زبان‌های ایرانی

زبان‌های ایرانی (به انگلیسی: Iranian یا Iranic languages)، یکی از شاخه‌های زبان‌های هندوایرانی از خانواده بزرگ زبان‌های هندواروپایی است و توسط مردمان ایرانی تکلم می‌شود. زبان‌های ایرانی به چهار دوره پیشا ایرانی، ایرانی کهن، ایرانی میانه و ایرانی نو دسته‌بندی می‌شوند.[2][3] منظور از اصطلاح زبان‌های ایرانی یا زبان‌های ایرانی‌تبار، گروهی از زبان‌ها است که همگی ریشه در یک زبان باستانی به نام زبان نیا-ایرانی داشته‌اند و به معنی زبان‌های مرتبط با واحد سیاسی کشور امروزی ایران نیست.

زبان‌های ایرانی
اقوام:	مردمان ایرانی
پراکنش:	آسیای غربی، قفقاز، آسیای مرکزی و آسیای جنوبی
تبار:	هندواروپایی زبان‌های هندوایرانی زبان‌های ایرانی
نیا:	زبان نیاایرانی
زیرگروه‌ها:	زبان‌های ایرانی غربی زبان اوستایی (مرکزی) زبان‌های ایرانی شرقی
ایزو ۲–۶۳۹ / ۵	ira
زبان شناسی	۵۸= (phylozone)
گلاتولوگ	iran1269[1]
کشورها و مناطقی که در آنها یک زبان ایرانی زبان رسمی یا زبان اغلب گویشوران است.

از سلسله مقالات دربارهٔ
ایران‌شناسی
موضوعات ایران بزرگ مردمان زبان‌ها سرزمین هنر فرهنگ دین‌ها تاریخ جغرافیای تاریخی جغرافیا سیاست اقتصاد
ایران‌شناسان فهرست
نهادها مؤسسه لغت‌نامه دهخدا دانشکدهٔ مطالعات شرقی و آفریقایی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران فرهنگستان ایران فرهنگستان زبان ایران فرهنگستان زبان و ادب فارسی بنیاد فرهنگ ایران سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران کتابخانه و موزه ملی ملک انجمن آثار و مفاخر فرهنگی مرکز پژوهشی میراث مکتوب بنیاد مطالعات ایران بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار بنیاد ایران‌شناسی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بنیاد دایرةالمعارف اسلامی انجمن بین‌المللی ایران‌شناسی بنیاد دانشنامه‌نگاری ایران
نشریات و کتاب‌ها لغتنامهٔ دهخدا فرهنگ جامع زبان فارسی تاریخ جامع ایران تاریخ ایران کمبریج دانشنامهٔ ایرانیکا دانشنامهٔ اسلام دانشنامهٔ ایران و اسلام دائرةالمعارف بزرگ اسلامی دانشنامهٔ جهان اسلام دائرةالمعارف تشیع دانشنامه زبان و ادب فارسی دایرةالمعارف فارسی آینده ژورنال ایرانشناسی پژوهش‌های ایران‌شناختی مجلهٔ ایران‌شناسی ایران‌نامه نامهٔ فرهنگستان مجلهٔ زبان‌شناسی کلک مجلهٔ بخارا
گفتاورد موضوعات ایران درگاه تاریخ درگاه ایران

زبان‌های ایرانی دو ریشه مشترک باستانی دارد و به گویش‌های مختلف و هر گویش به لهجه‌های مختلف استعمال می‌شود. بعضی از گویش‌های زبان ایرانی به خاطر تفاوتهای ظاهری در نحوه استفاده از عبارات و ترکیب‌ها، امروزه خود به عنوان یک زبان نام برده می‌شوند.

زبان‌های ایرانی نو در ایران و افغانستان متمرکزند. نمایندگانی از این زبان‌ها را در تاجیکستان، عراق، سوریه، ترکیه، ازبکستان، ترکستان چین و شبه‌قاره هند هم می‌توان یافت.[4]

مهم‌ترین زبان‌ها، لهجه‌ها و گویش‌های ایرانی نو عبارتند از: فارسی (پارسی، دری یا تاجیکی)، لاری، کُردی، تاتی، لکی، پشتو، بلوچی، آسی، لری، مازنی، تالشی و گیلکی و بختیاری است.

امروز زبان‌های ایرانی بیشتر با خط عربی، لاتین، و سیریلیک نوشته می‌شوند.

زبان‌های ایرانی بیشتر در کشورها و مناطق ایران، افغانستان، تاجیکستان، باختر پاکستان، کردستان ترکیه، کردستان عراق، کردستان سوریه و بخش‌هایی از آسیای میانه و قفقاز روایی دارد.

