادهٔ شمال شرقی (سیبری)
  • خانوادهٔ خلجی (آرغو)

تقسیم‌بندی جدول زیر توسط لارس جانسون در سال ۱۹۹۸ انجام شده‌است:[27]

زبان نیاترکی زبان‌های مشترک ترکی جنوب غربی (اوغوز)

منقرض
اوغوز غربی
اوغوز شرقی
اوغوز جنوبی
آرغو آرغو
زبان‌های مشترک ترکی شمال غربی (قپچاق)

منقرض
  • قپچاق (منقرض)
قپچاق غربی
قپچاق شمالی (ترک‌های ولگا-اورال)
قپچاق جنوبی
زبان‌های مشترک جنوب شرقی (قارلق)

غربی
شرقی
زبان‌های مشترک ترکی شمال شرقی (سیبری) سیبری شمالی
سیبری جنوبی ترکی سایان
  • تووانی (سویوت، اوریانخای)
  • توفا
ترکی ینیسی
ترکی چولیم
ترکی آلتای[35]
  • آلتای شامل گویش‌های توبا، قوموندا، قو، تلئوت، تلنژیت
اوغور اوغور
  • چوواشی
  • خزری (منقرض)
  • بلغاری (منقرض)

هم سنجی واژه‌ها در زبان‌های ترکی‌تبار

خانواده زبان‌های ترکی (به استثنای زبان چوواش و زبان یاکوتی، تووایی، غیره) به‌طور کلی شباهت زیادی به هم دارند و در برخی موارد با یکدیگر تفاوت چندانی ندارند. در جدول زیر برای مقایسه شباهت‌های زبان‌های مختلف ترک تبار با همدیگر آورده شده‌است. شباهت برخی از زبان‌های ترک تبار در حد لهجه‌است مثلاً تاتاری و باشقیری تقریباً تفاوتی باهم ندارند و ترکی قاراقالپاق و قزاقی تفاوت چندانی باهم ندارند. زبان‌های ازبکی، ترکمنی، ترکی استانبولی، قزاقی و ترکی گاگاووز به جز در برخی کلمات قابل فهم برای یکدیگر می‌باشند. ترکی آذربایجانی و استانبولی هم در گفتار و هم در نوشتار قابل فهم برای متکلمین دو زبان می‌باشند.[36]

