زبان گورانی

زبان گورانی دسته‌ای از زبان‌های ایرانی باختری و از زبان‌های کاسپین[1] است که گویشورانش در باختر ایران و شمال خاور عراق اند.[2] برخی محققان گورانی را زبان ادبی استاندارد گویش‌های حوزه زاگرس دانسته‌اند.[3][4] برخی آن را لهجه‌ای از کردی شمرده‌اند،[5][6][7][8] اما از سده بیست بیشتر خاورشناسان و زبان‌شناسان آن را یک زبان ایرانی شمال غربی دانسته‌اند.[3] گویش‌وران به گویش‌های گورانی همچنین از زبان کردی سورانی، کردی کلهری،[9] کردی کرمانجی و همچنین زبان‌های رسمی کشورهایی که در آن زندگی می‌کنند، مانند پارسی، عربی و ترکی نیز استفاده می‌کنند.[10][11] زبان گورانی (که شامل اورامی می‌شود) اغلب به عنوان بخشی از شاخه زازا-گورانی زبان‌های هندوایرانی و ایرانی طبقه‌بندی می‌شود.[12] زبان زازاکی که در قسمت‌های شمالی کردستان گویش می‌شود، هم از نگر دستوری و هم از نگر واژگان دگرگون است و به‌طور کلی توسط گویشوران گورانی قابل فهم نیست اما مرتبط با گورانی در نظر گرفته می‌شود.

زبان گورانی
زبان بومی درعراق و ایران
منطقههورامان و گرمیان
گویش‌ها
هورامی، گورانی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹hac
زبان‌شناسی58-AAA-b

دسته‌بندی زبانی

گویش‌های گورانی از شاخه زازا-گورانی زبان‌های ایرانی هستند و نزدیکی آن‌ها بیشتر با زبان‌های کناره دریای کاسپین است.[13] گورانی با زبان‌های کردی مانند سورانی و کردی کرمانشاهی که در همسایگی آن قرار دارند ناهمگون است و کردی شمرده نمی‌شود.[13] البته گورانی به شدت تحت تأثیر کردی قرار گرفته‌است.[14]

کردها و گورانی‌ها مایلند زبان گورانی را گویشی از زبان‌های کردی بشمارند[15][16][17][18] ولی تفاوت‌های زبان‌های زازا-گورانی و زبان‌های کردی بسیار زیاد است و بنابراین با هیچ استاندارد زبان‌شناختی نمی‌توان گورانی را به عنوان گویشی کردی طبقه‌بندی کرد.[18]

منطقه جغرافیایی

این زبان در نواحی غربی ایران ایلام ، کردستان و کرمانشاه که بین ایران و عراق تقسیم شده‌است استفاده می‌شود. در این مناطق به آواز گورانی و به آوازخوان گورانی‌بیژ (گورانی واچ، گورانی‌چڕ) گفته می‌شود. در عراق در خانقین، مندلی، شرق سلیمانیه، نزدیکی حلبچه و در ایران در جنوب و باختر ایران (کنار مرز عراق)، هورامان، خاور سنندج (اورامان ژاورود)، تمرکز اصلی مردم گورانی زبان در شهرستان پاوه و پس از آن شهر سرو آباد و بخشی از سنندج و کامیاران و مریوان و چند روستا در منطقهٔ دالاهو به این زبان سخن می‌گویند.[10]

