زبان گیلکی

زبان گیلکی (گیلٚکي زٚوان ɡilɵki zɵvān) از گروه زبانهای ایرانی شاخه شمال غربی است که زبان مادری اکثر مردم استان گیلان و جوامع کوچکتری در استانهای مجاور، از جمله استانهای مازندران، استان قزوین و نیز در استان تهران است.[2][3] گیلکی از شرق با گویشوران مازندرانی و از غرب با گویشوران تالشی و از جنوب با گویشوران تاتی همجوار است و در درون محدوده خود دارای گونه‌هایی است.[5]

گیلکی
گیلکی/gilⲑki
زبان بومی در	ایران، استان گیلان و جوامع کوچکتری در استانهای تهران، استان البرز، مازندران[1] واستان قزوین.[2][3][4]
منطقه	جنوب غربی دریای کاسپین
شمار گویشوران	۳٫۳ میلیون  (بدون تاریخ)
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی شمال غربی زبان‌های کاسپین گیلکی
سامانه نوشتاری	الفبای عربی الفبای گیلکی الفبای لاتین
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	glk
زبان‌شناسی	58-AAC-eb

زبان گیلکی از گروه زبان‌های شمال غربی ایرانی و در مجموع زبان‌های کاسپین است.[6] علاوه بر گیلکی این خانواده شامل زبانهای تالشی، مازندرانی و تاتی می‌باشند.[6] از دیدگاه تاریخی این زبانها به زبان پارتی (اشکانی) وابستگی دارند.[6] گیلکی با دیگر زبان‌های ایرانی شمال غربی نزدیکی دارد.[7] مردم شمال غربی گیلان، به زبانی دیگر از خانواده زبان‌های کناره دریای کاسپین که زبان تالشی باشد تکلم می‌کنند. گیلکی نزدیکی زیادی با زبان مازندرانی داشته و گویشوران این دو زبان تا حد نسبتاً زیادی می‌توانند سخنان هم دیگر را بفهمند. گیلکی تنها در ایران رواج دارد و شبکه استانی گیلان بخشی از برنامه‌های تلویزیونی خود را به این زبان اجرا می‌کند. گیلکی به عنوان زبان رسمی جلسات شورای شهرستان رشت تعیین شده‌است.[8] باید توجه کرد که نه تنها بین گیلکی و مازندرانی تفاوت‌های زیادی وجود دارد بلکه هر یک از این دو گونه زبانی دارای لهجه‌های فراوانند.[9] زبان گیلکی مشتمل بر سه گویش اصلی است، بیه پس، بیه پیش و گالشی که در کوهستان‌های جنوب گیلان و غرب مازندران رایج است. بیه‌پس و بیه‌پیش توسط رودخانه سپیدرود از هم جدا می‌گردند.[10] با اینکه گیلکی دارای سه گویش اصلی است اما لهجه هر شهر گیلان تفاوت ناچیزی با بقیه شهرها دارد. برای زبان گیلکی چند لهجه یا زیرگویش تعیین شده‌است که عبارتند از: رشتی، رودباری، صومعه‌سرایی، لاهیجانی، لنگرودی، رودسری، بندرانزلی، خمامی (در خمام و خشکبیجار)، لشت نشائی و فومنی (در فومن و شفت).[11] به اعتقاد عباس خائفی گویش رامسری یکی از گویش‌های موجود در زبان گیلکی در حاشیه دریای خزر است. هر چند این شهرستان در استان مازندران واقع شده‌است اما همانند شهرستان تنکابن به زبان گیلکی سخن می‌گویند و از آداب و رسوم گرایش یافته به استان گیلان برخوردارند.[12] به گفته ایوب رسایی گیلکی شرقی شامل گویش‌های لاهیجان، رودسر، گالش و تنکابن می‌شود و گیلکی غربی شامل گویش‌های رشت، فومن و رودبار می‌شود.[13] گیلکی در رامسر و تنکابن با زبان مازندرانی درمی‌آمیزد.[14] گاه گویش بینابین چابکسری_تنکابنی (رامسری_تنکابنی) که به طبری_گیلکی (محدوده تنکابن تا چابکسر) معروف است هم به گروه زبان گیلکی اضافه می‌شوند.[15] و گاه نیز گویش تنکابن به عنوان آخرین گویش از زبان مازندرانی در مطالعات زبانشناسی شناخته می‌شود.[16][17][18] زبان گیلکی به دو گویش غربی (بیه پس) و شرقی (بیه پیش) تقسیم می‌شود و گاه دو گویش دیلمی_اشکوری و گویش بینابین چابکسری_تنکابنی (رامسری_تنکابنی) که به طبری_گیلکی (محدوده تنکابن تا چابکسر) معروف است هم به این فهرست اضافه می‌شوند.[19]

