زبان‌های هندواروپایی

زبان‌های هندواروپایی (به انگلیسی: Indo-European languages) یک خانوادهٔ زبانی متشکل از چند صد زبان و گویش هم‌ریشه است و بیشتر زبان‌های مردمان قارهٔ اروپا، آسیای میانه و شبه قاره هند از همین خانواده زبانی هستند. این خانواده در گذشته آریایی نامیده می‌شد.[2]

هندواروپایی
پراکنش:	• نخست، در بخش‌هایی از آسیا و بخش عمده‌ای از اروپا • اکنون در همه جهان • بیش از ۴ میلیارد گویشور
تبار:	یکی از خانواده‌های زبانی عمده در جهان
نیا:	زبان نیا-هندواروپایی
زیرگروه‌ها:	زبان آلبانیایی زبان‌های آناتولی (منقرض) زبان ارمنی زبان‌های بالتواسلاوی (زبان‌های بالتیک و زبان‌های اسلاوی) زبان‌های سلتی زبان‌های ژرمنی زبان‌های هلنی‌تبار (شامل زبان یونانی) زبان‌های هندوایرانی، (شامل زبان‌های ایرانی، هندوآریایی و نورستانی) زبان‌های ایتالی (شامل زبان‌های رومی) زبان تخاری (منقرض)
ایزو ۲–۶۳۹ / ۵	ine
گلاتولوگ	indo1319[1]
پراکندگی بومی زبان‌های هندواروپایی زنده در زادگاه آنها در اوراسیا (آسیا و اروپا)   زبان آلبانیایی   زبان ارمنی   زبان‌های بالتواسلاویک (زبان‌های بالتیک)   زبان‌های بالتواسلاویک (زبان‌های اسلاوی)   زبان‌های سلتی   زبان‌های ژرمنی   زبان‌های هلنی‌تبار (زبان یونانی)   زبان‌های هندوایرانی (زبان‌های هندوآریایی، زبان‌های ایرانی، زبان نورستانی)   زبان‌های ایتالی (زبان‌های رومی)   زبان‌های غیر هندواروپایی بخش‌های نقطه‌ای و راه‌راه نشان‌دهنده مناطق چندزبانه است.

بخشی از رده:هندواروپایی
موضوعات هندواروپایی
زبان‌های هندواروپایی فهرست زبان‌های هندواروپایی تاریخی زبان آلبانیایی زبان ارمنی بالتواسلاوی زبان‌های بالتیک زبان‌های اسلاوی زبان‌های سلتی زبان‌های ژرمنی زبان‌های هلنی‌تبار زبان یونانی زبان‌های هندوایرانی زبان‌های هندوآریایی زبان‌های ایرانی زبان‌های ایتالی زبان‌های رومی منقرض‌شده آناتولی تخاری دیرین‌بالکان Dacian ایلیری Liburnian Messapian Mysian Paeonian فریجی تراسی بازسازی‌شده زبان نیا-هندواروپایی Phonology: Sound laws, Accent, Ablaut فرضی Daco-Thracian Graeco-Armenian یونانی-آریایی Graeco-Phrygian Indo-Hittite Italo-Celtic Thraco-Illyrian دستور Vocabulary Root Verbs Nouns Pronouns شمارگان پیش-هندو-اروپایی Particles سایر Proto-Anatolian Proto-Armenian نیاژرمنی (زبان نیانورس) Proto-Celtic Proto-Italic Proto-Greek Proto-Balto-Slavic (Proto-Slavic) زبان نیاهندوایرانی (زبان نیاایرانی)
علم زبان Hittite texts Hieroglyphic Luwian Linear B ریگ‌ودا اوستا هومر سنگ‌نبشته بیستون Gaulish epigraphy Latin epigraphy Runic epigraphy Ogam Gothic Bible Armenian Bible Slanting Brahmi Old Irish glosses
ریشه‌ها خاستگاه نیاهندواروپاییان نیاهندواروپاییان جامعه دین نیاهندواروپایی Mainstream فرضیه کورگان Indo-European migrations Eurasian nomads Alternative and fringe فرضیه آناتولیایی فرضیه ارمنستان آریاییان بومی Baltic homeland Paleolithic Continuity Theory
باستان‌شناسی مس‌سنگی Pontic Steppe Domestication of the horse کورگان فرضیه کورگان Steppe cultures Bug-Dniester Sredny Stog Dnieper-Donets Samara Khvalynsk فرهنگ گورچالی Mikhaylovka culture Caucasus فرهنگ مایکوپ East-Asia Afanasevo Eastern Europe Usatovo Cernavodă Cucuteni Northern Europe Corded ware Baden Middle Dnieper عصر برنز Pontic Steppe گردونه فرهنگ گورچالی Catacomb Multi-cordoned ware Poltavka فرهنگ گورالواری Northern/Eastern Steppe فرهنگ آباشه‌وو فرهنگ آندرونوو Sintashta Europe Globular Amphora Corded ware Beaker Unetice Trzciniec Nordic Bronze Age Terramare Tumulus فرهنگ زمین خاکستردان Lusatian South-Asia تمدن آمودریا Yaz Gandhara grave عصر آهن Steppe Chernoles Europe Thraco-Cimmerian فرهنگ هالشتات Jastorf Caucasus Colchian India Painted Grey Ware Northern Black Polished Ware
مردم و جوامع عصر برنز Anatolians مردم ارمنی تمدن میسنی هندوایرانیان عصر آهن Indo-Aryans مردم هندوآریایی Iranians مردمان ایرانی سکاها ایرانیان فارسی‌زبان ماد Europe سلت‌ها گل‌ها (فرانسه) Celtiberians Insular Celts یونانی‌ها Italic peoples ژرمن‌ها Paleo-Balkans/Anatolia: تراکیان داس‌ها ایلیری‌ها Phrygians قرون وسطی East-Asia تخارها Europe بالت‌ها Slavs Albanians قرون وسطی Indo-Aryan Medieval India Iranian ایران بزرگ
دین و اسطوره‌شناسی بازسازی‌شده دین نیاهندواروپایی کیش کهن آریایی تاریخی Hittite Indian دین ودائی هندوئیسم آیین بودایی جین (دین) Iranian اساطیر ایران مزدیسنا Kurdish یزیدیان اهل حق دین سکایی اساطیر آسی سایر اساطیر ارمنستان اروپا Paleo-Balkans دین یونان باستان آیین در روم باستان Celtic Irish Scottish Breton Welsh Cornish Germanic Anglo-Saxon Continental Norse Baltic Latvian Lithuanian Slavic Albanian آداب Fire-sacrifice Horse sacrifice ساتی (رسم) انقلاب زمستانی/یول
مطالعات هندواروپایی پژوهشگران ماریا گیمبوتاس جیمز پاتریک مالری موسسات Copenhagen Studies in Indo-European انتشارات Encyclopedia of Indo-European Culture The Horse, the Wheel and Language Journal of Indo-European Studies Indogermanisches etymologisches Wörterbuch Indo-European Etymological Dictionary

