زبان سکایی باستان

زبان سکایی باستان که امروزه از زبان های ایرانی شرقی دسته بندی می شود، به زبان ایرانی نیای زبان های سکاها گفته می‌شود. سکاها از هزارهٔ اول پیش از میلادمسیح تا هزارهٔ اول میلادی، منطقهٔ وسیعی را از کناره‌های دریای سیاه تا مرزهای چین در تصرف داشتند. این قبایل در نوشته‌های فارسی باستان -saka، در منابع یونانی skuthai نامیده شده‌اند. واژه سکا، در زمان و مکان، کاربرد بسیار گسترده ای دارد[2]، و سرزمین آنان چنان پهناور و دارای تیره های گوناگون بود که به گزارش هرودوت[3]، سکاهای فرادریا برای دانستن زبان آنان که در دوردست شرقی (خوارزم و سغد) می زیستند، نیاز به ترجمه داشته و در سرزمین خود برای گذر یک کاروان از دهانه ولگا در دریای کاسپین تا کوهستان اورال نیاز به هفت ترجمان برای هفت زبان بود.[4] به گفته برخی پژوهشگران[5] این زبان ها می تواند دربرگیرنده زبان تاتارها، اسلاوها و فین-اوگری ها، از ساکنان سرزمین سکاها باشد.[6] گر چه گویا هرودوت از شرقی ترین سکاها در شمال رود اوردوس چین و جنوب سیبری (نیاکان شیونگ نو یا خیون) تا کوهستان آلتای خبری نداشته است. زبان قبایل سکایی غربی را که در دورهٔ باستان در مناطق شمال دریای سیاه و در همسایگی یونانی ها می زیستند، اسکولوتی است که امروزه بیشتر با نام یونانی آن، اسکیتی می‌نامند.[7] در کتیبه‌های فارسی باستان از چهار دسته قبایل سکائی زیر نام برده شده‌است: سکاهای تیزخود، سکاهای آن سوی سغد[8]، سکاهای هوم نوش، سکاهای فرا دریا (آن سوی دریای سیاه).

زبان سکایی باستان
Ptolemy's Scythia
زبان بومی درسرمتی، سکستان، سکستان کوچک، آلانیا
منطقهآسیای مرکزی، اروپای شرقی
قومیتسکاها، سرمتی، and الانان
دورهاروپای دوران قدیم، دوران باستان متأخر
گویش‌ها
(Western) Alanian
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹در زمان‌های گوناگون:
xsc – Scythian
xln – Alanian
oos – Old Ossetian
فهرست لینگوییست
xsc Scythian
 xln Alanian
 oos Old Ossetian
گلاتولوگoldo1234  (Old Ossetic)[1]

دسته‌بندی

اکثر قریب به اتفاق دانشمندان موافقند که زبان‌های سکایی-سرمتی (و اوستیک) به زبان‌های ایرانی شرقی تعلق دارند. مانند زبان سغدی که زمانی گسترده بود اما اکنون منقرض شده‌است. فرضیه ایرانی بودن عمدتاً بر کتیبه یونانی که در شمال دریای سیاه یافت شده و شامل چند صد نام از زبان سرمتی است که نشان دهنده نزدیکی زیادش با زبان آسی است، استوار است.[9]

منابع پژوهش

به نوشته رودیگر اشمیت، منابع مکتوب از سکاها و زبانشان فقط توسط برخی همسایگانشان که با آن‌ها ارتباط داشته‌اند، از جمله آشوری‌ها، پارسی‌ها و یونانی‌ها ثبت گشته‌است. از منابع کتیبه‌های میخی (هم نئوآشوری‌ها هم فارسی باستان) ما فقط برخی نام‌های ایزوله شده افراد و قبایل را می‌دانیم. اطلاعات بیشتر توسط منابع یونانی و به ویژه برای زبانشان توسط هرودوت تاریخنگار ثبت شده‌است.[10]

آثار سکایی باستان

از زبان سکایی باستان هیچ اثر مکتوبی تا کنون کشف نشده‌است. با این وجود در برخی منابع ایرانی، یونانی و آشوری شماری از واژگان سکایی باستان که عمدتاً نام‌های خاص هستند بجای مانده‌است. پس از انقلاب زبانی دوره باستان و ورود زبان‌های ایرانی به دوره میانه زبان سکایی در شرق ایران زمین به صورت دو گویش ختنی و تمشقی باقی ماند که از آن دو گویش آثاری امروزه در دست داریم.