دستور زبان

دستور زبان گیلکی از خیلی جهات با فارسی یکسان یا شبیه است. همچون فارسی دو نوع بن فعل ماضی و مضارع دارد. در این زبان چهارده نوع زمان دستوری وجود دارد. ماضی: ساده، استمراری، مستمر، نقلی، التزامی، بعید، ابعد، ابعد دستوری و کامل. مضارع:ساده، مستمر، التزامی، مستقبل و کامل. بنابر نظر دونالد استیلو در دانشنامه ایرانیکا، بیشترین تفاوت‌ها در گرامر بین گویش‌های غربی و شرقی در افعال است[20] و از لحاظ علم صرف (تکواژشناسی) تاریخی بیشترین ویژگی‌های قابل توجه، پسوندهای سازنده زمان فعل در گویش شرقی گیلکی است. سازنده فعل زمان حال حاضر که ریشه در زبان‌های هندواروپایی دارد، گیلکی شرقی را با زبان مازندرانی و گویش‌های سمنان(شهمیرزادی و سنگسری و افتری و سرخه ای و لاسگردی و نه خود گویش سمنانی) و تاتی شمالی و زازاکی متحد می‌کند. سازنده زمان فعل گذشته شرطی که در گویش گورانی شمال کرمانشاه و منطقه موصل دیده شده و گذشته تابعی در بلوچی، پسوند هست برای ریشه گذشته و در جمله‌های شرطی در هر سه گویش مورد استفاده قرار می‌گیرد. در هر دوی این ویژگی‌ها گویش غربی گیلکی بیشتر به گویش‌های همسایه غربی و جنوبی خود شبیه است از آنجا که افعال زمان حاضر و افعال بی‌قاعده به همین شکل در تالشی جنوبی و کلوری و رودباری شکل گرفته‌اند.[21]

پیشینه

گیلکی از گروه زبان‌های شمال غربی ایرانی است. گروه زبان‌های حاشیه خزر در خانواده زبانهای ایرانی شامل زبانهای تالشی، مازندرانی، گیلکی و تاتی می‌باشند. در خانواده زبانهای غربی ایرانی زبانهای دیگری مانند کردی و زبان بلوچی و زبانهای مرکزی (راجی و گلپایگانی و زبان‌های ایران مرکزی و زبان زردشتیان یزد)[22] و همچنین زبان سیوندی می‌باشند.

الفبا

الفبای گیلکی دارای ۳۹ حرف است که مجموعه‌ای از تلفیق و آمیزش آنچه پاینده لنگرودی در کتاب فرهنگ گیل و دیلم خود آورد[23] و بعد از آن، تأثیر بسیار زیادی که مجله گیله‌وا بر آثار مکتوب گیلکی گذاشت و در نهایت خط پیشنهادی گیلکی که به صورت منسجم و کامل اولین بار در سایت ورگ منتشر شد.[24] سامانهٔ نوشتاری این خط همچون کردی و فارسی و… به خط آرامی است. همچنین در بعضی از سایت‌های اینترنتی از الفبایی بر پایهٔ الفبای لاتین استفاده می‌شود؛ که به شرح زیر است:

Aa-Ää-Bb-Cc-Dd-Ee-Ëë-Ⲑⲑ,Əə-Ff-Gg-Hh-Ii-Jj-Kk-Ll-Mm-Nn-Oo-Öö-Pp-Qq-Rr-Ss-Šš,Şş-Tt-Uu-Üü-Vv-Xx-Yy-Zz-Žž

گفتنی است که در بعضی از مواقع از حرف Ww نیز استفاده می‌شود. همچنین دو حرف Šš و Ⲑⲑ شکل دیگری دارند که مرسوم است- Şş و Əə.