  زبان رسمی یا زبان اول

  زبان دوم رسمی

  زبان مورد پذیرش قرار گرفته

  زبان دارای اهمیت

  زبان بدون استفاده

پراکنش امروزی زبان‌های هندواروپایی در قاره آمریکا :
زبان‌های لاتین:

  زبان اسپانیایی

  زبان پرتغالی–زبان گالیسیایی

  زبان فرانسوی

زبان‌های ژرمنی:

  زبان انگلیسی

  زبان هلندی

شمار گویشوران آن در سراسر جهان به حدود ۳٫۴ میلیارد نفر می‌رسد. نزدیک به ۴۴۹ زبان زنده در این خانواده بزرگ زبانی وجود دارد که بیش از دوسوم آنها (۳۱۳ تا) زیرشاخهٔ زبان‌های هندوآریایی (آریاییانِ هند) هستند.[3] این‌گونه، آنان سخنوران بزرگ‌ترین خانوادهٔ زبانی شناخته‌شده در جهان امروزند.

در سده شانزدهم میلادی، مردمان اروپایی که به شبه قاره هند پا گذاشتند، رفته‌رفته به همسانی میان زبان‌هایی که امروزه هندوآریایی، ایرانی و اروپایی نامیده می‌شوند، پی بردند.

در ۱۵۸۳ توماس استفنز،[4] کشیش یسوعی انگلیسی، زبانشناس و دانشمند فرهنگ کُنکانی_ نخستین انگلیسی که از راه دماغه امید نیک راهی هند شد_ در نامه ای که از گوا به برادرش در پاریس نوشت، برای نخستین بار در میان اروپاییان، از همگونی‌های ساختاری میان زبان‌های هندی، یونانی و لاتین یاد کرد.[5][6][7][8][9]

دو سال پس از این، در ۱۵۸۵، فیلیپو ساستی، جهانگرد، بازرگان و زبانشناس فلورانسی در نامه ای به دوست فلورانسی خویش، برناردو داوانزاتی از همانندی واژگانی میان سانسکریت و ایتالیایی در واژه‌های خدا، مار، هفت، هشت و نه، یاد نمود.[10][11]

با آنکه این دو گزارش از نخستین برخوردهای اروپایی با هند در دوران نوین اروپا، نشانگر روشنی پیوند زبان‌های خانواده زبانی نامبرده اند، ولی هیچ‌یک مایه پژوهش‌های دیگری نشد.

سرانجام، مارکوس زوئریوس وان بوکس هورن، استاد دانشگاه لیدن، زبانی مشترک را که نیای زبان‌های هلندی، یونانی، لاتین، فارسی و آلمانی بود را شناسایی نمود و آن را سکایی[12] خواند. سپس زبان‌های اسلاوی، سلتی و بالتی را به این خانواده افزود. او زبان‌هایی همچون عبری را از این خانواده جدا می‌دانست.

از دیگر کسانی که در دسته‌بندی این خانواده زبانی نقش داشتند، ویلیام جونز، زبان‌شناس و خاورشناس انگلیسی بود. وی با اشاره به شباهت‌های زبان‌های سانسکریت، یونانی، و لاتین به یکدیگر نتیجه گرفت که آن‌ها بایستی از یک زبان مشترک منشأ گرفته باشند که زبان‌های پشتو، فارسی دری، فارسی، آلمانی هم از همان زبان ریشه منشعب شده‌اند.[13] گرچه وی ناباورانه چینی (از خانواده چینی-تبتی)، ژاپنی (شاید هم‌ریشه با ترکی[14])[15] و مصری (افروآسیایی) را هم از همین خانواده می‌دانست. در برابر زبان هندوستانی _که با شاخه پذیری در آینده زبان رسمی هندوستان (هندی) و پاکستان (اردو) شد_ را از سانسکریت و حتی از این خانواده نمی‌دانست (؟) زبانهای اسلاوی را تاتاری،[16] زبان پهلوی را از زبانهای ایرانی،[17] و زبان اوستایی را هم‌خانواده با سانسکریت وپراکریت خواند.[18][19] شاید از جمله دلایل حذف نام ایران در نامگذاری این خانواده زبانی همین بوده باشد. خانوادهٔ زبان‌های هندواروپایی یکی از خانواده‌های زبانیِ جهان و گسترده‌ترین و پرگویش‌ورترین آن‌هاست. بیشتر مردم جهانِ امروز، به‌عنوان زبان مادری یا زبان دوم، می‌توانند به یکی از زبان‌های این خانواده سخن بگویند.

خلاصه دسته‌بندی

شمار گویشوران براساس آمار سال ۲۰۱۹ و گرد شده:[20][21][22][23]

شماره	نام گروه زبانی	شمار زبان‌ها	سخنوران بومی	ساختار نوشتاری اصلی	منبع
۱	زبان‌های آلبانیایی	۴	۷٬۵۰۰٬۰۰۰	لاتین	[24]
۲	زبان‌های ارمنی	۲	۷٬۰۰۰٬۰۰۰	ارمنی	[25]
۳	زبان‌های بالتواسلاوی	۲۵	۲۷۰٬۰۰۰٬۰۰۰	سیریلیک، لاتین	[26]
۴	زبان‌های سلتی	۶	۱٬۰۰۰٬۰۰۰	لاتین	[27]
۵	زبان‌های ژرمنی	۴۷	۵۵۰٬۰۰۰٬۰۰۰	لاتین	[28]
۶	زبان‌های هلنی	۶	۱۵٬۰۰۰٬۰۰۰	یونانی	[29]
۷	زبان‌های هندوایرانی	۳۱۴	۱٬۶۵۰٬۰۰۰٬۰۰۰	دیواناگری، الفبای فارسی	[30]
۸	زبان‌های رومی (ایتالیایی)	۴۴	۸۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰	لاتین	[31]
۹	زبان‌های آناتولیایی	۹	منقرض	میخیِ هیتی	[32]
۱۰	زبان‌های تخاری	۲	منقرض	تخاری، مانوی	[33]
مجموع	زبان‌های هندواروپایی	۴۴۸(+۱۱)	۳٬۳۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰	–	[34][35]

