گویش الیکایی

گویش الیکایی گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد که در شهرستان‌های آرادان و گرمسار در استان سمنان و ورامین در استان تهران گویش می‌شود.[1] گویش الیکایی در ساختمان فعلی به گویش مرکزی مازندران شباهت دارد و برخی خصوصیات نحوی آن به گویش شمیرانی شباهت دارد و از نظر واژگان با گویش قصرانی، گویش دماوندی و گویش مرکزی مازندرانی دارای شباهت می‌باشد و در حروف اضافه با گویش شهمیرزادی و گویش مرکزی مازندران دارای شباهت است. به نقل شبکه اطلاع رسانی دانا گویش الیکایی شبیه به مازندرانی به ویژه گویش ساروی است.[2] به اعتقاد موسویان گویش الیکایی یک رشته زبان طبری آمیخته به لهجه ی مردم جبال است و شباهت نزدیکی با زبان مردم دماوند دارد.[3] گویش الیکایی نام گویش مردمی با همین نام است.[4] علی ذبیحی گویش الیکایی را گویشی از زبان مازندرانی می داند و به گفتهٔ وی عشایر الیکایی به زبان مازندرانی صحبت می کنند.[5] گویش الیکایی در دو شهرستان آرادان و گرمسار گویش می شود.[6] به گزارش خبرگزاری صداوسیمای استان سمنان و به نقل از علیرضا شاه حسینی، گویش الیکایی برگرفته از زبان مازندرانی و طبری است.[7]

الیکایی
زبان بومی در	ایران استان سمنان
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی گروه شمال غربی زبان‌های کاسپین زبان مازندرانی الیکایی
سامانه نوشتاری	الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	–

محدوده جغرافیایی

گویش الیکایی در شهرستان‌های آرادان و گرمسار در استان سمنان و فیروزکوه، دماوند و ورامین در استان تهران گویش می‌شود.[8]

ایل الیکایی

الیکایی نام ایل بزرگی است که درمناطق گرمسار، آرادان، ورامین، فیروزکوه، دماوند، چالوس، نوشهر، شمیرانات و شاهرود زندگی می‌کنند. این ایل طبری‌تبار در قدیم به صورت عشایری زندگی می‌کردند.

الیکایی‌های گرمسار به طوایف قندالی، شاه حسینی، عاشوری، ابولی، گیلوری، قنبری، گلینی، قاسمی، کریمی، علی بیگی، مؤمنی، ذوالفقاری، عرب، قشقایی و کاشانی تقسیم می‌شوند. الیکایی‌های فیروزکوه غندالی و ایلکا هستند و در ورامین الیکایی‌ها بافامیلی علیکاهی شناخته شده‌اند. در روستای آهار واقع در رودبار قصران شمیران تهران نیز یکی از طوایف الیکایی سکونت دارند.

الیکایی‌ها که عمدتاً در اوایل قرن حاضر در روستاهای دشت گرمسار اسکان یافته‌اند، بنیان روستاهای متعدد از جمله فروان، عدل آباد، نورالدین آباد، ده پیران، حاجی‌آباد، سهرابخانی، کهن تل (گندل)، احمدآباد، حسین‌آباد کردها، غیاث آباد (نوده خالصه) را نهادند. بخشی از جمعیت الیکایی نیز شهرنشین شده و در شهرهای گرمسار و آرادان یا شهرهای خارج از شهرستان به سر می‌برند. در حال حاضر مهم‌ترین گروه عشایری شهرستان گرمسار را الیکایی‌ها تشکیل می‌دهند، که براساس سرشماری اجتماعی، اقتصادی عشایر کوچنده (تیرماه ۱۳۷۷) ۲۷۵ خانوار با جمعیت ۱۲۵۵ نفر به زندگی نیمه کوچ نشینی می‌پردازند. ییلاق آن‌ها شامل ارتفاعات شمال گرمسار معروف به گیلور و مناطق ییلاقی فیروزکوه و دماوند (کوه پایه‌های قبل دماوند ،پلور، سد لار، حصاربن وزون، چال چال، گل زرد، زرد پشته، ورارو، مناطق سرسبز و زیبای بخش ارجمند در فیروزکوه) در استان تهران و قشلاق آن‌ها حواشی کویر شرق و غرب گرمسار است. الیکایی‌های مازندران نیز در مناطق چالوس و نوشهر در مناطق لاشک و کجور حضور دارند. منشأ این ایل روستای الیکا در استان مازندران مرز بین استان تهران و استان مازندران می‌باشد.