خطر نابودی

بررسی‌هایی نشان می‌دهد زبان گیلکی در خطر است و پدران و مادران گیلک‌زبان به خصوص در شهرهای گیلک‌نشین اصرار دارند فرزندانشان فارسی صحبت کنند. این عامل، با کاهش دانسته‌های واژگان گیلک زبان‌ها، از یک سو باعث اختلال در فرایند زایش واژگانی و دستوری گیلکی می‌شود و از سوی دیگر با تشدید دو زبانه شدن گیلکی و استفاده اجباری گیلک‌ها از واژگان فارسی در گفتگوهایشان، فرایند مرگ تدریجی زبان مادری گیلک‌ها را شتاب می‌دهد، که البته این مسئله اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد.[25]

به ادعای بعضی منابع بی‌اعتنایی آموزش و پروش گیلان به زبان گیلکی و خالی بودن جای این زبان فراگیر گیلان، در فرایند آموزشی دانشگاه‌ها هم در این امر نقش‌آفرینی می‌کند، البته عنادی هم با گیلکی صحبت نمودن مشاهده نشده‌است.[26][27]

با توجه به روند تغییر زبان و لهجه در شهرستان‌های گیلان از جمله رشت، دو نسل آینده دیگر قادر به تکلم زبان گیلکی نیستند.[28]

گفته شده‌است که بنابر اعلام مؤسسه مکس پلانک، زبان گیلکی دومین زبان ایرانی در معرض خطر است.[29]

آواشناسی زبان گیلکی

واکه‌های زبان گیلکی

زبان گیلکی شامل ۱۱ واکه به شکل زیر می‌باشد.[30]

ردیف	گیلکی	فارسی	آوانگاری	مثال	توضیحات
۱	أ	اَ	/æ/	أحمد، زأی	-
۲	ئ (ائ)	اِ	/e/	ائره، بیئه-پیش	-
۳	ؤ (اؤ)	اُ	/o/	اؤره، دامؤن	-
۴	ی (ای)	ای	/i:/	ایران، علی	-
۵	ۊ (اۊ)	او	/u:/	پۊرد	-
۶	آ	آ	/ɑ:/	آسمؤن، گیلان	-
۷	ˇ (ٚ)	-	/ə/	سۊرخˇ گۊل، رٚشت	مصوتی بین زیر و زبر (فتحه و کسره)
۸	یۊ	-	/y/	تیۊل	در زبان فرانسه به شکل (u)
۹	ئؤ	-	/œ/	دئؤ (دوق به لهجه گسکری)	این آوا در زبان لری و هم‌چنین ترکی هم وجود دارد.
۱۰	یأ	-	-	تیأل (نیلوفر وحشی به لهجه گسکری)	پساوا - در ترکی هم موجود است.
۱۱	أؤ	-	/æo/	چأؤدن، أؤؤ	میانپیش - آوایی که اول به صورت فتحه تلفظ می‌شود و بدون مکث لب‌ها غنچه شده و ضمه را ادا می‌کند.

همخوان‌های زبان گیلکی

همخوان‌های زبان گیلکی با فارسی یکی است با اینحال از نظر واج‌شناسی تفاوت‌هایی دارند اگرچه تفاوت در حدی نیست که در صورت استفاده از آن‌ها در زبان مقابل معانی واژگان تغییر یابد با این وجود برخی همخوان‌ها مانند آوای "k", "g" و "q" در این زبان از نظر مکان و نحوه تولید متفاوت از فارسی ادا می‌شود.