کشفِ مفهومِ خانوادهٔ زبانی

نخستین بار مارکوس زوئریوس وان بوکس هورن زبانشناس و دانشمند هلندی بود که زبانی آغازین را مادر برخی زبانهای آسیایی و اروپایی دانست و آن را زبان سکایی شناسایی کرد.[36][37] این سرآغازی بر دانش زبانشناسی بر پایه جستجو برای بازسازی یا کشف یک زبان مشترک بود. در سال ۱۶۴۷ این اندیشه پیش کشیده شد و زبان سکایی سرچشمه یگانه یک خانواده زبانی به‌شمار آمد.[38] این خانواده در آغاز شش زبان را دربرمی گرفت: هلندی، آلبانیایی، یونانی، لاتین، فارسی و آلمانی. در ۱۶۵۴ او زبانهای اسلاوی، سلتی و بالتیک را هم به این خانواده افزود.

جهانگرد ترک عثمانی، اِولیا چلبی در ۶–۱۶۶۵ راهی وین شد و در آنجا همانندی‌هایی میان فارسی و آلمانی یافت. گاستون کوردو نیز به چنین همسانی‌هایی پی برد.

ویلیام جونز (واژه‌شناس) در سال ۱۷۸۶ در انجمن پادشاهی بررسی‌های آسیایی در کلکته سخنرانی سرشناسی انجام داد که در زبان‌شناسی تاریخی با اهمیت به‌شمار می‌رود.

بخشی از این سخنرانی چنین است:
«زبان سانسکریت پیشینهٔ باستانی‌اش هرچه باشد ساختاری شگفت‌انگیز دارد، پیشرفته تر از یونانی است، سترگ‌تر از لاتین است و آراسته تر از هر دوی آنهاست؛ بااین‌همه، هر دو، هم در ریشه‌های فعل و هم در ساختهای دستوری، همسانی و نزدیکی بسیار بیشتر از آن دارد که تنها وابسته به بخت بتواند بوده‌باشد؛ شباهتی چندان نزدیک و چنان قوی که هیچ واژه‌شناس تاریخی نمی‌تواند به سنجش و آزمونِ سانسکریت و یونانی و لاتین بپردازد و آنگاه بدین نکته باور نیاورد که این هر سه می‌باید از سرچشمه‌ای یگانه برخاسته باشند؛ سرچشمه‌ای که شاید دیگر اکنون موجود نباشد. نشانه‌های دیگری هم هست، هرچند نه بدان محکمی، که براساس آن می‌توان چنین فرض کرد که زبان‌های گوتیک و سِلتی و فارسی نیز خاستگاهی یگانه با سانسکریت دارند.»

گفتار جونز بر خویشاوندی زبان‌های سانسکریت، لاتین، یونانی و زبان‌های ژرمنی، سِلتی و زبان فارسی، روش تازه‌ای را در بررسیهای زبان‌شناسی پدیدآورد؛ گرچه حذف آگاهانه زبان هندوستانی، زبان‌های اسلاوی و پهلوی، رده‌بندی اوستایی همچون لهجه ای از سانسکریت یا پراکریت و جای دادن زبان‌های چینی، ژاپنی و مصری در خانواده هندواروپایی، امروزه همچنان شگفتی هر زبانشناسی را برمی‌انگیزد.[18][19]

پیش از او نیز انگاره برج بابل به‌خوبی اندیشه یگانگی زبان‌ها پیش از توفان نوح را به شنونده می‌رساند. بر پایه این افسانه که در سِفر پیدایش تورات آمده‌است زبان‌ها ریشه مشترک داشته و بابل (در میانرودان) جایی از جهان بود که زبان‌های گوناگون از آنجا سرچشمه می‌گرفت و تیره‌های مختلف مردمان به جاهای دیگر زمین مهاجرت نموده‌اند.[39] براستی شاید این نظریه چندان هم بیراه نباشد؛ چرا که بابل بر سر یکی از راه‌های مهاجرت بشر از قاره آفریقا قرار است.

بر پایه بررسی‌های تازه تر، معیارهایی علمی توسعه یافت که برپایهٔ آن‌ها، زبان‌ها در خانواده‌هایی زبانی گنجانده می‌شدند و در این خانواده‌ها، بسته به میزان همانندی‌ها، نسبت‌هایی دور یا نزدیک با هم می‌یافتند. بر این اساس خانواده‌هایِ زبانیِ بسیاری در جهان شناسایی شدند.

اما «سرچشمه یگانه» زبان‌هایی که جونز بدان‌ها پرداخته، سازنده خانواده زبانی ای است که ۲۴ سال پس از این سخنرانی، نخستین بار یک جغرافیدان به نام کنراد مالت-برون، هندوژرمنی نام گذارد (۱۸۱۰) و تا امروز نیز در زبان آلمانی واژه استاندارد علمی برای همین خانواده زبانی است. توماس یانگ پزشک و فیزیکدان انگلیسی نامدار،[40] ۳ سال پس از وی، این خانواده را هندواروپایی نام گذاشت _که امروزه نیز بیشتر از این نام استفاده می‌کنند؛ ۲ سال پس از نامگذاری یانگ، راسموس راسک، زبانشناس دانمارکی سرشناس، این خانواده را یافثی خواند؛ برگرفته از نام یافث، که بر پایه تاریخ یهود، یکی از پسران سه‌گانه نوح و برادر سام[41] و حام[42] است؛ هندی-توتی[43] نام دیگری بود که فریدریش اشمیتهِنر[44][45] زبانشناس آلمانی در ۱۸۲۶ پیشنهاد کرد، باز هم یادآور نام لاتین کهن آلمانی‌ها به نام توتون[46] بود _چنان‌که بیشتر واژه شناسان در آن زمان آلمانی بودند_؛ ویلهلم فون هومبولت، زبان‌شناس و فیلسوف نام‌آور آلمانی در ۱۸۲۷ نام سانسکریتی[47] را برای این خانواده زبانی برگزید؛ سپس در ۱۸۴۰ از پیشگامان آلمانی در زبان‌شناسی به نام آگوست فریدریش پوت[48] آن را هندوسلتی (هندوکلتی[49]) نامید؛ زبان‌شناس نامی ایتالیایی و پیشگام در پژوهش دربارهٔ گویش‌ها، گرازیادیو ایسایا آسکولی[50] در ۱۸۵۴، نام آریااروپایی را برای این خانواده زبانی انتخاب کرد. در ۱۸۶۱ ماکس مولر زبان‌شناس، خاورشناس و دین‌شناس برجسته آلمانی نام خانواده زبان‌های آریایی را بر آن اطلاق نمود. پس از وی نیز زبان‌شناس بلژیکی، اونوره شَوه[51] نیز در سال ۱۸۶۷ از این خانواده زبانی با نام زبانهای آریایی (Ariaque) یاد کرد.

