زبان‌های اورالی
اورالی نام یکی از خانواده‌های زبانی در جهان است که شامل ۳۸ زبان و حدود ۲۵ میلیون گویشور است. کسانی که در اصل به زبان اورالیِ آغازین سخن می‌گفتند، بین ۷ تا ۱۰ هزار سال پیش در کوه‌های اورال در کنار سیبری ساکن بودند. این افراد، ۱۵۰۰ سال پیش به سوی اروپا مهاجرت کردند. نخستین تیره زبانی که از زبان مادر جدا شده بود، زبان سَمویِدی بود. البته گسترش زبان‌ها ی این خانواده پیش از مهاجرت آن‌ها به اروپا آغاز شده بود. برای نمونه، زبان‌های اوگری، حدود ۳۰۰۰ سال پیش، از زبان‌های فینی جدا شدند.
زبان شناسان در گذشته، زبان‌های اورالی را با زبان‌های آلتایی در یک گروه بسیار بزرگ یعنی گروه زبان‌های اورال آلتایی قرار می‌دادند اما امروزه زبان شناسان بر این باورند که مدارکی مبنی بر هم‌ریشه بودن این دو خانواده وجود ندارد و این نظریه اکنون منسوخ شده‌است. در نتیجه اورالی و آلتایی اکنون دو خانواده زبانی به‌طور کامل متفاوت از هم محسوب می‌شوند.
زیرخانواده‌های زبان‌های اورالی
سَمویِدی∗
- الف) سمویدی شمالی، شامل نِنِتس که در واپسین منطقه از شمالِ شرقی از بخش اروپاییِ روسیه استفاده می‌شود، اِنِتس که مردم شمال سیبری آن را بکار می‌برند، و ناگاسان که آنهم در شمال سیبری و به ویژه در منطقهٔ تایمیر استفاده می‌شود.
- ب) سمویدی جنوبی، شامل زبان سِلکوپ است که ساکنان مناطق میانِ رودهای اُب و یِنیسِی در سیبری بدان سخن می‌گویند. سلکوپ تنها زبان باقی‌مانده از شاخهٔ سمویدی جنوبی است.
اوگری∗
شاملِ زبان مجاری که زبان رسمی مجارستان است، و زبان‌های خانتی (یا اُستیاک) و مانسی (یا وگول) که در غرب سیبری، در کنار رود اُب از آن‌ها استفاده می‌شود. بر سر اینکه آیا این دو زبان اخیر را باید با زبان مجاری در یک گروه قرار داد یا نه، میان زبانشناسان اختلاف وجود دارد. به دو زبانِ یادشده، اُب- اوگری هم می‌گویند.
فینی∗
- الف) پرمی ∗شامل کومی (یا زیریان)، کومی پرمیاک، و اودمورت (یا وودیاک) که در شرق بخش‌های اروپاییِ روسیه استفاده می‌شوند.
- ب) ولگایی شامل زبان‌های مردوین و ماری که از هر دو در پیرامون بخش‌های غربی و میانی رود ولگا استفاده می‌شود. زبان مردوین دو گویشِ متفاوت دارد: ارزیا و موکشا.
- پ) سامی∗ (این شاخه و زبان را با خانوادهٔ زبان‌های سامی اشتباه نگیرید). گروهی از مردم شمال اسکاندیناوی و شمال غربی روسیه به این زبان سخن می‌گویند.
- ت) بالتوفینی∗ شامل زبان فنلاندی که در فنلاند از آن استفاده می‌شود و عدهٔ کمی در روسیه و استونی هم بدان سخن می‌گویند؛ و نیز زبان استونیایی که در استونی بکار می‌رود. زبان‌های دیگری نیز در این شاخه وجود دارند که افراد بسیار کمی بدانها سخن می‌گویند. از آنجمله می‌توان به لیوونی∗ اشاره کرد که عده کمی در لتونی بدان سخن می‌گویند (فراموش نکنید که زبان رسمی لتونی، لتونیایی است) یا به زبان‌های کارلی، وپس، اینگری و ووتیک که همگی در بخش‌هایی از شمال غربی روسیه استفاده می‌شوند. شاخه‌های دیگر از زیرخانوادهٔ فینی، از شاخهٔ بالتوفینی جداشده‌اند.
مشخصات زبانی
زبان‌های اورالی، پسوندهای بسیاری دارند. زبان فنلاندی ۱۴ حالت اسمی و مجاری ۱۷ حالت اسمی دارد. این تعداد در سامی ۶، و در خانتی تنها سه عدد است! فعل در زبان مردوین شکل‌های پیچیده‌ای دارد؛ این شکل‌ها با چهار زمان و هفت وجه، برای فاعل و مفعول فرق می‌کنند.
در زبان‌های فنلاندی، استونیایی، مجاری، و کومی، فشار یا تکیه بر روی نخستین بخش «هجا) از واژه‌است. احتمالاً این ویژگی در زبان اورالیِ آغازین نیز وجود داشته. در زبانِ نگاناسان از زیرخانوادهٔ سموید، ویژگی تکیه‌گذاری بر پایهٔ «پاره- هجا- شماری» وجود دارد. به این‌گونه تکیه‌ها در انگلیسی، stress mora-counting می‌گویند. در زبان یادشده، در حالتی که هر واکه کوتاه، «یک واحد» و هر واکهٔ بلند، «دو واحد» شمرده شود، تکیهٔ واژه‌ها بر روی «واحدِ» سوم از آخر قرار می‌گیرد. همخوانی واکه‌ای در زبان‌های اورالی نیز وجود دارد. برای نمونه، در زبان فنلاندی، talo یعنی خانه و talosa یعنی درونِ خانه؛ در همین زبان، kynä یعنی خودکار، اما sa در هنگام افزوده شدن بر واژهٔ خودکار و ساختن عبارتِ درون خانه، به‌شکلِ kynässä در می‌آید. یعنی هماهنگی واکه‌ای به وجود می‌آید. این ویژگی در زبان مجاری و دیگر زبان‌های اورالی نیز به چشم می‌خورد. همچون بسیاری زبان‌های دیگر، در زبان‌های این خانواده نیز همگون‌سازی یا ابدال (assimilation) دیده می‌شود. گفتیم که تالو در زبان فنلاندی یعنی خانه؛ اکنون می‌خواهیم hen را بدان بیفزاییم تا عبارت «درون خانه» بدست آید:
Talo + hen = taloon. اکنون می‌خواهیم بگوییم ”درون خانه ها“: Talo + i + hen = taloihin
زبان یوکاغیر∗ که تعداد کسانی که بدان سخن می‌گویند بسیار اندک اند و در شرق سیبری زندگی می‌کنند، از نوعی تصویرنگاری مربوط به دوران پیش- الفبایی برای نوشتن استفاده می‌کنند. گروهی از زبانشناسان، این زبان را یک زیرخانوادهٔ مستقل می‌دانند.
تعداد زبان‌های اورالی و جمعیت گویش وران
| نام گروه زبانی | تعداد زبان‌ها | جمعیت گویش وران (۲۰۱۷) |
|---|---|---|
| فینی | ۶ | ۷ میلیون |
| سامی | ۹ | ۳۰ هزار |
| موردوویایی | ۱۳ | ۴۰ هزار |
| ماری | ۲ | ۵۱۰ هزار |
| پرمی | ۲ | ۹۵۰ هزار |
| اوگری | ۳ | ۱۳ میلیون |
| سامویدی | ۴ | ۲۵ هزار |
| زبان‌های اورالی | ۳۹ | ۲۲ میلیون |