همخوان‌های زبان گیلکی

	لبی	لثوی	پسالثوی	نرمکامی	چاکنایی
بیواک انسدادی	p	t	t͡ʃ	k	ʔ
واکدار انسدادی	b	d	d͡ʒ	ɡ
بی‌واک سایشی	f	s	ʃ	x	h
واک‌دار سایشی	v	z	ʒ	ɣ
خیشومی	m	n
روان‌ها		l, ɾ
غلت‌ها			j

واژه‌شناسی زبان گیلکی

واژگان زبان گیلکی از ریشه ایرانی هستند و با سایر زبان‌های ایرانی در این زمینه مشابهت دارد. همبستگی واژگانی میان گیلکی و سایر زبان‌های شمال غربی ایران به ویژه مازندرانی، تالشی، کردی و زبان بلوچی بیشتر است. با این وجود واژه‌های دخیل فارسی و اصطلاحات روزمره فارسی در این زبان کاملاً مشخص است. در زبان گیلکی مانند فارسی تحلیلی اما اسم‌ها صرف می‌شوند. زبان گیلکی از هشت حالت صرفی اسم در ایرانی باستان سه حالت نهادی، اضافی و مفعولی را نگهداشته‌است. هرچند که ستاک و ماده اصلی اسم همان حالت نهادی آن است و پایانه صرفی، آنگونه که در ایرانی باستان بوده در این زبان باقی نمانده‌است. همچنین این زبان فاقد تثنیه و جنس دستوری است. پسوند اسم جمع ساز در زبان گیلکی (ẚn) و (on) است.

صرف اسم در زبان گیلکی:

صرف حالات واژه (per) بمعنی پدر

	مفرد	جمع
نهادی	پئر	پئران، پئرون
مفعولی	پئرأ	پئرانأ، پئره
اضافی	پئره	پئرانه، پئرونه

نمونه واژگان

شماری از واژه‌های گیلکی به سه لهجه بیه پیش، بیه پس و گالشی با برابر فارسی و انگلیسی آن:

فارسی	گویش بیه‌پیش	گویش بیه‌پس	انگلیسی
صورت / چهره	دیم	دیم	Face
زمان	زمت	زمات	Time
بالا	جؤر	جؤر	Up
پایین	جیر	جیر	Down
زیر	بون	بون	Under
پدر	پِئر	پِئر	Father
کودک / بچه	زای / زاک	زای / زاک	Baby / Kid
پسر	ریکهِ	رِی / رِئک	Boy
دختر	لاکۊ / دَتَر	کؤر / کیلکا / لؤی / دَتَر	girl / Daughter
پدر زن	زِپیئر	زِپیر	Father in law
مادر زن	زِمار	زِمار	Mother in law
خواهر زن	زِخاخور	زِخاخور	Sister in law
برادر زن	زِبرار	زِبرار	Brother in law
برادر شوهر	شوبرار	مرد برار	Brother in law
خواهر شوهر	شوخاخور	مرد خاخور	Sister in law
مادر شوهر	شؤ مار	مرد مار	Mother in law
پدرشوهر	شو پئر	مردˇ پئر	Father in law
بزرگ	پیلله	پیلله	Great
لیز / سُر	لیسک	لیسک	Lubricious
ترد و شکننده	کَرچ	کَرچ	Brittle
آویزان کردن / آویختن	وارگِنِن	اۊرگادن / وارگادن	Hangning
به دنبال کشیدن	هَکِشِن	فَکِشِن / دکشن	Drag
مکیدن	فۊدۊشتن	فۊدۊشتن / اۊدۊشتن	Sucking
میل داشتن	واسَن	واستن	Appetite or Desire
ریختن مایعات	فؤدَن	فۊکۊدن	Pouring of Liquids
درخت	دار	دار	Tree
زنبور	سیفتال	گَرزَک	Bee
سنجاقک	تیتتیل	چیچیلاس / ککر	Dragonfly
گاو	گؤ	گاب	Cow
گربه / بچه گربه	پیچا / پیچا کوته	پیچا / پیجا کوته	Cat/Kitty
گردو	آغوز	آغوز	Nut
اردک	بیلی / سیکا	بیلی	duck
مرغ خانگی	کَرک	کرک	Hen
گنجشک	ملجه / چیچینی	چیچینی	Sparrow
مار	میلۊم	لانتی	Snake