آثار سکایی میانه را به دو دستهٔ زبان سکایی ختنی یا ختنی و سکایی تۇمشۇق تقسیم می‌کنند. زبان ساکا، نامی مشترک برای این دو زبان است. آثار تۇمشۇق از نظر زبانی کهنه‌ترند.[11] گویش دیگر زبان ختنی در ناحیهٔ تومشوق در شمال شرقی کاشغر متداول بوده‌است که اسناد چندانی از آن برجای نمانده و آنچه به دست آمده نیز هنوز درست خوانده نشده‌است.[12]

سکاها طایفه‌های ایرانی بودند که در دو سوی دریای خزر، دشت‌های جنوب روسیه و ماوراءالنهر می‌زیستند و از زبان آن‌ها در دوره باستان هیچ اثر مکتوبی در دست نیست.[13] گزارش‌های هرودوت از افسانه‌ها و داستان‌های اسکیتی و به وجود ادبیات بسیار غنی و به ویژه، حماسی زبان سکایی باستانی گواهی می‌دهد.[14] به روایت هرودوت، پس از پیروزی سومین شاه ماد (هووخشتره) بر سکاهای غاصب (اسکیتی‌ها) و بازستانی امپراتوری ماد، با آن‌ها با مهربانی رفتار کرد و «پسرانی را بدیشان سپرد تا به زبان خود و هنر تیراندازی را بدان‌ها بیاموزد».[14]

نمونه‌ای از واژگان سکایی برجای مانده

تنها آثار بازمانده از زبان سکایی باستان، برخی اسامی افراد، قبیله‌ها و مکان‌ها در کتیبه‌های یونانی منطقه پنتوس و در آثار یونانی است، که بر اساس آن‌ها و به کمک زبان‌های ایرانی باستان (اوستایی و فارسی باستان) و نام چند مکان (تپه، رودخانه در اوکراین و جنوب روسیه)، می‌توان برخی از واژه‌های این زبان را بازسازی کرد.[14]

رضایی باغ‌بیدی، ۲۲ واژه را گردآوری کرده‌است:[14]

سکاییفارسی نوسکاییفارسی نوسکاییفارسی نو
abraآسمانapآبarmaدست
aryaآریاییaspaاسبbagaبغ، پروردگار
danuرودgausaگوشhazahraهزار
kutiسگmaduعسلmatukaملخ
mrgaمرغ، پرندهraupasaروباهsaukaآتش
syavaسیاهvarkaگرگvarazaگراز
xsasششxvarخوردنzantuقبیله
zaranyaزر، زرین____

از زبان سکاهای مغرب که در کنارهٔ دریای سیاه و جنوب روسیه زندگی می‌کرده‌اند تعدادی واژه در کتاب‌های یونانی و لاتین باقی مانده‌است. چند نمونه از واژه‌های سکایی غربی عبارتند از:

  • arvant:تند و سریع
  • aspa:اسب
  • atar:آذر
  • carma:چرم
  • gauša:گوش
  • hapta:هفت.

گویش‌های سکایی

زبان سکایی باستان، گویش‌های مختلفی داشته که دو تا از آنها، اسکیتی و سرمتی بودند. به روایت هرودوت، زبان سرمت‌ها اسکیتی است، اما به اصالت باستانی‌اش صحبت نمی‌شود. شواهد نشان می‌دهد که دست‌کم در برخی از گویش‌های اسکیتی-سرمتی باستان xv ایرانی باستان به f و d ایرانی باستان در میان دو مصوت به l (یعنی d <δ <l) تبدیل گشته‌است. مانند farna* به معنی «فر، فره» از xvarnah و skula* (نام یکی از شاهان اسکیتی) از skuda.[14]

