کردی جنوبی

کردی جنوبی شاخه‌ای از زبان کردی است که خود لهجه ‌های مختلفی و مشابهی را در برمی‌گیرد. اگرچه گاه برای اشاره به همه این گویش‌ها از عنوان کردی کرماشانی / کوردی کرماشانی نیز استفاده می‌شود. کردی جنوبی در ایران زبان اکثر کردهای استان‌های کرماشان ( کرمانشاه) ، ایلام، شرق کردستان و شمال استان لرستان که کردهای لک ساکن هستند و غرب همدان هست. در عراق نیز کردی جنوبی زبان کردهای ساکن استان های دیاله، واسط و بغداد است. لهجه‌های اصلی کردی جنوبی شامل کردی کلهری کرمانشاهی،کردی کلهری مایانی،کردی گروسی،کردی لکی و کردی فیلی می‌باشند که در منطقه کردستان به آن‌ها تکلم میکنند. همچنین در تقسیم بندی‌های زبانشناسی، گویش‌های کردی بختیاری، کردی بالاگریوه، کردی ممسنی و کردی بویراحمدی و بهمئی نیز جزیی از گویش‌های کردی جنوبی محسوب می‌شوند.

کردی جنوبی
کردی: کوردی باشووری
زبان بومی در	شرق عراق, غرب ایران
شمار گویشوران	۳,۰۰۰,۰۰۰ در ایران  (۲۰۰۰)e18
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی شمال غربی زبان های کردی کردی جنوبی
سامانه نوشتاری	الفبای کردی, الفبای عربی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	dh
گلاتولوگ	sout2640[1]
زبان‌شناسی	58-AAA-c

برخی نظریات پیرامون کردی جنوبی

دیوید نیل مکنزی زبان‌شناس به هنگام پژوهش بر روی گویش‌های مختلف منطقۀ جنوب کردستان ایران، لهجه‌های گوناگون این منطقه همچون «اورامی، کندوله‌ای، کرماشانی و ...» را «پرشمار و جدا از یگدیگر» دانست، اما آن‌ها را زیر نام کلی «لهجه‌های جنوبی کردی» طبقه‌بندی کرد. گ. ب. آکوپف معتقد است که مکنزی به تفاوت میان لهجه، گویش و شیوۀ سخن توجه نمی‌کند و علاوه بر آن نسبت به پژوهش‌های بسیاری که قبل از او توسط زبان‌شناسان و کردشناسانی همچون گ. هورنله، رودیگر و پت دربارۀ «روندهای وحدت زبانی مردم جنوب کردستان» انجام شده بی‌تفاوت بوده‌است. همچنین باید اشاره کرد که مکنزی علیرغم این اظهار نظر دربارۀ جدایی‌های میان گویش‌های جنوب کردستان، آن‌ها را ذیل مفهوم «گویش گورانی» وحدت می‌دهد و گویش‌های جنوبی کردی را به گورانی منسوب می‌کند که در ادبیات نوشتاری کردی گورانی استوار شده‌است.[2]

پ. لرخ با جمع‌بندی دیدگاه‌های پژوهشگران پیش از خود که به پژوهش بر روی گویش‌های منطقۀ جنوب کردستان پرداخته‌اند، یادآور می‌شود که گویش‌های شمالی و جنوبی کردی با یکدیگر تفاوت دارند، و علاوه بر آن هریک در حوزۀ رواج خود به بخش‌های محلی تقسیم شده و لهجه‌هایی را شکل می‌دهند که «بخش‌ها و شاخه‌های آن‌ها خویشاوندی نزدیکی با یکدیگر دارند» و «قبیله‌هایی که به بخش‌ها و شاخه‌های گوناگون یک گویش سخن می‌گویند، به آسانی یکدیگر را می‌فهمند».[2] ایل کلهر بعد از ایل بختیاری دومین ایل بزرگ ایران میباشد .مرکزیت ایل کلهر شهرستان گیلانغرب میباشد که از نظر واژگان و صرف و نحوی زبان کلهری کمتر دستخوش تغییر شده و مردم این منطقه از دیرباز سعی در حفظ گویش و لهجه خاص آن منطقه داشتند و دارند.شهرستان گیلانغرب از طایفه های متعددی همچون روتوند، سیاه سیاه، علیرضاوندی، زرگوش ،خالدی، صالح، سلمان، پیرگه، باپیریان، عبدالمحمدی، قوچه ای، شیرزادی، خیرویس، خولگه(غلامی) و...تشکیل شده است.