گویش‌ها

نقشهٔ مناطق دارای زبان‌های کاسپین در دهستان‌های ایران، کشیده شده با استفاده از اطلاعات جهاد سازندگی در سال ۱۹۸۶ میلادی

مردم گیلک زبان با گویش‌های مختلف سخن می‌گویند که ریشه در زبان‌های ایران باستان دارد. در بین گویش‌های مختلف زبان گیلکی از نظر فونتیک (بیان صوت و آوا) و صرف افعال اختلاف جزئی دیده می‌شود که ناشی از تحول تدریجی و ویژگی فرهنگی اقلیمی هر منطقه‌است. منوچهر ستوده گویش‌های زبان گیلکی رایج در گیلان را به بخش‌های زیر تقسیم کرده‌است:[31][32]

1. گویش بیه‌پیشی (گویش جلگه نشینان خاور سفیدرود): لاهیجان، رودسر، اشکور پایین، لاهیجان، لنگرود، کنار فریضه و جز آن را شامل می‌شود.
2. گویش بیه‌پسی (گویش جلگه نشینان باختر سفیدرود): انزلی، صومعه‌سرا، فومن، رشت، چهار فریضه، گسکر، کسما، تولم، شفت، خمام، موازی، کهدم، لشت نشا را شامل می‌شود.
3. گالشی (دیلمی) گونهٔ دیگری از گویش‌های گیلکی است که مردم نواحی کوهستانی شرق گیلان و غرب مازندران به آن سخن می‌گویند.
4. گویش الموتی تعیین جایگاه گویش الموتی نسبت به دیگر گویش‌های شمال غربی، کار دشواری است، به طوری که برخی آن را گونه‌ای از گیلکی[33] و برخی آن را مازندرانی (طبری) و برخی دیگر نیز آن را تاتی می‌نامند.

نادر جهانگیری دربارهٔ گونه‌های گیلکی این چنین گفته‌است:

گیلکی خود سه گونهٔ عمده دارد.
الف. گونهٔ گیلکی لاهیجان (بیه‌پیش) در منطقه‌ای محدود از شمال به دریای کاسپی، از جنوب به بلندی‌های سیاهکل، از غرب به آستانه و حسن‌کیاده تا مرزهای کوچصفهان و از شرق به لنگرود و رودسر که به تدریج به گویش مازندرانی می‌آمیزد.
ب. گونهٔ گیلکی رشت (بیه‌پس) که در رشت، خشکبیجار، بندر پهلوی [انزلی]، فومن و شفت، خمام به آن سخن می‌گویند.
ج. گونهٔ گالشی گونهٔ دیگری از گونه‌های گیلکی است که مردم نواحی کوهستانی گیلان و مناطق کوهستانی مازندران به آن سخن می‌گویند.[34]

به‌طور کلی شهرهای گیلک‌نشین و شهرهایی که در آن‌ها زبان گیلکی رایج است به شهر زیر می‌باشند:

رضوانشهر،[35][36] فومن،[5][32][37] شفت،[11] انزلی،[38] صومعه‌سرا،[39][40] رودبار[41][42] و رشت[43][44] در باختر سپیدرود و آستانه،[45] لاهیجان،[46] دیلمان،[47][48] سیاهکل،[47][49][50][51] لنگرود،[52] املش،[53] رودسر[32] و اشکورات[54] در خاور سپیدرود و رامسر،[55][56][57] کتالم و سادات‌شهر،[58] شیرود،[59][60][61] تنکابن[59][60][62][63][64] و چالوس[65] در استان مازندران.

ادبیات گیلکی

زبان‌های گیلکی و مازندرانی را می‌توان زبان دوم مذهب زیدی در سده‌های هشتم و نهم دانست از آن دوران کتب فراوانی بجای مانده که با توجه به آنها می‌توان این زبان را پس از فارسی با قدمت‌ترین زبان ایرانی دانست که نگارش ادبی تاریخی دارد. از کتب زیدی باقی مانده که به زبان‌های گیلکی و عربی نگاشته شده می‌توان به چند تفسیر زیدی قران مانند: تفسیرکتاب الله، تفسیرمغنیسا، تفسیرقرآن سورتچی، تفسیرقران نسخهٔ اسکاتلند و همچنین کتابی دربارهٔ مذهب زیدی به نام الابانه به عربی و گیلکی توسط ابوجعفر محمد بن یعوب نگاشته شده همچنین کتبی مانند: اول مخشیه زیدی، دوم مخشیه زیدی، مقامات الحریری، الکفایه و چند کتاب دیگر به گیلکی نگاشته شده‌اند.