هیچ نوشته‌ای از نیای این خانواده زبانی در دست نیست؛ امّا بر پایهٔ برخی اصول دانش زبان‌شناسی تاریخی آن را با مطابقت دادنِ زبان‌هایِ نو و کهنِ این خانواده، بی آنکه ناهنجاری‌های روال زبانی و جهش‌های فرگشتی زبانها درنظر گرفته شوند، با چشمپوشی از جدایی تاریخی ناهمگن و ناهماهنگ هر یک از این زبان‌ها (برای نمونه اوستایی کهن و سانسکریت وابسته به بیش از ۴۰۰۰ سال پیش و یونانی وابسته به ۲۸۰۰ سال پیش و لاتین در پیوند با ۲۱۰۰ سال پیش)؛ در نبود یا کمبود منابع دربارهٔ زبان‌هایی مانند داسی-تراسی، یاسی، یازیگی، خوارزمی، باختری، میتانی، ماننایی، تپوری، سکایی، سرمتی، روخش آلانی، لیدیایی، لوویایی، لیکیایی، کاپادوکی، کیمریایی، اسکیتی، سغدی و … به گونه ای فرضی و انگاشته بازسازی کرده‌اند.

مهم‌ترین نکته آن است که هیچ تناسبی میان پیشینه منابع بازسازی این زبان در نظرگرفته نشده‌است. برای نمونه با نگاه به دیرینگی زبان یونانی که پیشینه آن به بیش از ۲۸۰۰ سال پیش (دربارهٔ ایلیاد و اودیسه) نمی‌رسد، زبان هیتیایی که سنگ نبشته‌های آن وابسته به ۳۶۰۰ سال پیش بوده،[52] ریگ ودای سانسکریت که زبان آن را به ۴۰۰۰ پیش پیوند می‌دهند، ژرمنی را که کهنترین زبان آن گوتی است و دیرین‌ترین نوشته آن به سده ششم میلادی بازمی‌گردد و زبان فرانسوی که از لاتین عامیانه برگرفته شده‌است، نمی‌توانند در کنار هم زبانی را بسازند که در یک زمان به آن گفتگو می‌شده و سپس به شاخه‌های گوناگونی انجامیده، چرا که زمان این شاخه پذیری در ساخت دستور و واژگان هر یک از زبان‌ها کارایی دارد.

افزون بر این، زبان فرضیِ به اصطلاح نیا-هندواروپایی یا پوروا-هندواروپایی، برپایه نبود استثنا و نبود برهمکنش زبانی و نژادی بازسازی شده‌است و استثناهای آوایی و برخوردها و وامواژه‌ها را در نظر نمی‌گیرد، با آنکه چنین رویدادهایی در زبان‌ها بسیار به روال هستند و تفاوت گویش‌ها برخاسته از همین ویژگی‌ها و ریشه‌های دیگر است.[53]

خاستگاه

هلال حاصلخیز در ۷۵۰۰ پیش از میلاد.

زبان‌های هندو-اروپایی گروهی از زبان‌های خویشاوند هستند که از هند تا به اروپا گسترده شده‌اند.

در مورد خاستگاه خانوادهٔ زبان هندو-اروپایی چند فرضیهٔ رقیب وجود دارد. دیدگاه نوینی بر پایه تازه‌ترین یافته‌های ژنتیک در حیطه باستانشناسی این خاستگاه را ایران می‌داند.[54][55][56][57][58][59][60][61][62][63]

دیدگاهی که پیشتر رایج بود با نام فرضیه استپ (کورگان)، ریشهٔ این خانوادهٔ زبانی را به ۶٬۰۰۰ سال پیش و استپ‌های پونتیک را فرض می‌کند. دیدگاه دیگر از کالین رنفرو ادعا می‌کند ریشهٔ این خانوادهٔ زبانی به ۸٬۰۰۰ تا ۹٬۵۰۰ سال پیش و به منطقهٔ آناتولی تعلق دارد که با گسترش کشاورزی این زبان نیز در گسترش یافت.[64][65] از نوین‌ترین دیدگاه‌ها در این زمینه، خاستگاه ایرانی است که کسانی چون فریدون جنیدی، جهانشاه درخشانی، دیوید رایش و کریستن کریستینسن، الکساندرکوزینتسف از پیش نهندگان آن هستند و مانند دیدگاه آناتولیایی نگاهی به نظریه هلال حاصلخیز و موج پیشروی[66] نیز دارد. فرضیه دیگری که دو زبانشناس روس به میان نهاده‌اند ارمنستان را خاستگاه این زبانها می‌داند. فرضیه دیگری نیز تمدن دره رود سند را زادبوم آریاییان هند و ایران و اروپا می‌داند و آن را آریاییان بومی[67] یا برخاسته از هند[68] می‌نامند.