فارسیترکی قدیمترکی آذربایجانیترکی استانبولیترکمنیتاتاریقزاقیازبکیاویغورییاکوتیچوواشخلجی
پدرataataataataataataotaataataatteata
مادرanaanaanne/anaeneanaanaonaanaanneana
پسرo'guloğuloğuloğulul/uğılulo'giloghuluolyvăl/Uloğul
مردer/erkekər/erkəker/erkekerkekiryerkekerkakärerarhar
دخترkyzqızkızgyzqızqιzqizqizky:sχĕrqiz
کس، نفرkişikişi/nəfərkişikeşekisikihikişikişi
عروسkelingəlingelingeli:nkilenkelinkelinkelinkylynkilenkelin
فارسیترکی قدیمترکی آذربایجانیترکی استانبولیترکمنیتاتاریقزاقیازبکیاویغورییاکوتیچوواشخلجی
دلjürekürəkyürek/kalpýürekyöräkzhürekyurakyüräksüreqizak
خونqanqankanga:nqanqanqonqanqa:njonkan
سرboşbaşbaşbaşbaşbasbaşbaspušboş
مژک (موی ریز)qylqılkılqylqılkylqilqilkılhul
چشمközgözgözgözküzközko'zközkoskörköz
مژهkirpikkirpikkirpikkirpikkerfekkirpikkiprikkirpikkılaman, kirbiihărpăkkirpik
گوشqulqaqqulaqkulakgulakqolaqqulaqquloqqulaqgulka:kχo'lgaqulaq
بینیburunburunburunburunborınmurynburunburunmunnu
بازوqolqolkolgolqulqolqo'lqolχolqol
دستel(ig)əlelelili:ala'al
انگشتbarmakbarmaqparmakbarmakbarmaqbarmoqbarmaqbarmaq
ناخنtyrnaqdırnaqtırnakdyrnaqtırnaqtιrnaqtirnoqtirnaqtynyraqtirnaq
زانوtizdizdizdy:zteztizetizzatiztüsäχtiz
(قسمتی از ران)baltyrbaldırbaldırbaldyrbaltırbaldyrboldyrbaldirballyr
پاadaqayaqayakaýaqayaqayaqoyoqataqhadaq
شکمqarynqarın/qorsaqkarıngarynqarınqarιnqorinqor(saq)qarynχyra'mqarni
فارسیترکی قدیمترکی آذربایجانیترکی استانبولیترکمنیتاتاریقزاقیازبکیاویغورییاکوتیچوواشخلجی
اسبatatatatatatotatatuthat
گاو جوانی که هنوز نزاییدهsiyirsığırsığirsığırsygyrsíır (sıyır)siyιrsigir
سگytitititetiytititytjydait
ماهیbalyqbalıqbalıkbalykbalıqbalιqbaliqbeliqbalykpola'baliq
شپشbitbitbitbitbetbiytbitpitbytpyjda
فارسیترکی قدیمترکی آذربایجانیترکی استانبولیترکمنیتاتاریقزاقیازبکیاویغورییاکوتیچوواشخلجی
خانهevevevöýöyüyuyöyavhev
اتاقotagotağotağotaqotaqotoqotu:otag
راهyolyolyolyo:lyulzholyo'lyolsuolsolyol
پلköprüqkörpüköprüköpriküparköpirko'prikkövrükkürpe
تیرoqoxokokuko'qoqoχuguhoq
آتشotodateş/ododutotOlovotuotvothot
خاکسترkülkülkülkülkölkülkulkülkülkö'lkül
آبsuvsusususywsuwsuvsuuisyvsu
کشتیkemigəmigemigämikimäkemekemakim
دریاچهkölgölgölgölkülkölko'lkölküölköl
جزیره (آبخوست)atovadaadaadaUtrauaralorolaralută
خورشیدküneşgünəşgüneşgünKojaşkünquyoshquyashkünχĕvelkün
ابرbulutbulutbulutbulutbolıtbultbulutbulutbylytpĕlĕtbulet
ستارهyulduzulduzyıldızýyldyzyoldızzhuldιzyulduzyultuzsulusşăltăryulduz
خاکtopraqtorpaqtopraktopraktufraqtopιraqtuproqtupraqtoburaχtăpratorpaq
تپهtöpütəpətepedepetübätöbetepatöbötüpe
درختyağacağacağaçagaçağaçağašjyvăşhağaç
خداtenritanrıtanrıtaňrytäñretängritanaratură
فارسیترکی قدیمترکی آذربایجانیترکی استانبولیترکمنیتاتاریقزاقیازبکیاویغورییاکوتیچوواشخلجی
درازuzunuzunuzunuzynozınuzιnuzunuzunuhunvărăm
نو، جدیدyanyyeniyeniyeneyañazhangayangiyengisanaşĕnĕ
چاقsemizsəmiz,köksemiz, şişmansemizsimezsemizsemizsemizemissamăr
پُرtoludoludoludo:lytulıtolιto'latoluqtolorutullitolu
سفیدaqaqakakaqaqoqaqaq
سیاهqaraqarakaragaraqaraqaraqoraqaraχaraχuraqara
زر، طلاqyzylqızılkızılgyzylqızılqızılqizilqizilkyhylχĕrlĕqizil
آسمانkökgöygökgökkükkökOsmonkökküöqkăvakkök
فارسیترکی قدیمترکی آذربایجانیترکی استانبولیترکمنیتاتاریقزاقیازبکیاویغورییاکوتیچوواشخلجی
یکbirbirbirbirberbirbirbirbi:rpĕrrebir
دوekiikiikiikiikeyekiikkiikkiikkiikkĕeki
چهارtörddörtdörtdö:rtdürttörtto'rttöttüörttăvattătört
هفتyetiyeddiyediyedicidezhetiyettiyättäsetteşiççĕyete
دهononono:nunono'nonuonvunnăon
صدyüzyüzyüzyü:zyözzhüzyuzyüzsü:sşĕryüz

الفبا

برای نگارش زبان‌های مختلف ترکی در طول تاریخ الفباهای مختلف الفبای اورخون، الفبای اویغور، الفبای فارسی و خزر)، الفبای لاتین و الفبای سیریلیک به کار گرفته شده‌است ولی هم‌اکنون اکثر زبان‌های ترکی از الفبای لاتین استفاده می‌کنند یا در حال تغییر خط رسمی خود به لاتین هستند.[37]

الفبای اُرخون نوشته شده بر روی سنگ که هم‌اکنون درشهر قیزیل جمهوری آلتایی روسیه نگهداری می‌شود.
نامه آرگون خان پادشاه ایلخانی به فیلیپ چهارم پادشاه فرانسه در قرن ۱۳ میلادی به خط اویغوری
الفبای مشترک لاتین مورد استفاده در سال‌های ۱۹۲۲ تا ۱۹۴۰ میلادی در جمهوریهای ترک‌زبان شوروی و متن‌هایی به زبان‌های مختلف

الفبای اورخون

الفبای اورخون یا الفبای قدیمی ترک، الفبایی بود برگرفته از الفبای سغدی (که خود برگرفته از الفبای آرامی بود) که از قرن ششم میلادی توسط ترکان استفاده می‌شده‌است. این خط شباهت بسیاری به الفبای هون (الفبای مجارهای قدیم) دارد. اولین اثر به خط اُرخون در اواخر قرن ۱۹ در حاشیه رود ینی سی در روسیه پیدا شد و در سال ۱۸۸۹ توسط ویلهلم توماس دانمارکی رمز گشایی شد. در سال‌های بعد آثار بیشتری به این الفبا از جمله در حاشیه رود یدی سو پیدا شد.[38] الفبای اورخون از راست به چپ نوشته می‌شد اما گاهی نیز از بالا به پایین نیز نوشته می‌شده‌است که در این حالت حروف با ۹۰ درجه چرخش مورد استفاده قرار می‌گرفتند.[39]