فهلویات

در میان اشعار گویندگان بعد از اسلام به آثاری برمی‌خوریم که به زبان گیلکی کنونی نزدیک است. فهلویات شامل اشعاری (دوبیتی) است به گویشهای غرب و مرکز و شمال ایران.[66] مناطق فهله عبارت هستند از اصفهان و ری و همدان و ماه نهاوند و آذربایجان اما می‌توان از دیدگاه زبانشناسی گیلان را نیز شامل این مناطق دانست.[67]

هساشعر

هساشعر سبکی مدرن از شعر گیلکی و بعداً مازندرانی است که توسط شاعران گیلک از جمله محمد بشرا، رحیم چراغی و محمد فارسی از اوایل دهه هفتاد پایه‌ریزی شد. هساشعر موجز و کوتاه است و علی‌رغم مدرن بودن از لحاظ زبان و شیوهٔ بیان، فضای آن عموماً طبیعت محض و به دور از فضای شهری است.[68]

جستارهای وابسته

• ادبیات گیلکی
• گالشی

پانویس

1. "Māzandarān: Language and People (The State of Research) on JSTOR". JSTOR. Retrieved 2017-07-05.
2. Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z ,James Minahan Greenwood Publishing Group, 2002 ,P.666
3. Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) 2000
4. Encyclopædia Iranica | Articles
5. وبسایت ادبیات گیلکی، مسعود پورهادی
6. گارنیک آساطریان - زبان دیمیلی در دانشنامه ایرانیکا- Garnik Asatrian, - Dimli in Encyclopædia Iranica
7. اشمیت، رودیگر، راهنمای زبان‌های ایرانی، جلد دوم: زبان‌های ایرانی نو، ترجمه پارسی زیر نظر حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: انتشارات ققنوس، ص۴۳۷
8. http://www.irna.ir/fa/News/80895273/اجتماعی/گیلکی__زبان_رسمی_جلسات_شورای_شهرستان_رشت_شد
9. ایران کلباسی، گویش کلاردشت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۶ ص. شانزده
10. Stilo, Don "A Description of the Northwest Iranian Project at the Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology"
11. https://www.ethnologue.com/language/glk
12. خائفی، عباس (۱۳۹۵). «بررسی ماضی نقلی در گویش‌های حاشیه دریای خزر». گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران. ۱۱: ۲۰.
13. رسایی، ایوب (۱۳۸۵). «گویش گیلکی فومنات». مجله‌ی زبان و ادب، شماره ۳۰، دانشکده ادبیات، دانشگاه علامه طباطبایی (۳۰): صفحه ۶۵.
14. Gordon, R.G. , Jr. (2005). Ethnologue: Languages of the World, 15th edition. (Dallas, TX: SIL International). Online version "Archived copy". Archived from the original on 2016-11-07. Retrieved 2009-11-12.
15. دکتر فرزاد بختیاری مرکیه، تاریخ کنفرانس بین‌المللی =بررسی مسائل جاری زبان‌ها، گویش‌ها و زبانشناسی14_15، ۲.
16. اشمیت، رودیگر (١٣٨٢). راهنمای زبان‌های ایرانی. به کوشش ترجمه زیر نظر حسن رضایی باغ بیدی. تهران: انتشارات ققنوس. ص. صفحه ۴۹۰ جلد دوم. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۴۸۸-۰.
17. نصری اشرافی، جهانگیر (١٣٧٧). واژه‌نامه بزرگ تبری. به کوشش حسین صمدی و سید کاظم مداح و کریم الله قائمی و علی اصغر یوسفی نیا و محمود داوودی درزی و محمد حسن شکوری و عسکری آقاجانیان میری و ابوالحسن واعظی و ناصر یداللهی و جمشید قائمی و فرهاد صابر و ناعمه پازوکی. تهران: اندیشه پرداز و خانه سبز. ص. صفحه ۳۱ جلد اول. شابک ۰-۵-۹۱۱۳۱-۹۶۴ مقدار |شابک= را بررسی کنید: checksum (کمک).
18. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حیسن صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