بر اساس فرضیه کورگان از ماریا گیمبوتاس، مادر این زبان‌ها هزاره چهارم پیش از میلاد در ناحیه‌ای واقع در میانه دریای کاسپین و دریای سیاه میان اقوام نیمه چادرنشین رایج بوده‌است، و در اثر مهاجرت اقوام گوناگون رفته‌رفته آن زبان انشقاق و انشعاباتی یافته و از هند تا اروپا گسترده شده‌اند.[69]

نظریهٔ دیگری که اخیراً ارائه شده‌است، نیای زبانهای هندواروپایی را در جنوب شرق اروپا می‌داند.[70]

تاریخچه نامگذاری

برای نخستین بار یکی از پژوهشگرانِ دانمارکی به نام کنراد مالت برون که نقشی اساسی در گسترش این دانش دارد، نامِ هندوژرمنی (Indogermanisch) را در سال ۱۸۱۰ برای این مفهوم به کار برد. استدلال کنونی پژوهشگران آلمانی این است که در یک سویِ این حوزهٔ جغرافیایی زبان‌های شاخهٔ هندی و در سویِ دیگر ایسلندی صحبت می‌شود که زبانی از شاخهٔ ژرمنی است؛ پس نامِ هندوژرمنی، می‌تواند به گونه‌ای دیگر گویایِ دو سوی پهنهٔ جغرافیایی زبان‌های این خانوادهٔ بزرگ باشد. همچنان در آلمان این یک اصطلاح استاندارد علمی است.

توماس یانگ نیز مانند آلمانی‌ها نامِ این دو منتهی‌الیه جغرافیایی که به این شکل در کنارِ هم قرار داده می‌شد برای نشان دادن گستره جغرافیایی آن مردم بر روی نقشه و زبانِ فرضیشان در نظر گرفت. زمانی که توماس یانگ نام هندواروپایی را به عنوان یک اصطلاح جغرافیایی ساخت، هنوز توافقی بر سر نامگذاری خانواده زبانی تازه دسته‌بندی شده در میان نبود و پس از او نیز نام‌های دیگری برای این خانواده زبانی پیشنهاد کرده‌اند. از میان نامهایی که در آن دوران در میان نهاده شدند، این فهرست به ترتیب تاریخی است:

• هندوژرمنی[71] (کنراد مالت-برون، ۱۸۱۰)
• هندواروپایی (توماس یانگ، ۱۸۱۳)
• یافثی[72] (راسموس راسک، ۱۸۱۵، برگرفته از یافث)
• هندی-توتی[73] (فریدریش اشمیتهنر، ۱۸۲۶)[74]
• سانسکریتی[75] (ویلهلم فون هومبولت، ۱۸۲۷)
• هندوکِلتی[76] (یا هندوسلتی) (اوت فریدریش پوت، ۱۸۴۰)
• آریااروپایی[77] (گرازیادیو ایسایا آسکولی[78][79][80] ۱۸۵۴)
• آریایی[81] (ف. ماکس مولر، ۱۸۶۱)
• آریایی[82] (اونوره شَوه، ۱۸۶۷)[83]

اصطلاح آریایی که زمانی، به‌ویژه بدنبال نامگذاری ماکس مولر (خاورشناس، دین‌شناس و زبانشناس پرآوازه آلمانی اواخر سده نوزدهم) رواج داشت، تا جنگ جهانی دوم همچنان جایگاه خود را هم به عنوان نام این خانواده زبانی و هم در جایگاه نام نژاد مردمانی که تبار آریایی دارند _امروزه در فارسی سفیدپوست و در زبانهای اروپایی قفقازی گفته می‌شوند_ حفظ کرد. اصطلاح زبانهای آریایی از زمانی برای این خانواده زبانی کنار گذاشته شد که اصطلاح آریانیسم (آریایی گرایی) از سوی متفقین برابر با نازیسم گرفته شد؛ سوگیری نژادی- سیاسی آن جایگاه زبانشناسانه اش را به کناری راند؛ و زیر سایه جنگ جهانی دوم و پیامدهای آن قرار گرفت؛ ماکس مولر نگران سیاسی شدن نام خانواده زبان‌های اروپایی بود و تا پایان زندگانی نیز گهگاه این نگرانی را بازگو می‌کرد.[84] آلمان نازی بر پایه باور به خلوص و برتری نژادی،[85] برای اثبات برتری خود بر دیگر نژادها خود را آریَن (آریایی) نامید _چرا که در آن زمان واژه آریایی در دانشگاه‌ها و انجمن‌های آکادمیک اصطلاح علمی شناخته شده‌ای بود_ و همچنین ادعا می‌کرد که خود برترین نژاد میان آریایی‌ها است و این اصطلاح را که نخست در زبانشناسی و مردمشناسی نژادی[86] کاربرد داشت، تبدیل به اصطلاحی ایدئولوژیک، سیاسی و نژادگرایانه نمود.[87] پس از جنگ دوم جهانی، با پیروزی متفقین و اوجگیری تبلیغات دربارهٔ نسل‌کشی یهودیان و جنایتهای نازی‌ها در اردوگاه‌های اسیران،[88] در رده تابوهای علمی-فرهنگی-سیاسی طبقه‌بندی شد.[89] و در نیمه پایانی سده بیستم میلادی در آمریکا و به‌ویژه در اروپا آن را در ردیف انکار هولوکاست نهاده؛ از آنجا که هنوز برای ایشان یادآورِ بارِ سیاسی و خاطرات تلخ جنگی ویرانگر بود، همچون خط قرمزی با آن رفتار نمودند.

پیش‌تر نامِ آریایی نیز برای این خانوادهٔ زبانی کاربرد داشت. در حالی که در تقسیم‌بندی امروزی بر اساس نام هندواروپایی، زبان‌هایِ آریایی (ایرانیان و هندیان) یا هندوایرانی، فقط یکی از شاخه‌هایِ خانوادهٔ هندواروپایی را شکل می‌دهند؛ یعنی کاربرد این نام برایِ کلِ خانواده، طبق این نامگذاری نادرست است. امروزهِ نامِ آریایی فقط به همین شاخه هندوایرانی اطلاق می‌گردد. اصطلاح هندوآریایی، علاوه بر دلالت زبانی اش که به معنی زبان آریاییان هند است، معنای دیگری نیز یافته‌است و بر فرهنگی که پس از افول تمدن درهٔ سند ظهور و تکامل یافت نیز اطلاق می‌گردد.[90]

جایگاه امروزی

امروزه بیشتر کشورها، زیرِ پایِ مردمانی است که یا زبانشان هندواروپایی‌ست یا یکی از آنها زبانِ رسمیِ سرزمینشان است؛ یعنی یا خود از نژادی هندواروپایی (هندی-ایرانی-اروپایی) نیستند یا نژادِ پیش از آمدنِ آریا-اروپایی‌ها کم‌کم تحلیل رفته‌است. این بدان دلیل است که مردمانِ هندواروپایی در تسخیر سرزمین‌هایِ دیگر موفّق‌تر از دیگران بوده‌اند.