دستور زبان

ضمایر

در گویش الیکایی ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.[9]

ضمیر	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
فاعلی، الیکایی	a	tu	vi	amâ	šemâ	ōšun/unâhân
مفعولی، الیکایی	meyre	teyre	veyre	ameyre	šemeyre	ōšunre
ملکی، الیکایی	mey	tey	veyne	amey	šemey	ōšune/unâhâne

شناسه

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در گویش الیکایی سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی.[10] (نمونه زیر بر اساس گویش آرادان تنظیم شده‌است)

۱. گذشته:

• بن ماضی ساده: -baxord = خورد
• بن ماضی استمراری: -xord = می‌خورد

گذشته	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	ema	i	a/∅	emi	enin	enan
شناسه (پس از واکه)	ma	i	a/∅	mi	nin	nan

۲. حال ساده:

• بن مضارع اخباری: -xo = می‌خورَد

حال ساده	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	ema/emba	eni/endi	ena/enda	emi/embi	enin	enan
شناسه (پس از واکه)	ma/mba	ni/ndi	na/nda	mi/mbi	nin	nan

۳. حال التزامی:

• بن مضارع التزامی: -baxor = بخورد

حال التزامی	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	am	i/∅	a	im	in	an
شناسه (پس از واکه)	m	i/∅	a	im	in	n

صرف فعل

در جدول زیر فعل خوردن (baxordan) بر اساس گویش الیکایی آرادان در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.[11](نمونه زیر براساس گویش آرادان می‌باشد)

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	baxordema	baxordi	baxorda	baxordemi	baxordenin	baxordenan
گذشته کامل	baxorda-bima	baxorda-bi	baxorda-bia	baxorda-bimi	baxorda-binin	baxorda-binen
گذشته التزامی	baxorda-bum	baxorda-bui	baxorda-bu	baxorda-buim	baxorda-buin	baxorda-bun
گذشته التزامی کامل	baxorda-bi-bum	baxorda-bi-bui	baxorda-bi-bu	baxorda-bi-buim	baxorda-bi-buin	baxorda-bi-bun
گذشته استمراری	xordema	xordi	xorda	xordemi	xordenin	xordenan
گذشته در حال انجام	daštama-xordema	dašti-xordi	dašta-xorda	daštemi-xordemi	dašetnin-xordenin	daštenan-xordenan
حال ساده/آینده	xoma	xoni	xona	xomi	xonin	xonan
حال در حال انجام	darma-xoma	dari-xoni	dara-xona	darmi-xomi	darnin-xonin	darnan-xonan
حال التزامی	baxoram	baxori	baxora	baxorim	baxorin	baxoran
آینده	xâma baxoram	xâni baxori	xâna baxora	xâmi baxorim	xânin baxorin	xânen baxoran

نشانه جمع

در گویش الیکایی از نشانه‌های [un] و [kun] برای جمع استفاده می‌شود.[12]

بچه‌ها	yâl un
دخترها	kijâ un
پسرها	rikâ kun

صفت ملکی

صفت ملکی در گویش الیکایی.[13]

ضمیر	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
ملکی، الیکایی	mey	tey	veyne	amey	šemey	ōšune/unâhâne

برادرم	mey berâr
خانه‌ات	tey xona
پسرش	veyne rikâ
بچه‌مان	amey yâl
تخم مرغ‌تان	šemey čulu
شتر‌شان	ōšune ešter

فارسی معیار	الیکایی
برادرت گرمسار هست	tey berâr garmsâr dara
پسرم چالوس رفت	mey rikâ čâles burda
بچه اش از تهران آمد	veyne yâl tehrâne jân bumma

صرف فعل

صرف فعل گذاشتن (bešten/bielden) در گویش الیکایی و مقایسه آن با گویش های فیروزکوهی و چالوسی.[14]

زمان حال	گویش الیکایی	گویش فیروزکوهی	گویش چالوسی
اول شخص مفرد	eylemba	elembe	eleme
دوم شخص مفرد	eylendi	eleni	eleni
سوم شخص مفرد	eylenda	elene	elene
اول شخص جمع	eylembi	elembi	elemi/elemin
دوم شخص جمع	eylenin	elenni	elenni
سوم شخص جمع	eylenan	elenne	elenne

صرف فعل دادن (hedâen/hâdâen) در گویش الیکایی و مقایسه آن با گویش های فیروزکوهی و چالوسی.[15]