19. دکتر فرزاد بختیاری مرکیه، تاریخ کنفرانس بین‌المللی =بررسی مسائل جاری زبان‌ها، گویش‌ها و زبانشناسی14_15، ۲.
20. Verbs. The major differences in grammar between Western and Eastern Gīlakī are found in the verb, (Donald Stilo), “GĪLĀN x. LANGUAGES,” Encyclopædia Iranica, online edition
21. In terms of historical morphology, the most significant features are two tense formants in Eastern Gīlakī (see Table 6a): (1) the present tense formant, -ən-, which originates in Indo-European *-ent-, the formant of the active present participle. This feature unites Eastern Gīlakī with Māzandarānī, the dialects in the Semnān area (including Šahmīrzādī, Sangesarī, Aftarī, Sorḵaʾī, Lāsgerdī, but not Semnānī itself), Northern Tātī, and Zāzākī/Dimlī (q.v.) in eastern Turkey (immigrated from former Deylam abutting on Gīlakī-speaking areas). (2) The past conditional formant, -èn- (see Table 6a ), which parallels the conditional -èn- in Gōrānī/Gūrānī (q.v.; found north of Kermānšāh and in the area of Mosul) and in Baluchi past subjunctive -ēn- (Rastorgueva, pp. 336-37), is suffixed to the past root and used in irrealis conditional sentences in all three languages. In both of these features, Western Gīlakī behaves more like its western and southern neighbors, since the present and imperfect tenses are formed the same way they are in Southern Ṭālešī, in Kolūrī Tātī, and in Rūdbārī., (Donald Stilo), “GĪLĀN x. LANGUAGES,” Encyclopædia Iranica, online edition
22. Gernot L. Windfuhr- Central Dialects in Encyclopædia Iranica گویشهای مرکزی ایران- گ.ل. ویندفهر- دانشنامه ایرانیا http://www.iranicaonline.org/newsite/index.isc?Article=http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/unicode/v5f3/v5f3a001.html%5Bپیوند+مرده%5D
23. محمود پاینده لنگرودی. فرهنگ گیل و دیلم. نشر امیرکبیر. ۱۳۶۸.
24. http://v6rg.com/?p=10458
25. «مرگ تدریجی یک زبان». ایسنا.
26. «آیا واقعاً گیلکی، می‌میرد!؟ آیا زبان گیلکی در آستانه نابودی است؟».
27. [www.parsine.com/fa/news/155834/زبان-گیلکی-رو-به-انقراض-پیش-می-رود «زبان گیلکی رو به انقراض پیش می‌رود»] مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک).
28. http://rankoohnews.ir/زنگ-خطر-نابودی-زبان-گیلکی،-مدت‌هاست-ک/
29. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئیه ۲۰۲۰.
30. بخش‌زاد محمودی، جعفر(۱۳۹۰)، دستور زبان گیلکی: صرف و نحو و آیین نگارش (چاپ دوم)، رشت: نشر گیلکان.
31. دکتر منوچهر ستوده، سال۱۳۳۲، فرهنگ گیلکی، ص۱۷–۱۸
32. «مرگ تدریجی یک زبان». خبرگزاری ایسنا. ۸ مهر ۱۳۹۳.
33. «ALAMŪT – Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۷.
34. گویش گیلکی لاهیجان. واژه‌نامه و پاره‌ای ویژگی‌های آوایی و ساخت‌واژه‌ای. جلد اول. دکتر نادر جهانگیری. چاپ دانشگاه مطالعات خارجی توکیو.
35. http://rezvanshahr.gilan.ir/node/76%5Bپیوند+مرده%5D
36. Gernot L. Windfuhr- Central Dialects in Encyclopædia Iranicaگویشهای مرکزی ایران- گ.ل. ویندفهر- دانشنامه ایرانیکاhttp://www.iranicaonline.org/newsite/index.isc?Article=http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/unicode/v5f3/v5f3a001.html%5Bپیوند+مرده%5D