این مسئله به نابودی یا نَوان‌شدگیِ دیگر خانواده‌هایِ زبانیِ انجامیده. برایِ نمونه زبانِ عیلامی/ ایلامی که تا امروز زبانی تک خانواده شناسایی شده‌است، یعنی زبانی دیگر تا کنون یافت نشده که با آن در یک خانواده جای داده شود، امروزه جایِ خود را به زبان‌های ایرانی داده که خود از زبان‌هایِ آریایی و اروپایی اند. یکی از زبان‌هایِ رسمیِ سلسله ایرانیِ هخامنشی، عیلامی/ ایلامی بوده‌است.

به‌عنوانِ نمونه دیگر، می‌توان زبان‌هایِ پرشمار سرخ‌پوستانِ آمریکا را مثال آورد، که تا مرز نابودی به دست انگلیسی، اسپانیایی، پرتغالی و فرانسوی، که همگی اروپایی هستند، کم گویشور گشته یا به‌کل، از میان رفته‌اند.

شاخه‌ها

شاخه‌های زبان‌های هندواروپایی.

• زبان‌های آناتولیایی یا آناتولی
  • زبان هیتی یا هیتّی (انگلیسی: زبان هیتی):

این زبان از مهم‌ترین زبان‌ها در مطالعه‌هایِ هندواروپایی است. سندهای بسیاری از آن به جا مانده که پیشینه‌یِ برخی به ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد؛ یعنی از وداها نیز کهن ترند و به این ترتیب، کهن‌ترین سندهایِ خوانده‌شدهٔ هندواروپایی هستند. به دلیل‌هایِ برشمرده، هیتی در بازسازی زبانِ هندواروپاییِ مادر بسیار پراهمّیت بوده‌است.

• • زبان لوویایی (انگلیسی: زبان لووی)
  • زبان لیدیایی (انگلیسی: زبان لیدیایی)
• زبان‌های تُخاری:

تُخاری در متن‌هایی مشاهده گردیده که به سده‌یِ هفتم پس از میلاد برمی‌گردند و در آسیای مرکزی از خاک بیرون کشیده شده‌اند. از زبان‌هایِ منفردِ هندواروپایی‌ست؛ یعنی در شاخهٔ تُخاری تنها زبانِ تُخاری وجود دارد.

• زبان‌های هندوایرانی یا آریایی
• زبان‌های ایرانی
  • زبان‌های ایرانی شرقی
    • زبان‌های ایرانی شرقی باستان: سکایی باستان†
    • زبان‌های ایرانی شرقی میانه: سغدی† باختری† خوارزمی† سکایی سرمتی† داسی-تراسی† رخش آلانی† یاسی† کوشانی† ماساگتی† پارتی† سکایی ختنی† سکایی تمشقی (مارال باشی)†
    • زبان‌های ایرانی شرقی نو: پشتو، آسی، نورستانی، زبان‌های پامیری (اشکاشمی، سنگلیجی، روشنانی، یغنابی، شغنانی، یزغلامی، وخی)
  • زبان‌های ایرانی غربی
  • زبان‌های ایران مرکزی
• زبان‌های هندوآریایی
• نورستانی
• زبان‌های هِلِنی
• زبان‌های ایتالی
• زبان‌های اوسکواومبری
• زبان‌های لاتین‌وفالیسکی
• زبان اَرمَنی
• زبان‌های بالت‌واسلاوی
• زبان‌های ژِرمَنی
  • زبان‌های ژرمنی غربی
  • زبان‌های ژرمنی شمالی (اسکاندیناویایی)
  • زبان‌های ژرمنی شرقی:

زبان‌های عضو این گروه همگی زبان‌هایی مرده‌اند.

• زبان آلبانیایی
• زبان‌های سِلتی

جدول واژه‌های زبان‌های هندواروپایی (آریایی: کاربرد قدیم)

زبان نیا-هندواروپایی	زبان انگلیسی	زبان گوتی	زبان لاتین	زبان یونانی	سانسکریت	زبان‌های ایرانی	زبان‌های اسلاوی	زبان‌های بالتیک	زبان‌های سلتی	زبان ارمنی	زبان آلبانیایی	زبان تخاری	زبان هیتی
*meH₂tér"	mother (<OE mōdor)		māter "mother"	mḗtēr "mother"	mātár- "mother"	Av mātar- "mother" "مادر"	OCS mati (matere) "mother"	Lith mótyna "mother"	OIr māthir "mother"	mayr "mother"	motër "sister"	A mācar, B mācer "mother"
*pH₂tér"	father (<OE fæder)	fadar "father"	pater "father"	patḗr "father"	pitár- "father"	Av pitar- (nom. also pta, ta), OPers pita "father" "پدر"			OIr athir "father"	hayr "father"		A pācar, B pācer "father"
*bhréH₂ter"	brother (<OE brōþor)	brōþar "brother"	frāter "brother"	phrā́tēr "member of a phratry (brotherhood)"	bhrā́tar- "brother"	Av brātar-, OPers brātar-, Ossetian ärvád "brother, relative" "برادر"	OCS bratrŭ "brother"	Lith broterė̃lis "little brother"	OIr brāth(a)ir, W brawd (pl. brodyr) "brother"	ełbair (gen. ełbaur) "brother"		A pracar, B procer "brother"
*swésor"	sister (<OE sweostor, influenced by زبان نروژی باستان systir)	swistar "sister"	soror "sister"	éor "relative"	svásar- "sister"	Av x ̌aŋhar- "sister" "خواهر"	OCS sestra "sister"	Lith sesuõ (seser̃s) "sister"	OIr siur, W chwaer "sister"	k`oir (k`eṙ), nom.pl k`or-k` "sister"[91]		A ṣar, B ṣer "sister"
*dhugH₂-tér"	daughter (<OE dohtor)	daúhtar "daughter"	زبان اوسکی futír "daughter"	thugátēr "daughter"	duhitár- "daughter"	Av dugədar-, duɣδar-, NPers duxtar, duxt "daughter" "دختر"	OCS dŭšter- "daughter"	Lith dukter- "daughter"	Gaulish duxtir "daughter"	dowstr "daughter"		A ckācar, B tkācer "daughter"	túwatara "daughter"
*suHnú"	son (<OE sunu)	sunus "son"		huiús "son"	sūnú- "son"	Av hunuš "son" "پسر"	OCS synŭ "son"	Lith sūnùs "son"		ustr "son"		A se, B soyä "son"
*nepot"	OE nefa "nephew"		nepōs (nepōtis) "grandson, nephew"	népodes "descendants"	nápāt- "grandson, descendant"	Av napāt-, naptar-, OPers napāt- "grandson, descendant" "نوه"		OLith nepotis "grandson"	OIr nïæ "sister's son", W nei "nephew"		nip "grandson, nephew"