الفبای اویغور

الفبای اویغوری، الفبایی است که در قرن ۱۲ میلادی توسط ترکان آسیای میانه و به ویژه اویغورها استفاده می‌شد. این خط مانند سایر نوشته‌های کهن بر روی پاپیروس نوشته می‌شده‌است. نوشته‌هایی به این خط بر روی سنگ نبشته‌ها باقی مانده‌است. خط اویغوری از چپ به راست و از بالا به پایین نوشته می‌شده‌است.[37]

الفبای معاصر

تا اوایل دهه دوم قرن بیستم میلادی بیشتر زبان‌های ترکی با الفبای فارسی نگارش می‌شدند. اما به دلیل عدم تناسب حروف فارسی با این زبان؛ به ویژه برای ۹ مصوت زبان ترکی که تنها سه حرف وجود داشت؛ لذا انگیزه تغییر الفبای ترکی به ذهن روشن‌فکران ترک افتاد از اینرو از سال ۱۹۲۲ تلاش‌هایی برای تغییر الفبا انجام گرفت و در سال ۱۹۲۹ ترکیه و تمام جمهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی به جز جمهوری چواش، الفبای مورد استفاده خود را از فارسی به لاتین تغییر دادند. در حال حاضر الفبای نوشتاری زبان‌های مختلف ترکی چنین است:

مقایسه الفبای زبان‌های مختلف ترک تبار

در این جدول الفبی زبان‌های مختلف ترکی نمایش داده شده‌اند. با وجود تفاوت ظاهری برخی حروف، تلفظ‌ها تفاوت چندانی ندارند. در سال‌های اخیر تلاشهای زیادی برای ایجاد خط مشترک ترکی صورت گرفته‌است؛ و در نشست الفبا و زبان ادبی مشترک ترکی تصمیم گرفته شد تا جهت ایجاد یکپارچگی فرهنگی در جهان ترک، کشورهای جمهوری ترک جهت گذر به الفبای مشترک وارد عمل شوند. در نهایت در این نشست تأکید گردید که زبان ترکی استانبولی زبان مشترک بین کشورهای ترک‌زبان باشد.[43]

فارسی ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی گاگاووز ترکمنی / تاتاری /قزاقی اویغوری /ازبکی
آAaAaAaAaAaAaAaAa
اَƏəEeÄ äÄ äÄ äÄ äEeEe
بBbBbBbBbBbBbBbBb
جCcCcCcJjCcCcJjJj
چÇçÇçÇçÇçÇçÇçCHchCHch
دDdDdDdDdDdDdDdDd
اِEeEeEeEeEeEeÉ éEe
فFfFfFfFfFfFfFfFf
گGgGgGgGgGgGgGgGg
غĞğĞğ--ĞğĞğGhghG’g’
ه-حHhHhHhHhHhHhHhHh
اییİiİiİiİiİi-Í íİi-Ï ïIiIi
ء کوتاه مثل Earth انگلیسیIıIıIıYyIıIı--
ژJjJjJjŽ žJjJjJj-
کKkKkKkKkKkKkKkKk
لLlLlLlLlLlLlLlLl
مMmMmMmMmMmMmMmMm
نNnNnNnNnNnNnNnNn
ن غُنه---Ň ňŇ ňŇ ňNGng-
اُOoOoOoOoOoOoOoOo
اُ نرم مثل تلفظ homeÖöÖöÖöÖöÖöÖöÖöO'o'
پPpPpPpPpPpPpPpPp
قQq---QqQqQqQq
رRrRrRrRrRrRrRrRr
سSsSsSsSsSsSsSsSs
شŞşŞşŞşŞşŞşŞşSHshSHsh
تTtTtTtTtTtTtTtTt
تس--Ţ ţ-----
اوUuUuUuUuUuUuUuUu
او نرم مثل تلفظ bonjur در فرانسهÜüÜüÜüÜüÜüÜüÜüÜü
وVvVvVvWwVv-WwVv-WwWwVv
خXx---XxXxXxXx
یYyYyYyÝýYyYyYyYy
زZzZzZzZzZzZzZzZz

فهرست گویشوران بر اساس کشور

کشورهایی که بیش‌ترین گویشور به زبان‌های ترکی را دارند به شرح زیر است:[44][45]