لهجه‌ها

لهجه‌های گویش کردی جنوبی عبارتند از

• گروسی–کلیایی: در شرق استان کردستان وکرمانشاه و غرب همدان (در شهرستان های بیجار و قروه و سنقر و کلیایی و اسد آباد) تکلم میشود.می‌شود.
• گرمیانی(خانەقینی): این لهجه در شرق عراق در ناحیه گرمیان در شهر های خانقین، مندلی و... در استان دیاله و در شهر های بدره، زرباطیه و... در استان واسط در نزدیکی مرز ایران، تکلم می‌شود.

کلهری شرقی: در شهر و استان کرمانشاه.

مایانی: در منطقه مایان (اسد آباد،کنگاور،صحنه،بیستون)

فه‌یلی یا پهلەای: در ایلام

کلهری غربی: در گیلانغرب، اسلام آباد غرب، ایوان

• کرندی: لهجه شهر کرند و روستای حریر

لکی: الشتر، نورآباد، هرسین، دلفان، کوهدشت

واج‌شناسی

آواشناسی و واج‌شناسی گویش های کردی از هر گویش به گویش دیگر فرق می‌کند؛ این رویداد بیشتر در گویش‌های کشورهای مختلف دیده می‌شود، ولی درباره‌ی کردی جنوبی صدق نمی‌کند. برای مثال گویشوران کردی جنوبی در عراق که بیشتر در استان های دیاله و واسط زندگی می‌کنند، به‌علت پیوندهای عمیقی که با مردم شهرهای مرزی استان کرمانشاه(کرماشان) و استان ایلام دارند، زبانشان با زبان سایر کردهای حوزه زبانی جنوبی که در ایران زندگی می‌کنند تفاوتی ندارد. پیوندهایی که بین کردهای حوزە زبانی جنوبی ایران و کردهای حوزه زبانی جنوبی عراق وجود دارد بیشتر نسبت‌های خویشاوندی است.

نمادهایی که الفبای آوانگاری بین‌المللی برای نگارش اصوات زبان کردی جنوبی به‌کار می‌رود در مطلب ذیل آمده‌است.

همخوان‌ها

		لبی	لثوی		کامی		نرم‌کامی		ملازی		حلقی	چاکنای‌ای
			ساده	اطباق	ساده	شفوی	ساده	شفوی	ساده	شفوی
خیشومی		m	n		ɲ		ŋ
انسدادی	بی‌واک تنفسی	pʰ	tʰ		t͡ʃʰ		kʰ		qʰ
	بی‌واک غیرتنفسی	p	t		t͡ʃ		k	kʷ	q	qʷ		(ʔ)
	واک‌دار	b	d		d͡ʒ		g	ɡʷ
سایشی	بی‌واک	f	s	sˠ	ʃ		x	xʷ			(ħ)	h
	واک‌دار	v	z	zˠ	ʒ		(ɣ)	(ɣʷ)			(ʕ)
ناسوده			l	ɫ	j	ɥ		w
«ر» گونه			ɾ		r

• در زبان‌های کردی، واج‌های /kʷ/ و /gʷ/ وجود دارند که بازمانده از زبان نیاهندواروپایی هستند.
• /ɲ/ در کردی برابر با گروه‌واژه‌ی «gn» در زبان‌های فرانسوی و ایتالیایی است. این واج در زبان اسپانیایی هم موجود است ولی حرف مشخصی برایش نیست. واج /ɲ/ در یازده تا نوزده کلمه از زبان کردی جنوبی وجود دارد.
• در صورتی که تکیه بر روی همخوان بی‌واک انسدادی باشد، تنفسی می‌شود، در غیر این صورت، غیرتنفسی تلفظ می‌شود.

استثنائات

• اگر /d/ پس از یک واکه بیاید، به‌صورت /ð̞/ تلفظ می‌شود.
• اگر آواهای /k/ و /g/ بعد از واکه‌های /ɨ/، /ɛ/، /iː/، و /eː/ تلفظ بشوند، آوایشان به‌ترتیب به‌صورت‌های /c/ و /ɟ/ در می‌آید.
• /ħ، ɣ، ʕ/ غیربومی هستند و /ħ، ɣ/ به‌ترتیب /h، x/ هم تلفظ می‌شوند. /ʕ/ نیز فقط در وام‌واژه‌های عربی وجود دارد.