جستارهای وابسته

• فهرست زبان‌های هندواروپایی
• آریایی
• زبان نیا-هندواروپایی
• مردم نیا-هندواروپایی
• هندوایرانی
• هندواروپایی
• مطالعات هندواروپایی

پانویس

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Indo-European". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. Colin Kidd (2006). The Forging of Races: Race and Scripture in the Protestant Atlantic World, 1600–2000. Cambridge University Press. pp. 23–. ISBN 978-1-139-45753-8.
3. https://www.ethnologue.com/subgroups/indo-european. Missing or empty |title= (help)
4. «Thomas Stephens SJ | Jesuits in Britain». www.jesuit.org.uk. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۶.
5. «CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Thomas Stephens». www.newadvent.org. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۶.
6. Singh, Brijraj (1995). "THE FIRST ENGLISHMAN IN INDIA: THOMAS STEPHENS (1547-1619)". Journal of South Asian Literature. 30 (1/2): 146–161. ISSN 0091-5637.
7. "The first English Jesuit in India: The remarkable story of Thomas Stephens SJ". Thinking Faith: The online journal of the Jesuits in Britain. Retrieved 2019-12-16.
8. «Indo-European languages Facts for Kids». kids.kiddle.co. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۶.
9. «The Proto-Indo-European Language». www.stephen-knapp.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۶.
10. devaḥ/dio "God", sarpaḥ/serpe"serpent", sapta/sette "seven", aṣṭa/otto "eight", and nava/nove "nine"
11. «اوروکس، سیلوین، تاریخ زبانشناسی (به انگلیسی) صفحه ۱۱۵۶، سال ۲۰۰۰».
12. "Marcus Zuerius van Boxhorn". Google Arts & Culture. Retrieved 2019-12-16.
13. ابولقاسمی، محسن، تاریخ زبان فارسی، سازمان سمت، ۱۳۷۳. (ص ۸ و ۹)
14. گروهی از زبانشناسان آن را به همراه کره ای خاوری‌ترین زبان ترکی می‌دانند. نام فراگیر آلتایی نیز چندی است که دیگر پذیرفته نیست؛ زیرا با آنکه وامواژه‌هایی در زبان‌های این چند خانواده زبانی یافت می‌شود، جدایی ساختاری میان زبان‌های مغولی، ترکی و تونگوزی روشن شده‌است.
15. پیشتر آلتایی، نامی فراگیر برای خانواده پنداشته شده زبانهای ترکی، تونگوزی و مغولی به‌شمار می‌آمد، اکنون این اصطلاح دیگر پذیرفتگی علمی ندارد. همچنین نام اورال-آلتایی نیز پیش از آن برای خانواده فرضی زبانهای اورالی و زبانهای آلتایی به کار می‌رفت؛ که این هم دیر زمانی است دیگر کاربردی ندارد.
16. نامی که در آن زمان برای زبان‌های اسلاوی کاربرد داشت.
17. که درآن زمان پارسینامیده می‌شدند.
18. Michael, Franklin (2005). "A Cymmrodor Claims Kin in Calcutta: An Assessment of Sir William Jones as Philologer, ,Polymath, and Pluralist,p.62".
19. https://www.researchgate.net/publication/325273800_Why_Sir_William_Jones_got_it_all_wrong_or_Jones%27_role_in_how_to_establish_language_families − Lyle Campbell & others, canterbury university,New Zealand,p258-9,21 May 2018
20. "Indo-European".
21. "What are the largest language families?". 25 May 2019.
22. "Glottolog 4.2.1 -".
23. "Indo-European.eu | Languages, Cultures & Peoples".
24. "Albanian".
25. "Armenian".
26. "Balto-Slavic".
27. "Celtic".
28. "Germanic".
29. "Greek".
30. "Indo-Iranian".
31. "Italic".
32. Melchert 2012
33. "Introduction to Tocharian". lrc.la.utexas.edu. Retrieved 2020-04-14.
34. "Indo-European".
35. https://glottolog.org/resource/languoid/id/indo1319
36. «Lithuanian Art Fund». www.lietuvosmenas.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۱.
37. Hal, Toon Van (2010-11-01). "On 'the Scythian Theory': Reconstructing the Outlines of Johannes Elichmann's (1601/1602–1639) Planned Archaeologia Harmonica". Language & History. 53 (2): 70–80. doi:10.1179/175975310X12798962415143. ISSN 1759-7536.
38. «Marcus Zuerius van Boxhorn». library.missouri.edu. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۱.
39. "Tower of Babel | mythological tower, Babylonia". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2019-12-11.
40. که برجسته‌ترین نوآوری‌های وی دربارهٔ فیزیک نور است و از این رو از سوی برخی فیزیکدانان نامدار ستوده شده‌است.
41. نیای یهودیان
42. نیای مردمان شام، فلسطین، مصر، حبشه و شمال آفریقا
43. indisch-teutsch که واژه teutsch از توت (یوت/گوت/جوت) و از توتن‌ها (به لاتین: teutones) برگرفته که نام کهن آلمانی‌ها و ریشه نام نوین آنها (deutsch) است.
44. "Katalog der Deutschen Nationalbibliothek". portal.dnb.de (به آلمانی). Retrieved 2019-12-11.
45. «Friedrich Schmitthenner - Deutsche Digitale Bibliothek». www.deutsche-digitale-bibliothek.de. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۱.
46. که از تلفظ لاتین توت‌ها (teutones) برگرفته اند. گونه دیگری از گویش انگلیسی آن، جوت (گوت) است. آنها در شبه جزیره یوت لند می‌زیستند_ که امروزه بخش بزرگتر دانمارک است_ و فرانسوی‌ها آنان را ژوت می‌خواندند. اینان در کنار سکسون‌ها و انگل‌ها، سه تیره سازنده نژاد آنگلوساکسون بودند که از همین‌جا به انگلستان مهاجرت کردند. نام یوت لاند را نیز از همین تیره برگرفته اند. همچنین بزرگترین جزیره سوئد در شمال شرقی یوتلند (جوتلند) با نام گوتلاند و بخشهایی در انگلستان نیز وجود دارد که همنام همین تیره است(گوتلند).
47. sanskritisch
48. «1911 Encyclopædia Britannica, Vol 22:4/Pott, August Friedrich (1802-1877)- Wikisource, the free online library». en.m.wikisource.org. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۱.