سه زبان از زبان‌های ایرانی به عنوان زبان رسمی هم‌اکنون در چهار کشور استفاده می‌شود. این زبان‌ها عبارت‌اند از فارسی در ایران، افغانستان و تاجیکستان، پشتو در افغانستان و کردی در عراق.

در سال ۲۰۰۸ میلادی برآورد شد که حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون تن به زبان‌های ایرانی سخن می‌گویند.[5] بنیاد تابستانی زبان‌شناسی (SIL International) در سال ۱۳۸۴ برآورد کرده‌است که امروزه به حدود ۸۷ گونه از زبان‌های ایرانی سخن گفته می‌شود؛ که شمار سخنوران بزرگترین این زبان‌ها به‌طور تخمینی عبارتند از: فارسی (۱۱۰ میلیون تن)،[6] کردی (۴۰ میلیون تن)،[7] پشتو (۴۱–۶۰ میلیون تن)،[8][9] لری (۶ میلیون تن)، زبان تبری و گیلکی (۷ میلیون تن) و زبان بلوچی (۷ میلیون تن).

پر گویش‌ترین زبان‌های ایرانی

جمعیت گویش وران پنج زبان اول پرگویش این گروه زبانی به میلیون نفر به شرح زیر می‌باشد:[10]

ردیف	نام	جمعیت (۲۰۲۰)
زبان‌های ایرانی
۱	زبان فارسی	۱۰۰+
۲	زبان پشتو	۵۰
۳	زبان کردی	۴۰
۴	زبان بلوچی	۱۰
۵	زبان لری	۳
سایر	سایر زبان‌های ایرانی	نامشخص
کل	زبان‌های ایرانی	۲۰۰+

پیشینه

نمودار زبان‌های هندواروپایی

پراکنش تاریخی زبان‌های ایرانی ۱۰۰ سال پیش از میلاد، رنگ نارنجی نشان‌دهنده سرزمین‌های ایرانی شرقی: سرمتی، سکائستان، باختر و رنگ قرمز نشان‌دهنده سرزمین‌های ایرانی غربی: شاهنشاهی اشکانی است.

دوره استقرار اقوام ایرانی در فلات کنونی ایران از هزاره سوم پ. م تا پایان شاهنشاهی هخامنشی در سده چهارم پ. م را در بر می‌گیرد. از زبان‌های ایرانی باستان چهار زبان آن شناخته شده‌است: زبان مادی، سکایی، اوستایی و پارسی باستان. از زبان مادی و سکایی که یکی در غرب ایران و منطقه فرمان‌روایی ماد و دیگری در شمال، از مرزهای چین تا دریای سیاه، از جمله بین اقوام پارت و ساکنان سغد، رایج بوده، تنها کلمات و عباراتی در آثار دیگران برجای مانده‌است. اما از زبان‌های اوِستایی و پارسی باستان مدارک بسیار در دست است. زبان اوِستایی، گویش مردم اطراف دریاچه هامون در سیستان بوده و زرتشت کتاب خود را به این زبان نوشته‌است.

پارسی باستان زبان مادری و زبان میهن اصلی خانواده و دودمان هخامنشی بوده‌است. نخستین شواهد نوشتاری از این زبان، سنگ‌نبشته بیستون است که تاریخ آن به قرن ششم پیش از میلاد برمی گردد. درهمین زمان زبان‌های دیگر ایرانی باستان نیز وجود داشته که پا به پای چهار زبان مهم دوران باستان مراحل تکاملی را می‌پیموده‌است، مانند زبان‌های بلخی، سغدی، زبان پارتی و خوارزمی.

زبان‌های ایرانی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

1. زبان‌های ایرانی باستان
2. زبان‌های ایرانی میانه
3. زبان‌های ایرانی نو (شرقی و غربی)[11]

این دسته‌بندی مطلقاً از لحاظ زمانی نیست، بلکه از نظر زبان‌شناسی هم هست.

ایرانی باستان

زبان نیاایرانی نیای مستقیم این دسته از زبان‌های ایرانی است.

از جمله زبان‌های این دسته عبارت‌اند از زبان‌های اوستایی (که تنها از طریق متون اوستا به ما رسیده‌است)، فارسی باستان (که بیشتر از طریق کتیبه‌های هخامنشی به ما رسیده‌است)، سکایی باستان، و مادی (که فقط چند واژهٔ آن، آن هم از طریق چند وام‌واژه در فارسی باستان و چند واژهٔ ذکر شده در منابع یونانی و میان‌رودانی به دست ما رسیده‌است).