واکه‌ها

واکه‌هاس ساده‌ی کوتاه جلویی مرکزی پشتی بسته ɨ ʊ بسته‌میانی o بازمیانی ɛ باز a	واکه‌های مرکب جلویی‌شونده پشتی‌شونده o:j əw ɑ:j ɑ:w ɛj ɛw ɑ:ɥ :ɥɑ u:j ʉ:ɥ ɛɥ در میان نیم‌واکه‌های کردی جنوبی : [ɥ] نیم‌واکه‌ی [:ʉ]؛ [w] نیم‌واکه‌ی [ʊ] و [:u]؛ و [j] نیم‌واکه‌ی [:i] است. البته نیم‌واکه‌ی دیگری به‌شکل‌های [ȷ̈] یا [ɨ̯] در کردی وجود دارد که همانند برابرش در زبان کره‌ای است.
واکه‌های ساده‌ی کشیده جلویی مرکزی پشتی غیرگرد فشرده غیرگرد گردشده بسته iː ʉː uː بسته‌میانی eː øː oː باز ɑː

دیاسپورای کردی جنوبی

در برخی دیگر از نقاط ایران نیز گروه‌های کرد زبانی وجود دارند که به لهجه های کردی جنوبی سخن می‌گویند. برای نمونه می‌توان به کردهای عبدویی، دوانی و شبانکاره در استان فارس اشاره کرد. علاوه بر این در مازندران، قزوین، دماوند، قم و کرمان نیز گویشوران کردی جنوبی زندگی می‌کنند. برخی از این کردها حتی دارای لهجه ویژهٔ خود هستند. به‌عنوان مثال، کردهای فارس به لهجه‌هایی همچون کرونی، دوانی و عبدویی سخن می‌گویند که همگی جزوی از لهجه‌های کردی جنوبی هستند.

ارتباط با گویش‌های گویش لری

گویش لری براساس نظرات زبانشناسان یکی از گویش‌های زبان کردی محسوب می‌شود.[3][4] این گویش از زبان کردی خود به سه دسته لری شمالی و بختیاری و جنوبی تقسیم می‌شود.[3][4] ویژگی‌های گویش لری نشان می‌دهد هر چه از سوی میانه زاگرس به جنوب و کناره‌های خلیج فارس حرکت کنیم گویشوران لر به زبان فارسی بیشتر نزدیک می‌شوند و هر چه به سمت زاگرس میانی و شمالی و به‌طور خاص مناطق کرد زبان حرکت کنیم واژه‌ها و شباهت‌های واجی بیشتری با گویش‌وران کرد خواهیم داشت و لری خرم‌آبادی نمونه‌ای از نزدیکترین گویش‌های لری به زبان کردی است که زبانشناسانی همانند معین و دهخدا آن را گویشی از زبان کردی معرفی کرده‌اند.[4] این گویش با کردی به عنوان همسایگان قدیمی در عین تفاوت دارای قرابتهای زبانی بسیاری است.[5] ۷۸درصد واژگان میان لری خرم‌آبادی و لکی مشترک هستند.[6] .[4]

پرویز ناتل خانلری دسته‌بندی متفاوتی را دربارهٔ گویش‌های کردی ارائه می‌دهد.[7] نام کردی عاده به زبان مردمی اطلاق می‌شود که در سرزمین کوهستانی واقع در مغرب فلات ایران زندگی می‌کنند. زبان یا گویش کردی همه این نواحی یکسان نیست. اما زبانی که کردی خوانده می‌شود شامل گویش‌های متعددی است که هنوز با همه مطالعاتی که انجام گرفته دربارهٔ ساختمان و روابط آن‌ها با یکدیگر تحقیق دقیق و قطعی به عمل نیامده‌است. بر حسب عادت این گویش‌ها را به دو گروه اصلی تقسیم می‌کنند: یکی کردی کرمانجی که خود به دو شعبه تقسیم می‌شود: شعبه شرقی یا سورانی در اربیل، سلیمانیه، سنندج و مهاباد.[7]

سامانه نوشتاری

کردی جنوبی را با سایر الفباهایی که برای نوشتار کردی به‌کار می‌روند می‌توان نوشت. البته در کردی جنوبی واج‌های دیگری وجود دارند که در سایر دسته‌بندی‌های زبان کردی یافت نمی‌شوند. کردی جنوبی را اغلب با سه الفبای زیر می‌نویسند:

آوا	بین‌المللی	یکگیرتو	سورانی
[a]	—	—	ه
[ɑː]	A a	A a	ا
[b]	B b	B b	ب
[d]	D d	D d	د
[dʒ]	C c	J j	ج
[ɛ]	E e	E e	ه
[eː]	Ê ê	É é	ێ
[f]	F f	F f	ف
[g]	G g	G g	گ
[h]	H h	H h	ه
[ɥ]	Ü ü	Ù ù	ۊ
[ɨ]	I i	I i	ی
[iː]	Î î	Í í	ی
[j]	Y y	Y y	ی
[k]	K k	K k	ک
[l]	L l	L l	ل
[ɫ]	Ł ł	ll	ڵ
[m]	M m	M m	م
[n]	N n	N n	ن
[ɲ]	N n	N n	ن
[ŋ]	Ň ň	ng	نگ
[o]	—	—	—
[oː]	O o	O o	ۆ‎
[øː]	—	—	—
[p]	P p	P p	پ
[q]	Q q	Q q	ق
[ɾ]	R r	R r	ر
[r]	Ř ř	rr	ڕ‎
[s]	S s	S s	س
[ʃ]	Ş ş	sh	ش
[t]	T t	T t	ت
[tʃ]	Ç ç	C c	چ
[ʊ]	U u	U u	و
[uː]	Û û	Ú ú	وو
[ʉː]	Ü ü	Ù ù	ۊ
[v]	V v	V v	ڤ
[w]	W w	W w	و
[x]	X x	X x	خ
[z]	Z z	Z z	ز
[ʒ]	J j	jh	ژ

مقایسۀ پنج گویش دیگر زبان کردی با کردی کرماشانی

	کردی سورانی	کردی کرمانجی		کردی زازاکی	کردی هورامی
	من، ئه‌من	ئه‌ز(فاعلی)، من(مفعولی)		ئه‌ز(فاعلی)، من(مفعولی)	ئه‌من، من
	تۆ، ئه‌تۆ، ئه‌تو	تو، ته		ت، تۆ	تۆ، ئه‌تۆ، تو
	من/ئه‌من ئه‌که‌م/ده‌که‌م	ئه‌ز دکم		ئه‌ز که‌نا	ئه‌من/من که‌روو/مه‌که‌روو
	من/ئه‌من ئه‌چم/ده‌چم	ئه‌ز دچم		ئه‌ز شه‌نا	ئه‌من، من لوو/مه‌لوو
	زۆر، فره	پڕ، زاف		زاف	زۆر/فرا
	وت	گۆت، *بێت		ڤات	ڤات/وات
	ئێستا، هه‌نووکه	نها، نکا		نکا	ئیسه
	هات-	هات-		ئامه-	ئامه-
	ده‌نگ، بانگ	ده‌نگ		ڤه‌نگ	ده‌نگ
	گه‌وره	گر، مه‌زن		گرس	گه‌وره
	با	با		ڤا	ڤا/وا
	باران، وه‌رشت	باران		ڤاران	واران
	خراپ	خراو		خراب، خراڤ	خراب

جستارهای وابسته

• کلهری
• کردی ایلامی
• کردی لکی
• کردی کرماشانی
• سنجابی
• گورانی
• ملکشاهی
• ادبیات کردی کلهری
• ادبیات گورانی

پانویس

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Southern Kurdish". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. آکوپف، گ. ب. ۱۳۸۶. کردان گوران، ترجمۀ سیروس ایزدی، در کردان گوران و مسئلۀ کرد در ترکیه: از آغاز جنبش کمالیان تا کنفرانس لوزان، تهران: زوّار، چاپ اول، صص ۱۰۱-۳۷؛ ص ۷۹-۷۸.
3. "Language by Country". Linguist List. 10 September 2014. Archived from the original on 10 September 2014. Retrieved 10 September 2014.
4. "LORI LANGUAGE ii. Sociolinguistic Status of Lori". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 11 September 2014. Retrieved 23 April 2014.
5. "Luri, Northern". Ethnologue, Languages Of the World. Archived from the original on 8 August 2014. Retrieved 5 October 2014.
7. «زبانها و گویش‌های ایران. منبع: کتاب تاریخ زبان فارسی نویسنده: دکتر پرویز ناتل خانلری». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۹.

پیوند به بیرون

• فرهنگستان زبان کردی
• ئایگاه اینترنتی فرهنگی ادبی ژیارکورد(به زبان کردی جنوبی)
• ویکی‌پدیای کردی جنوبی