49. indokeltisch
50. "Graziadio Isaia Ascoli | Italian linguist". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2019-12-11.
51. «Honoré Chavée (1815-1877)». data.bnf.fr. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۱.
52. «The Proclamation of Anittas (Old Hittite)». lrc.la.utexas.edu. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۲.
53. «دیباچه کتاب هندواروپایی، واقعیت و بازسازی، که در تارنمای جی استور بازگو شده‌است:».
54. «Genetic evidence from the South Caucasus region shows surprising long-term stability». m.phys.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۲۲.
55. Reich، David (۲۰۱۸-۰۳-۲۳). «Opinion | How Genetics Is Changing Our Understanding of 'Race'» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۲۲.
56. Quiles، Carlos (۲۰۱۸-۰۵-۱۰). «No large-scale steppe migration into Anatolia; early Yamna migrations and MLBA brought LPIE dialects in Asia». Indo-European.eu (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۲۲.
57. Haber, Marc; Mezzavilla, Massimo; Xue, Yali; Comas, David; Gasparini, Paolo; Zalloua, Pierre; Tyler-Smith, Chris (2016-06). "Genetic evidence for an origin of the Armenians from Bronze Age mixing of multiple populations". European Journal of Human Genetics. 24 (6): 931–936. doi:10.1038/ejhg.2015.206. ISSN 1476-5438. Check date values in: |date= (help)
58. Quiles، Carlos (۲۰۱۸-۰۵-۲۲). «Copenhagen group: Germanic and Balto-Slavic from Bell Beaker; Indo-Anatolian homeland in the Caucasus». Indo-European.eu (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۲۲.
59. «World's most-spoken languages may have arisen in ancient Iran | New Scientist». www-newscientist-com.cdn.ampproject.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۲۲.
60. «World's most-spoken languages may have arisen in ancient Iran | New Scientist». www-newscientist-com.cdn.ampproject.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۲۲.
61. Quiles، Carlos (۲۰۱۷-۱۱-۱۸). «The renewed 'Kurgan model' of Kristian Kristiansen and the Danish school: "The Indo-European Corded Ware Theory"». Indo-European.eu (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۲۲.
62. «Story of most murderous people of all time revealed in ancient DNA | New Scientist». www-newscientist-com.cdn.ampproject.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۲۲.
63. «A Game of Clans & A Clash of Chiefs – Academia Prisca» (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۲۲.
64. http://www.sciencemag.org/content/337/6097/957.abstract?sid=192102e8-a5bc-4744-ac5a-5500338ab381
65. Family Tree of Languages Has Roots in Anatolia, Biologists Say
66. wave of advance
67. Indigenous Aryans
68. out of india
69. «زبان، گویش و لهجه (بخش توضیحات)؛ تارنمای زبان فارسی». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۷ مه ۲۰۱۲.
70. «Kalevi Wiik: Europe's oldest language?». neba.finlit.fi. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۲۲.
71. نخست به فرانسوی به میان آمد: indo-germanique سپس به سیمای آلمانی فراگیر شد: indo-germanisch
72. به دانمارکی: japetisk
73. indisch-teutsch
74. Ursprachlehre: Entwurf zu einem System der Grammatik. Frankfurt, M. 1826. Reprint.
75. به آلمانی: sanskritisch
76. indokeltisch
77. به ایتالیایی: ario-europeo
78. "Graziadio Isaia Ascoli | Italian linguist". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2019-12-10.
79. "Graziadio Isaia Ascoli - Oxford Reference". www.oxfordreference.com. doi:10.1093/oi/authority.20110803095427901. Retrieved 2019-12-10.
80. «Ascoli, Graziadio Isaia | Encyclopedia.com». www.encyclopedia.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۰.
81. "aryan | Origin and meaning of the name aryan by Online Etymology Dictionary". www.etymonline.com. Retrieved 2019-12-10.
82. به فرانسوی: Ariaque
83. «Indo-European studies explained». everything.explained.today. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۱.
84. F. Max Müller (1888) Biographies of Words and the Home of the Aryas. Kessinger Publishing reprint, 2004, p.120
85. برگرفته از نظریه نظریه نژاد برتر که آن را به کنت دو گوبینو نویسنده کتاب نابرابری نژادهای مردمان پیوند می‌دهند.
86. racial anthropology
87. Sullivan, Kerry. "The True Aryans: Who Were They Really and How Were Their Origins Corrupted?". www.ancient-origins.net. Retrieved 2019-12-10.
88. «The Roma Genocide». Roma Genocide Remembrance Initiative (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۰.
89. «How did the Nazis construct an Aryan identity? | South African History Online». www.sahistory.org.za. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۰.
90. محمدرضا, عدلی، (2015-10-23). "سرچشمه‌های فرهنگ هندی: نگاهی به تمدن پیشاآریایی و آریایی نخستین". پژوهشنامه ادیان. 9 (1). ISSN 2008-0476.
91. k`oir <*swesōr; k`eṙ <*swesros; k`or-k` <*swesŏres

منابع

• ابولقاسمی، محسن، تاریخ زبان فارسی، سازمان سمت، ۱۳۷۳.

• Comrie, Bernard (ed), The World's Major Languages, Oxford University Press, 1990. ISBN 0-19-506511-5

پیوند به بیرون

• زبان‌های هند و اروپایی، دانشنامه دنبلید