شماره کشور گویشوران
(میلیون)		 زبان‌های
اصلی
۱  ترکیه۵۵ - ۶۵زبان ترکی استانبولی - زبان ترکی آذربایجانی
۲  ازبکستان۲۵ - ۳۰زبان ازبکی - زبان قزاقی
۳  ایران۱۳ - ۱۵زبان ترکی آذربایجانی - زبان قشقایی
۴  قزاقستان۱۳ - ۱۴زبان قزاقی - زبان ازبکی
۵  چین۱۰ - ۱۲زبان اویغوری - زبان قزاقی
۶  جمهوری آذربایجان۹ - ۱۰زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی استانبولی
۷  روسیه۹ - ۱۰زبان تاتاری - زبان باشقیری - زبان یاقوتی
۸  قرقیزستان۵٫۵ - ۶زبان قرقیزی - زبان ازبکی
۹  ترکمنستان۴٫۵ - ۵زبان ترکمنی - زبان ازبکی
۱۰  اتحادیه اروپا ۴ - ۵زبان ترکی استانبولی - زبان ترکی آذربایجانی
۱۱  افغانستان۳ - ۴زبان ازبکی - زبان ترکمنی
۱۲  عراق۱ - ۲زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی استانبولی
۱۳  تاجیکستان۱ - ۱٫۵زبان ازبکی - زبان قرقیزی
۱۴  ایالات متحده آمریکا۰٫۵ - ۱زبان ترکی استانبولی - زبان ترکی آذربایجانی
۱۵  سوریه۰٫۵ - ۱زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی استانبولی
- سایر جهان۰٫۵ - ۱–
کل زبان‌های ترکی۱۷۰ - ۱۸۰–

زبان‌های ترکی در خطر انقراض و نابودی

زبان درخطر به زبانی گفته می‌شود که در معرض نابودی باشد. تعداد گویشوران یک زبان درخطر به‌طور لزوم کم نیست، بلکه حتی اگر تعداد آن‌ها طی مدت به نسبت کوتاهی در حال کاهش شدید بوده باشد، باز با آن به سان زبان درخطر برخورد می‌شود.

از ۳۵ زبان ترکی، ۲۵ زبان در خطر انقراض و نابودی دسته‌بندی شده‌اند:[46][47]

شماره نام وضعیت گویشوران کشور اصلی
۱ زبان باشقیریآسیب‌پذیر۱٬۵۰۰٬۰۰۰ روسیه
۲ زبان چوواشیآسیب‌پذیر۱٬۲۰۰٬۰۰۰ روسیه
۳ زبان ترکی خراسانیآسیب‌پذیر۱٬۰۰۰٬۰۰۰ ایران
۴ زبان تاتارهای کریمهبه شدت در خطر۶۰۰٬۰۰۰ اوکراین
۵ زبان قموقیآسیب‌پذیر۴۵۰٬۰۰۰ روسیه
۶ زبان یاقوتیآسیب‌پذیر۴۰۰٬۰۰۰ روسیه
۷ زبان کاراچایی-بالکاریآسیب‌پذیر۴۰۰٬۰۰۰ روسیه
۸ زبان تووانآسیب‌پذیر۳۰۰٬۰۰۰ روسیه
۹ زبان اورومقطعاً در خطر۲۰۰٬۰۰۰ اوکراین
۱۰ زبان گاگائوزیبحرانی۱۵۰٬۰۰۰ مولداوی
۱۱ زبان تاتارهای سیبریقطعاً در خطر۱۰۰٬۰۰۰ روسیه
۱۲ زبان نوقاییقطعاً در خطر۱۰۰٬۰۰۰ روسیه
۱۳ زبان سالاریآسیب‌پذیر۷۰٬۰۰۰ چین
۱۴ زبان آلتایبه شدت در خطر۶۰٬۰۰۰ روسیه
۱۵ زبان خاکاسیقطعاً در خطر۵۰٬۰۰۰ روسیه
۱۶ زبان خلجیآسیب‌پذیر۲۰٬۰۰۰ ایران
۱۷ زبان آینوبحرانی۶٬۰۰۰ چین
۱۸ زبان یوغوری غربیبه شدت در خطر۵٬۰۰۰ چین
۱۹ زبان شوربه شدت در خطر۳٬۰۰۰ روسیه
۲۰ زبان دولگانیقطعاً در خطر۱٬۰۰۰ روسیه
۲۱ زبان کریمچاقیبحرانی۲۰۰ اسرائیل
۲۲ زبان توفابحرانی۱۰۰ روسیه
۲۳ زبان کاراییمبحرانی۱۰۰ اوکراین
۲۴ زبان ترکی ایلیبه شدت در خطر۱۰۰ چین
۲۵ زبان چولیمیبحرانی۵۰ روسیه

روسیه

۱۵ زبان از خانواده زبان‌های ترکی در روسیه در فهرست زبان‌های در خطر (en:Lists of endangered languages) و در معرض انقراض و نابودی کامل هستند:

  1. زبان آلتای (en:Altai language) / (en:Northern Altay language) - به شدت در معرض خطر به شدت در خطر - گویش وران ۵۵٬۷۲۰ نفر
  2. زبان تاتارهای بارابا (en:Baraba Tatar language) - به شدت در معرض خطر به شدت در خطر - گویش وران ۸٬۰۰۰ نفر
  3. زبان تاتارهای سیبری (en:Siberian Tatar language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۱۰۰٬۰۰۰ نفر
  4. زبان باشقیری (en:Bashkir language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ نفر
  5. زبان چولیمی (en:Chulym language) - به‌طور بحرانی در معرض خطر بحرانی - گویش وران ۴۴ نفر
  6. زبان چوواشی (en:Chuvash language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۱٬۰۴۲٬۹۸۹ نفر
  7. زبان دولگانی (en:Dolgan language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۱٬۱۰۰ نفر
  8. زبان کاراچایی-بالکاری (en:Karachay-Balkar language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۳۱۰٬۰۰۰ نفر
  9. زبان خاکاسی (en:Khakas language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۴۳٬۰۰۰ نفر
  10. زبان قموقی (en:Kumyk language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۴۵۰٬۰۰۰ نفر
  11. زبان نوقایی (en:Nogai language) / (en:Yurt Tatar language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۸۷٬۰۰۰ نفر
  12. زبان شور (en:Shor language) - به شدت در معرض خطر به شدت در خطر - گویش وران ۲٬۸۰۰ نفر
  13. زبان توفا (en:Tofa language) - به‌طور بحرانی در معرض خطر بحرانی - گویش وران ۹۳ نفر
  14. زبان تووان (en:Tuvan language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۲۸۰٬۰۰۰ نفر
  15. زبان یاقوتی (en:Yakut language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۴۵۰٬۰۰۰ نفر[48][49][50][51]
شماره نام وضعیت گویشوران
۱ زبان باشقیریآسیب‌پذیر۱٬۵۰۰٬۰۰۰
۲ زبان چوواشیآسیب‌پذیر۱٬۲۰۰٬۰۰۰
۳ زبان قموقیآسیب‌پذیر۴۵۰٬۰۰۰
۴ زبان یاقوتیآسیب‌پذیر۴۰۰٬۰۰۰
۵ زبان کاراچایی-بالکاریآسیب‌پذیر۴۰۰٬۰۰۰
۶ زبان تووانآسیب‌پذیر۳۰۰٬۰۰۰
۷ زبان تاتارهای سیبریقطعاً در خطر۱۰۰٬۰۰۰
۸ زبان نوقاییقطعاً در خطر۱۰۰٬۰۰۰
۹ زبان آلتایبه شدت در خطر۶۰٬۰۰۰
۱۰ زبان خاکاسیقطعاً در خطر۵۰٬۰۰۰
۱۱ زبان شوربه شدت در خطر۳٬۰۰۰
۱۲ زبان دولگانیقطعاً در خطر۱٬۰۰۰
۱۳ زبان توفابحرانی۱۰۰
۱۴ زبان چولیمیبحرانی۵۰

اوکراین

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۱ زبان در اوکراین می‌باشد:

شماره نام وضعیت گویشوران
۱ زبان اورومقطعاً در خطر۲۰۰٬۰۰۰

چین

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۴ زبان در چین می‌باشد:

شماره نام وضعیت گویشوران
۱ زبان سالاریآسیب‌پذیر۷۰٬۰۰۰
۲ زبان آینوبحرانی۶٬۰۰۰
۳ زبان یوغوری غربیبه شدت در خطر۵٬۰۰۰
۴ زبان ترکی ایلیبه شدت در خطر۱۰۰

زبان اویغوری

بعد از انقراض زبان جغتایی، زبان اویغوری و زبان ازبکی در مناطقی که زبان جغتایی صحبت می‌شد، توسعه پیدا کردند. امروزه زبان اویغوری در نتیجه ریشه گرفتن از زبان جغتایی، شامل وام واژه‌های فراوانی از زبان فارسی است.[52]

زبان سالاری

یکی از زبان‌های ترکی و از شاخه اغوز است که حدود هفتاد هزار تن گویشور دارد. بیشتر سالارها در استان‌های گانسو و چینگ‌های در کشور چین زندگی می‌کنند. زبان سالار به دو گروه بزرگ گویشی تقسیم می‌شود. این انشعاب از آن جا سرچشمه گرفته‌است که یکی از شاخه‌های گویشی از زبان‌های تبتی و چینی و شاخه دیگر از زبان‌های اویغوری و قزاقی تأثیر پذیرفته‌است. فقط یک سوم جمعیت قوم سالار به زبان سالاری تکلم می‌کنند که به ترکمنی شبیه است. بخش دیگر نیز به زبان تبتی و تعداد بیشتر آنان به زبان چینی صحبت می‌کنند. زبان امروزی سالار تأثیر زیادی از زبان‌های همسایه چینی و تبتی گرفته‌است. در پایان باید گفت که زبان سالار صورت مکتوب ندارد. به این خاطر مردم سالار، به عنوان زبان نوشتاری خود اویغوری را برگزیده بودند.