مقایسهٔ واژگان زبان زازا-گورانی با دیگر زبان‌های هندواروپایی
زازا-گورانیآلمانیایتالیاییانگلیسیپرتغالیاسپانیاییسوئدیفارسیفرانسویهلندی
گورانیزازایی
wéregaayareabendseraeveningtardetardeaftonivārsoirevond
brabrabruderfratellobrotherirmãohermanobror, broderbarādarfrèrebroer, broeder
toti, toduvoiyoutute, túdutote, tuje
asinasineisenferroironferrohierrojärnāhanferijzeren
herderderdeterraearthterratierrajordenZaminterreaanaarden
ígeityahierquihereaquiaquíhärinjaIci
hengemenhingemínhonigmielehoneymelhonungangabinangabinhoning
kolkilmkurzcortoshortcurtocortokortkutāhcourtkort
liclewlippelabbroliplábiolabioläpplablèvrelip
mangemengemondmesemoonLunaluamanemāh-maan
namnamenamenomenamenomenombrenämnanāmnomnaam
nanéneinnonnonãononejnanonneen
neweneweneunuovonewnovonuevonynownouveaunieuw
nonewneunnoveninenovenuevenionohneufnegen
vahishtparadiesparadiseparadiseparaísoparaísoparadispardisparadisparadijs
?spenaxspinatspinaciospinachespinafreespinacaspenatesfanājépinardspinazie
hesareestaresternstellastarestrelaestrellastjärnasetāreastrester
kinacekeynatochter-daughter--dotterdoxtar-dochter
dlopdilapatropfen-drop--droppa--druppel

ریشه‌شناسی (اتیمولوژی) و تحول آوایی گویش هورامی

هورامی کهن‌ترین و محافظه کارترین گویش گورانی است که خصوصیات کهنتری راحفظ کرده‌است (مکنزی ۱۹۶۶ :۴). از تحولات آوایی این گویش می‌توان به این موارداشاره کرد: حفظ/ia-/* و*/ṷ-/ ایرانی آغازین۲در آغاز واژه به صورت/y-/ و/w-، حفظ/s/* و/z/*ایرانی، آغازین تحول/hṷ/*ایرانی آغازین به/w/ ,/dṷ/* به /b/، ṷia-/ */به/y-/ (مکنزی ۱۹۸۶ :۱۱۱). ویژگی‌هایی صرفی مانند حفظ جنس دستوری و حالت غیرفاعلی در صرف اسم، اعمال جنس دستوری در افعال ماضی بعید، ماضی نقلی، و سومشخص مفرد ماضی ساده و حفظ ساخت ارگاتیو در افعال ماضی متعدی، این گویش را ازدیگر گویش‌های همجوار متمایز می‌سازد. ظاهراً کهنترین اثر مکتوب به این گویش، دیوان شعری منسوب به» صیدی «است که مینورسکی(۹۳:۱۹۴۳)شکوفایی و شهرت او را درحدود ۱۵۲۰م می‌داند. این دیوان به یکی از گونه‌های مرده این گویش سروده شده‌است.

جدول مقایسه تحولات آوایی زبان گورانی با زبان کردی

پارسی زبان کردی بلوچی زبانهای مرکزی زبانهای خزری سمنانی تالشی زازایی آذری کهن گورانی پهلوی اشکانی IE
h/d s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z k/*g*
-z- -ž- -j- -j- j,ž,z j,ž -ž- -j- -ž- -ž- -ž- k(u)pal*
z ž j j,ž,z j(z) žj ž j (ž(y ž ž (g(u)(h*
S S ? esb S esb asb esp isb sip ? KW*
S S S r r h)r) (h(r hi)r) h)r) ya)r) hr tr/*tl*
d d (?)d b b b b b b b b *d(h)w
L/L L/L L/L L/L(r,z) L/L L/L(r,z) r/rz r/rz r/rz Lr/rz rδ)/rz) oIr)*rd/*rz)
(x(u (x(w v x(u),f,v (x(u (x(u h w h w wx sw*
h h h (h(u h h h w u u f tw*
-j -j -j (-j-(y -j -j -j -j -y -y -y -y*

در بررسی واژه گُنی در نزدیک‌ترین خویشاوند زبان شناختی گورانی، یعنی زبان زازایی وجود داشته و دقیقاً به معنی «خون» است.