37. «فرمانداری فومن-تاریخچه». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۱ مارس ۲۰۱۹.
38. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۱ مارس ۲۰۱۹.
39. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۹ ژانویه ۲۰۲۰.
40. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۱۹.
41. تا یک شاعر با یک زبانی صحبت می‌کند آن زبان نمی‌میرد.
42. زبان تاتی (توصیف گویش تاتی رودبار)، دکتر جهاندوست سبزعلیپور.
43. «اطلس فرهنگی ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰ اکتبر ۲۰۱۹.
44. شهرداری رشت، بازدید: مارس ۲۰۱۱.
45. رابینو، هـ ل، ج۱، ص۶۷، ولایات دارالمرز ایران، گیلان، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش.
46. Bromberger, Christian (2012). "LĀHIJĀN". [[ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]. Archived from the original on 08 February 2013. Retrieved ۲۰۱۲-۲۰-۰۷. Check date values in: |تاریخ بازبینی=, |تاریخ بایگانی= (help); URL–wikilink conflict (help)
47. http://shahrdari-siahkal.ir/HomePage.aspx?TabID=4678&Site=DouranPortal⟪=fa-IR%5Bپیوند+مرده%5D
48. "Gilaki: A language of Iran" Ethnologue
49. http://adabemahali.iauyasooj.ac.ir/article_537893.html
50. http://www.chargoshe.ir/iran/city/694
51. Stilo, Don "A Description of the Northwest Iranian Project at the Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology"
52. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۹ ژانویه ۲۰۲۰.
53. http://guilan.irib.ir/نمایش-محتوای-تولیدات-ویژه/-/asset_publisher/ugRs8EYqvk8c/content/نام-واژه-املش/pop_up?_101_INSTANCE_ugRs8EYqvk8c_viewMode=print
54. نویسنده، شعبانی منصور. منبع، ادب پژوهی - 1393 - دوره: 8 - شماره: 30 - صفحه:81 -99.
55. (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۲۶، ص ۲۷۶؛ عطوفت‌شمسی، ص ۷۵
56. سفرنامه ملگونوف به سواحل جنوبی دریای خزر، صفحهٔ ۵۷
57. سفرنامه یاسنت لویی رابینو، صفحهٔ ۴۶
58. Iranian History at a Glance By Dr Reza Shabani Published by Alhoda UK ISBN 964-439-005-9, 9789644390050, Page 154
60. «تنکابن». دانشنامه جهان اسلام. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۷-۰۷.
61. گویش‌های زبان گیلکی. واژه‌نامه و پاره‌ای ویژگی‌های آوایی و ساخت‌واژه‌ای. جلد اول. دکتر نادر جهانگیری. چاپ دانشگاه مطالعات خارجی توکیو.
62. زبانp://ahouraa.ir/1392/01/27/zaban%20tabari زبان تبری]
63. "زبان تبری یا مازندرانی". bonyadtabari.ir. Archived from the original on 12 March 2016.
64. "گویش مردمان گیلان و مازندران". parsi.wiki.
65. http://www.chalouscity.ir/HomePage.aspx?TabID=4640&site=DouranPortal〈=fa-IR
66. Thus fahlavīyāt include poems composed in the former dialects of western, central, and northern Persia
67. Aḥmad Tafażżolī, Fahlaviyat in Encyclopædia Iranica Rastorgueva, V. , Kerimova, A. , Mamedzade, A. , Pireiko, L. , Edel’man, D. & Lockwood, R. M. 2012. The Gilaki Language. Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis.
68. کوته‌سرایی، نوشته سیروس نوذری، صفحهٔ ۳۱۴

منابع

• راهنمای زبان‌های ایرانی: زبان‌های ایرانی نو، ویراستهٔ رودیگر اشمیت. دیمه.

پیوند به بیرون