زمان حال	گویش الیکایی	گویش فیروزکوهی	گویش چالوسی
اول شخص مفرد	deyma	dembe	deme
دوم شخص مفرد	deyni	deni	deni
سوم شخص مفرد	deyna	dene	dene
اول شخص جمع	deymi	dembi	demi/demin
دوم شخص جمع	deynin	denni	denni
سوم شخص جمع	deynan	denne	denne

صرف فعل رفتن (burdan/burden/buārden) در گویش الیکایی و مقایسه آن با گویش های فیروزکوهی و چالوسی.[16]

زمان گذشته	گویش الیکایی	گویش فیروزکوهی	گویش چالوسی
اول شخص مفرد	burdema	burdeme	buārdeme
دوم شخص مفرد	burdi	burdi	buārdi
سوم شخص مفرد	burda	burde	buārde
اول شخص جمع	burdemi	burdemi	buārdemi
دوم شخص جمع	burdenin	burdeni	buārdeni
سوم شخص جمع	burdenan	burdene	buārdene

جملات الیکایی

در جدول زیر برخی جملات گویش الیکایی با گویش ساروی و چالوسی مقایسه شده‌است.[17]

فارسی معیار	گویش الیکایی	گویش ساروی	گویش چالوسی
باران نیامده شولا را بر دوش گرفته‌است	vâreš nomo šoylâ re doš haite	vâreš niamo šoylâ re doš baeite	vâreš nimâ šoylâ re doš baite
وسط دانه گندم خط وجود دارد	gandom vasateš xat dâne	gandeme vasat xat dârne	ganneme vasat xat dârne
پدرش را نمی‌شناسد	dadiš nošnâsene	še piyere nešnâsene	še piyare našnâsene
شنیده‌است زن شکم دار (حامله) گل می‌خورد ولی چطور گل می‌خورد را نمی‌داند	bošnota eškem dâr zan gel xone âmbâ nadonda ču jur gel xone	bešnose eškem dâr zan til xerne âmâ nadonde čiti til xerne	bešnose eškem dâr zan gel xorne âmâ naone četi gel xorne

جستارهای وابسته

• مردم طبری
• مردم الیکایی
• زبان مازندرانی
• گویش فیروزکوهی
• استان تهران
• استان مازندران
• استان سمنان
• شهرستان گرمسار
• شهرستان آرادان
• شهرستان فیروزکوه
• گرمسار
• آرادان

منابع

1. گیلوری، حمزه؛ شاه‌حسینی، خالق (۱۳۹۷). فرهنگ واژگان گویش الیکایی. نشر حبله رود. ص. ۲.
2. «الیکایی های گرمسار را بهتر بشناسید». شبکه اطلاع رسانی دانا. ۱۸ فروردین ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۱۸ فروردین ۱۳۹۵.
3. موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۵.
4. پازوکی، معصومه (۱۳۸۹). «تحلیل و مقایسه ی گویش های سمنانی، سنگسری، افتری و الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۵۶۵.
5. حسینی، سید قاسم (۱۳۹۶). «بررسی فرایند «تکرار» در مازندرانی». زبانها و گویشهای ایرانی (ویژه نامه نامه فرهنگستان) (۷): ۱۶۶.
6. گیلوری، حمزه؛ شاه‌حسینی، خالق (۱۳۹۷). فرهنگ واژگان گویش الیکایی. نشر حبله رود. ص. ۳.
7. «جشنواره گویش الیکایی در آرادان».
8. گیلوری، حمزه؛ شاه‌حسینی، خالق (۱۳۹۷). فرهنگ واژگان گویش الیکایی. نشر حبله رود. ص. ۲.
9. پازوکی، معصومه (۱۳۸۹). «تحلیل و مقایسه ی گویش های سمنانی، سنگسری، افتری و الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۵۷۲.
10. موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۵.
11. موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۶.
12. پازوکی، معصومه (۱۳۸۹). «تحلیل و مقایسه ی گویش های سمنانی، سنگسری، افتری و الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۵۷۰.
13. پازوکی، معصومه (۱۳۸۹). «تحلیل و مقایسه ی گویش های سمنانی، سنگسری، افتری و الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۵۷۳–۵۷۲.
14. موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۶.
15. موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۶.
16. موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۶.
17. شاه حسینی، علیرضا (۱۳۹۴). ادبیات عامیانه ایل الیکایی (مثل‌ها، کنایات، تشبیهات و ترانه‌ها). نشر حبله رود. ص. ۱۹–۵۱.

پیوند به بیرون

معنای مازندران را در ویکی‌واژه، واژه‌نامهٔ آزاد، ببینید.