واژه «گُنی»(goní) در اصل وام واژه ای پارتی می‌باشد و صورت اصلی آن در پارتی به صورت «گوخَنی»، در معنای «خون»، بوده‌است. صورت اصلی ایرانی باستان آن نیز «وهونی» می‌باشد. علّت آن که این واژه را وام واژه باید دانست از آن روست که قلب «و» ایرانی باستان به «گ» به هیچ وجه در زبان‌های شمال غربی ایرانی، خصوصاً زازایی و گورانی، اصالت نداشته و پر واضح است که «گُنی» استقراضی است از صورت پارتی «گوخَنی» (درزبان پارتی دو استثناء در قلب «و» باستانی به «گ» وجود دارد) و صورت اصیل گورانی این واژه را می‌توان در واژهٔ هورامی «ونی» یافت، به معنای «خون». وجود وام واژهٔ «گُنی» در متن گورانی کهن و زبان زازایی امروزین حاکی از قرابت منحصر به فرد زبان‌های گورانی و زازایی داشته و منشأ پارتی این دو را مشخص می‌سازد.

واژگان معادل «خون» در زبان‌های یادشده را می‌توان ذیلاً مشاهده نمود:

ایرانی باستان: '''وهونیـ'''

پارتی: '''گوخَنـ (ـی)'''

گورانی کهن: '''گنی'''

زازایی: '''گُنی'''

اردلانی: '''خوین'''

گورانی نوین (هورامی):ونی (توجه شود به حفظ صورت ایرانی باستان در هورامی و حفظ صورت اصیل پارتی در گورانی کهن و زازایی)[19][20]

جستارهای وابسته

پانویس
  1. http://www.iranicaonline.org/articles/dimli
  2. «گویش گورانی». موزه مجازی میراث معنوی. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۱۰.
  3. Chaman Ara, Behrooz. The Kurdish Shahnama and its Literary and Religious Implications. CreateSpace Independent Publishing Platform; Auflage، 2015. . شابک ۱۵۱۱۵۲۳۴۹۲.
  4. «چمن آرا، ب، درآمدی بر ادب حماسی و پهلوانی کُردی با تکیه بر شاهنامه کُردی، جستارهای ادبی سال چهل و چهارم بهار 1390 شماره 172».
  5. ارانسکی. ای ام، مقدمه فقه اللغة ایرانی، ترجمه کریم کشاورز، انتشارات پیام، ١٣٥٨، ص ٣٣١.
  6. خزانه دار، معروف (2002). تاریخ ادبیات کرد، جلد دوم، اربیل: نشر آراس.
  7. سجادی، علاءالدین، "تاریخ ادبیات کردی،" چاپخانه معارف، بغداد، (چاپ اول)1951.
  8. احمدی، ج. "تاریخ ادبیات کردی از آغاز تا جنگ جهانی" انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، 1395.
  9. http://lsi-linguistics.ihcs.ac.ir/article_1764_531907898a90a078f36ac62eefce7e93.pdf
  10. Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005. Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International Gurani
  11. UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger
  12. J. N. Postgate, Languages of Iraq, ancient and modern, British School of Archaeology in Iraq, [Iraq]: British School of Archaeology in Iraq, 2007, p. 138.
  13. J N Postgate, Languages of Iraq, ancient and modern, British School of Archaeology in Iraq, [Iraq]: British School of Archaeology in Iraq, 2007, p.138.
  14. "Iranian languages". Encyclopedia Britannica. Gorānī is spoken in several dialects, mainly in the Zagros Mountains, and it is strongly influenced by the surrounding Kurdish dialects.
  15. Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present”, Berlin, 14–17 April 1995
  16. Ozoglu, Hakan. "Kurdish notables and the Ottoman state." Albany: State University of New York Press, 2004
  17. Romano, David. "The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity." Cambridge. Cambridge University Press, 2006.
  18. Izady, Mehrdad R. (1992). The Kurds: A concise Handbook. London: Taylor and Francis. p. 170.
  19. «//zariwarkhabar./news/هورامی».
  20. «.salampaveh.6 نگاهی به اورامی».

منابع دیگر
پروژهٔ ویکی‌پدیا زبان گورانی آزمایشی در ویکی‌مدیا انکوباتور موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.