افغانستان

شماری از زبان‌ها، مانند زبان‌های مغولی و ترکی که در گذشته در افغانستان مورد استفاده برخی از گویشوران بوده، به کلی نابود شده‌است و گویشوران آن‌ها در حال حاضر به زبان‌های دیگر سخن می‌گویند.[53]

ایران

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۲ زبان در ایران می‌باشد:

شماره نام وضعیت گویشوران
۱ زبان ترکی خراسانیآسیب‌پذیر۱٬۰۰۰٬۰۰۰
۲ زبان خلجیآسیب‌پذیر۲۰٬۰۰۰

ترکی خراسانی

سازمان یونسکو از زبان‌های در معرض خطر جهان یا منسوخ شده، اطلسی تهیه کرده‌است که به صورت آنلاین و به کمک نقشه‌های گوگل قابل مشاهده است. در این لیست، برای کشور ایران ۲۵ زبان در معرض خطر نشان داده شده‌است که ترکی خراسانی یکی از این زبان‌ها است و با عنوان زبان آسیب‌پذیر (آسیب‌پذیر) از آن یاد شده‌است.[54][55] این زبان بیشتر در استان خراسان شمالی صحبت می‌شود ولی در استانهای خراسان رضوی و گلستان هم گویشور دارد. بیشتر کسانی که به زبان ترکی خراسانی سخن می‌گویند به زبان فارسی نیز مسلط هستند. نابودی تدریجی زبان ترکی خراسانی در شمال و مرکز خراسان رخ داده‌است.

ترکی قشقایی

زبان ترکی قشقایی یکی از لهجه‌های شاخه جنوب غربی زبان ترکی است که قشقایی‌ها بدان تکلم می‌کنند.[56] در واژگان قشقایی تأثیر زبان فارسی مشخص است، در متون جمع‌آوری شده توسط دوئرفر و همکارانش از فیروزآباد دخیل‌های فراوان عربی دیده می‌شود. واژگان حکومتی و نظامی مانند پاسبان، پیکان و شاه بیشتر از فارسی وارد این زبان شده‌اند. قاموس دینی بیشتر ریشه عربی دارد اما از فارسی وارد این زبان شده‌اند و ویژگی‌های فارسی‌شان را حفظ کرده‌اند. واژگان پزشکی نیز تحت تأثیر فارسی است مانند بیمار، درد و دارو.[57] بنا به یک پژوهش، در فیروزآباد قشقایی‌ها در همه سنین از زبان مادری در حوزه‌های دوستانه و خانوادگی استفاده می‌نمایند، اما در شیراز افراد زیر بیست سال خانواده‌های ترک‌زبان تمایل چندانی به استفاده از زبان مادری ندارند. در شیراز در حوزه‌های مختلف زبان غالب فارسی است و در موقعیت‌های غیررسمی در بعضی از مواقع زبان مادری استفاده می‌شود در صورتی که در فیروزآباد در شرایط مشابه ترکی ترجیح داده می‌شود. ترکی در شیراز به شدت تحت تأثیر فارسی است. زبان قشقایی در میان جوانان به تدریج در حال از دست دادن کاربری‌اش است.[58]

زبان خلجی

نشانه‌هایی تاریخی نشان می‌دهد که خلج‌ها احتمال دارد در اصل مردمی آریایی‌نژاد و گروهی از سکاها بوده‌اند که در آسیای میانه ترک‌زبان شده‌اند.[59] مردم خلج از نظر فرهنگی ایرانی محسوب می‌شوند. امروزه زبان خلجی در معرض انقراض قرار دارد و جای خود را بین نسل جدید خلجی‌ها به فارسی داده‌است. نسل جدید تنها در حد درک مطلب با این زبان آشنائی دارند و دیگر در میان خود از این زبان استفاده نمی‌کنند.[60] بر اساس آمار سایت اتنولوگ تعداد گویش وران زبان خلجی در ایران ۴۲٫۱۰۰ نفر می‌باشد.[61]

ایل بچاقچی

بچاقچی، یکی از بزرگترین ایلات استان کرمان است. ایشان شیعه‌مذهب هستند و در گذشته به گویشی از ترکی صحبت می‌کردند ولی امروزه بیشتر شهرنشین شده و به فارسی صحبت می‌کنند. واژه بچاقچی در ترکی به معنای چاقوساز است و گویا از نام یکی از رؤسای گذشته ایل گرفته شده‌است.[62]

مولداوی

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۱ زبان در مولداوی می‌باشد:

شماره نام وضعیت گویشوران
۱ زبان گاگائوزیبحرانی۱۵۰٬۰۰۰

اسرائیل

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۱ زبان در اسرائیل می‌باشد:

شماره نام وضعیت گویشوران
۱ زبان کریمچاقیبحرانی200

عراق

اگرچه برخی از آن‌ها قادر به حفظ هویت زبانی خود شده‌اند، اما ترکمن‌های امروزی عراق به سرعت جذب جمعیت عموم، اکثریت و دیگر قبایل سازماندهی شده‌اند.[63] بسیاری از فرزندان امروزی اولین دوره مهاجران ترکمن در داخل مردم محلی عرب جذب شده‌اند.[64] در سال ۱۹۵۷ در آخرین سرشماری قابل اعتماد به رسمیت شناخته شدند، ولی بعد از آن با سیاست‌های عرب‌سازی مواجه شدند. حزب بعث مواجه شدند.[65] زبان رسمی نوشتاری ترکمن‌ها، ترکی استانبولی است، و الفبای جدید آن، الفبای لاتین می‌باشد.[66][67] به‌طور عموم ترکمن‌های عراق «ترکمان»، «ترکمنان»، «ترکمانان» یا «ترکمن» نامیده می‌شوند[68] و نباید آنان را با کسانی که به زبان ترکمنی در ترکمنستان تکلم می‌کنند، یکسان دانست.[69]

زبان‌های ترکی منقرض‌شده
شماره نام زمان انقراض
- نیاترکیزبان باز‌سازی‌شده
۱ ترکی باستانقرن ۸
۲ ترکی آناتولیایی باستانقرن ۱۱
۳ پچنگیقرن ۱۲
۴ ترکی اورخونیقرن ۱۳
۵ خزرقرن ۱۳
۶ اویغوری باستانقرن ۱۴
۷ خوارزمیقرن ۱۴
۸ بولغاریقرن ۱۴
۹ ترکی میانهقرن ۱۵
۱۰ قبچاققرن ۱۷
۱۱ کومی۱۷۷۰
۱۲ تاتاری باستانقرن ۱۹
۱۳ قبچاق فرغانهدهه ۱۹۲۰
۱۴ جغتایی۱۹۲۱
۱۵ ترکی عثمانی۱۹۲۸
۱۶ فویو قرقیزقرن ۲۰
۱۷ دوخانقرن ۲۱
۱۸ سلجوقی۲۰۱۳

گویش‌های مشهور زبان‌های ترکی
شماره گئیش زبان مادر
۱ گویش روملیزبان ترکی استانبولی
۲ گویش قبرسیزبان ترکی استانبولی
۳ گویش افشاریزبان ترکی آذربایجانی
۴ گویش سنقریزبان ترکی آذربایجانی
۵ گویش لوپزبان اویغوری
۶ گویش تاتارهای بارابازبان تاتارهای سیبری