دانشمندان از گویش‌های باستانی سکاهای مرکزی و ترکستان شرقی به جز چند نام قبیله که در کتیبه‌های فارسی باستان و در نوشته‌های یونانی باقی مانده‌است، اطلاع دیگری ندارند. در قرن دوم پیش از میلاد مسیح، یک مجموعه از قبایل سکائی و قبایل تخاری که احتمالاً با قبایل سکایی خویشاوند بودند، منطقهٔ بلخ و زرنگ (سیستان) و رُخَّج را تصرف کردند و بعدها قلمروی خود را تا شمال غربی هند گسترش دادند. در منطقهٔ اخیر آثار یک گویش سکائی در کتیبه‌هایی از قرن اول میلادی به خط خَرُشتی و بَراهمی باقی مانده‌است.

سکائی در حال حاضر به زبان متون ایرانی مکتوب به خط براهمی که از حفریات باستان‌شناسی قرن بیستم در ختن و دیگر واحه‌های ترکستان شرقی به دست آمده‌اند، اطلاق می‌گردد. زبان این متون که تاریخ آن‌ها میان قرن‌های پنجم تا دهم میلادی است و بخش عمدهٔ آن‌ها ترجمهٔ آثار بودائی سنسکریت (به شعر و نثر) است، هندی-سکائی یا بر اساس محل کشف بخش عمدهٔ اسناد سکائی-ختنی یا تنها ختنی نیز نامیده شده‌است.[15] در اسنادی که از ختن به دست آمده، نام این زبان hvatanau,hvamno ختنی ذکر شده‌است. آنچنان که از متون به دست آمده از دیگر واحه‌های ترکستان شرقی (مُرتُک، تُمشُق) بر می‌آید، بعضی از گویش‌های خویشاوند با ختنی در این مناطق رایج بوده‌است. در قرن پنجم قمری، یازدهم میلادی، هنوز در منطقهٔ کاشغر به گویش‌هایی از همین نوع تکلم می‌کردند.

کشف نسخ خطی سکایی در واحه‌های ترکستان شرقی گواه این نکته است که حتی بعد از مهاجرت‌های بیشمار قبایل سکایی-تخاری و هفتالی (خیونی) به طرف غرب، یعنی بلخ، ماوراءالنهر و سیستان، بخشی از مردمانی که به زبان‌های شرقی گفتگو می‌کردند تا پایان هزارهٔ اول میلادی در این سرزمین باقی مانده‌بودند. بعد از این تاریخ گویش‌های ترکی به‌طور نهایی جای این گویش‌های ایرانی را گرفت.

پانویس
  1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Old Ossetic". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
  2. «مرزهای سکا و رودخانه های سرزمین آنان به گزارش هرودوت و سازگار نمودن آن با جغرافیای کنونی در (به انگلیسی:) پیشرفت های انجمن واژه شناسی. صفحه ۷۸-۸۰».
  3. که کهن ترین کتاب تاریخی غرب و گزارش یونانی از رویدادهاست.
  4. «The Internet Classics Archive | The History of Herodotus by Herodotus». classics.mit.edu. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۶.
  5. Max Müller
  6. «(به انگلیسی) سخنرانی های ماکس مولر درباره زبانشناسی: بررسی زبان های بیگانه، صفحه ۸۲».
  7. به گزارش هرودوت، آنان خود را اسکولوتی (scoloti) یونانی ها آنان را اسکیت (scyth) می نامیدند.
  8. نام سغد خود برگرفته از سَگودَ همریشه اسکودا (:سکا)
  9. Compare L. Zgusta, Die griechischen Personennamen griechischer Städte der nördlichen Schwarzmeerküste [The Greek personal names of the Greek cities of the northern Black Sea coast], 1955.
  10. Schmitt، «SCYTHIAN LANGUAGE»، Encyclopædia Iranica.
  11. تاریخ ادبیات پیش از اسلام، ص ۳۶۵
  12. ادبیات ساسانی، ص ۵۵
  13. زرشناس، میراث ادبی روایی در ایران باستان، 15.
  14. رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبان‌های ایرانی، ص 35-37
  15. تاریخ زبان فارسی، ص ۶۹

منابع

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.