جستارهای وابسته


منابع
  1. Dybo A.V. , "Chronology of Türkic languages and linguistic contacts of early Türks", Moskow, 2007, p. 766, بایگانی‌شده در ۱۱ مارس ۲۰۰۵ توسط Wayback Machine (In Russian)
  2. Gordon, Raymond G. , Jr. (ed.) (2005). "Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees – Altaic". Retrieved ۲۰۰۷-۰۳-۱۸.
  3. Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd. ISBN 978-0-415-25004-7. Unknown parameter |month= ignored (help)
  4. "While 'Altaic' is repeated in encyclopedias and handbooks most specialists in these languages no longer believe that the three traditional supposed Altaic groups, Turkic, Mongolian and Tungusic, are related." Lyle Campbell & Mauricio J. Mixco, A Glossary of Historical Linguistics (2007, University of Utah Press), pg. 7.
  5. "When cognates proved not to be valid, Altaic was abandoned, and the received view now is that Turkic, Mongolian, and Tungusic are unrelated." Johanna Nichols, Linguistic Diversity in Space and Time (1992, Chicago), pg. 4.
  6. Georg et al. 1999: 73-74
  7. "...[T]his selection of features does not provide good evidence for common descent" and "we can observe convergence rather than divergence between Turkic and Mongolic languages--a pattern than is easily explainable by borrowing and diffusion rather than common descent", Asya Pereltsvaig, Languages of the World, An Introduction (2012, Cambridge) has a good discussion of the Altaic hypothesis (pp. 211-216).
  8. "Uralic languages". Retrieved 2018-04-30.
  9. cf. e.g. Georg et al. 1999
  10. https://www.ethnologue.com/
  11. https://glottolog.org/
  12. "UNESCO Atlas of the World's Languages in danger".
  13. "Atlas of languages in danger | United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization".
  14. «Türkçeyi kaç kişi konuşuyor? - ZAMAN». web.archive.org. ۲۰۱۴-۰۱-۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۱۴.
  15. «People Groups | Joshua Project». joshuaproject.net. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۱۴.
  16. «Kenneth, Katzner. Languages of the World, صفحه هجده، بخش زبانهای آلتایی».
  17. "Language Materials Project: Turkish". UCLA International Institute, Center for World Languages. 2007. Archived from the original on 11 October 2007. Retrieved 2007-04-26. Unknown parameter |month= ignored (help)
  18. TURKIC LANGUAGES OF PERSIA
  19. Concise Encyclopedia of Languages of the World, Keith Brown & Sarah Ogilvie, p. 31
  20. https://www.ethnologue.com/
  21. https://glottolog.org/
  22. Dybo A.V. , Chronology of Türkic languages and linguistic contacts of early Türks, Moscow, 2007, p. 766, "Archived copy" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2005-03-11. Retrieved 2005-03-11. (In Russian)
  23. https://www.ethnologue.com/
  24. https://glottolog.org/
  25. The Turkic Languages, Lars Johanson & Eva A. Csato, p. 35
  26. turcologica
  27. Lars Johanson (1998) The History of Turkic. In Lars Johanson & Éva Ágnes Csató (eds) The Turkic Languages. London, New York: Routledge, 81-125.
  28. Khalaj is surrounded by Oghuz languages, but exhibits a number of features that classify it as non-Oghuz.
  29. Crimean Tatar and Urum are historically Kipchak languages, but have been heavily influenced by Oghuz languages.
  30. Tura, Baraba, Tomsk, Tümen, Ishim, Irtysh, Tobol, Tara, etc. are partly of different origin (Johanson 1998)
  31. Of Altai Turkic origin, but recently closer to Kazakh (Johanson 1998)
  32. Deviating. Probably of South Siberian origin (Johanson 1998)
  33. Deviating. Historically developed from Southwestern (Oghuz) (Johanson 1998)
  34. Aini contains a very large Persian vocabulary component, and is spoken exclusively by adult men, almost as a cryptolect.
  35. Some dialects are close to Kirghiz (Johanson 1998)
  36. دنیس سینیور-مجموعه زبان‌های اورال-آلتایی صفحهٔ ۹۰
  37. http://en.wikipedia.org/wiki/Kazakh_alphabet#Latin
  38. دنیس سینیور-ترکی قدیم-تاریخ تمدن آسیای مرکزی صفحه ۳۳۳–۳۳۱
  39. Orkhon alphabet
  40. الفبای عربی نیز استفاده می‌شود
  41. علی‌رغم تصریح قانون اساسی روسیه مبنی بر ممنوع بودن هرگونه الفبا به جز الفبای سیریلیک جمهوری تاتارستان از الفبای لاتین استفاده می‌کنند.
  42. در حال تغییر به الفبای لاتین
  43. trtfarsi newsDetail
  44. https://www.ethnologue.com/
  45. https://glottolog.org/
  46. "UNESCO Atlas of the World's Languages in danger".
  47. "Atlas of languages in danger | United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization".
  48. http://www.unesco.org/languages-atlas/index.php?hl=en&page=atlasmap#
  49. http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/endangered-languages/atlas-of-languages-in-danger/
  50. https://www.ethnologue.com/country/RU/languages
  51. https://www.britannica.com/place/Russia/Mixed-and-deciduous-forest#ref422354
  52. Badīʻī, Nādira (1997), Farhang-i wāžahā-i fārsī dar zabān-i ūyġūrī-i Čīn, Tehran: Bunyād-i Nīšābūr, p. 57
  53. http://www.bbc.com/persian/afghanistan/2009/02/090221_a-afg-mother-language-day
  54. http://www.unesco.org/languages-atlas/
  55. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_endangered_languages_in_Asia#Iran
  56. Ethnologue report for language code: qxq
  57. Michael Knüppel، دانشنامه ایرانیکا.
  58. حسین‌آبادی، «زوال تدریجی گویش ترکی قشقایی»، گویش‌شناسی، ۵۸.
  59. Bosworth, C.E. ; Doerfer, G. «K̲H̲alad̲j̲.» Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN. 04 November 2008 <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0485>
    • Kıral, Filiz. 2007. Cultural changes in the Turkic world. Istanbuler Texte und Studien, Bd. 7. Würzburg: Ergon-Verl.
    p.۱۶۵
  61. Ethnologue report for Iran
  62. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژوئیه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۱ فوریه ۲۰۱۸.
  63. Helen Chapin Metz and the Federal Research Division of the Library of Congress. Iraq: A Country Study, p. 86.
  64. Taylor 2004, 30.
  65. Anderson & Stansfield 2009, 43.
  66. Türkmeneli İşbirliği ve Kültür Vakfı. "Declaration of Principles of the (Iraqi?) Turkman Congress". Archived from the original on 8 March 2012. Retrieved 2011-11-25.
  67. Nissman, David (5 March 1999), "The Iraqi Turkomans: Who They Are and What They Want", Iraq Report, Radio Free Europe/Radio Liberty, 2 (9)
  68. Central Intelligence Agency. "The World Factbook: Iraq". Retrieved 2011-11-29.
  69. Johanson ۲۰۰۹, ۱۱۱۶.

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.