ایرانی میانه

زبان‌های ایرانی میانه به دو گروه تقسیم می‌شوند:

1. گروه ایرانی میانه غربی، شامل پارتی (یا پهلوی اشکانی) و پارسی میانه (یا پهلوی)
2. گروه ایرانی میانه شرقی، شامل سغدی، سکایی (یا ختنی)، خوارزمی و باختری (یا بلخی)

ایرانی نو

زبان‌های ایرانی نو به دو دسته بخش می‌شوند:

1. شرقی
2. غربی

زبان‌های ایرانی نو با این که اساساً در ایران، افغانستان و تاجیکستان متمرکز شده‌اند اما حقیقتاً گستره جغرافیایی بسیار وسیع‌تری را در بر می‌گیرند شامل مناطقی در قفقاز، آسیای میانه، ترکستان چین، پامیر، ترکیه، سوریه، عراق و شبه قاره هند.

زبان‌های ایرانی‌تبار شرقی

دسته شرقی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو که اغلب در کشورهای افغانستان، پاکستان، تاجیکستان و گرجستان رایج‌اند یه چند گروه تقسیم می‌شوند که عبارتند از:

• پشتو (یا پختو)
• آسی (یا استی)
• اُرموری و پراچی
• یِدغه و مونجی (یا مونجانی)
• زبان‌های پامیری
• یغنابی

زبان‌های ایرانی‌تبار غربی

زبان‌های ایرانی‌تبار غربی به دو گروه دسته‌بندی می‌شوند:

• گروه شمال غربی:

این گروه شامل زبان‌ها و گویشهای کردی، آذری باستان، تفرشی، خوانساری، آرانی، بیدگُلی، گَزی، دری زرتشتی، سیوندی، تبری (مازندرانی)، گیلکی، لکی، تالشی، زازا-گورانی، پارتی، سمنانی، تاتی و بلوچی می‌باشد.

• گروه جنوب غربی:

این گروه شامل زبان‌ها و گویشهای فارسی/پارسی، فارسی نو، تاتی قفقاز، لاری و لری می‌باشد.

رسم‌الخط

زبان‌های ایرانی دارای رسم‌الخط‌های گوناگون هستند. از جمله خط میخی (در مورد پارسی باستان)؛ خط آرامی (در مورد نخستین کتیبه‌های پارسی میانه، پارتی، سغدی، و خوارزمی)؛ دو نوع خط سریانی، سطرنجیلی (در مورد پارسی میانه، پارتی، باختری، سغدی و فارسی نو) و نستوری (سغدی مسیحی و فارسی نو)؛ خط عبری (در مورد فارسی نو و لهجه‌های محلی)؛ خط عربی (در مورد فارسی نو، خوارزمی، کُردی، پشتو و بلوچی)؛ خط براهمی (در مورد خُتَنی، تُمْشُقی و سغدی)؛ خط یونانی (در مورد آذری (باختری))؛ خط سیریلیک (در مورد اُسِتی و تاجیکی) و خط لاتین (در مورد آذری، کُردی، اُسِتی و زازاکی).[12]

زبان‌های ایرانی در ایران امروز

(سبز تیره): کشورهایی که در آنجا زبان‌های ایرانی، زبان رسمی هستند. (سبز روشن): کشورهایی که در آنجا زبان‌های ایرانی، یکی از زبان‌های رسمی یا رایج هستند. (جمهوری آذربایجان با اقلیت ایرانی‌زبان تالش و تات در این نقشه فراموش شده‌است)

نواحی کاسپی‌زبان (گیلکی، زبان مازندرانی، تالشی و تاتی

سرزمین‌های فارسی‌زبان ازبکستان

منطفه گستردگی و نفوذ زبان های ایرانی به تحقیق دانشمندان آلمانی

اتنولوگ

اتنولوگ جمعیت فارسی زبانان ایران در سال ۲۰۱۶ را ۵۰ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر یعنی بیش از ۶۲ درصد می‌داند.[13][14] اِتنولوگ (به انگلیسی: ethnologue) از معتبرترین دانشنامه‌های موجود در جهان است که داده‌های آماری از تعداد گویشوران زبان‌های مختلف را به صورت اینترنتی منتشر می‌کند.

جمعیت گویشوران زبان‌های ایرانی و غیرایرانی

جمعیت ایران در پایان سال ۲۰۱۶ میلادی، طبق تخمین‌های متفاوت بین ۷۹ تا ۸۱ میلیون نفر بوده‌است. اتنولوگ جمعیت گویشوران زبان‌های مختلف در ایران در سال ۲۰۱۶ میلادی را به ترتیب زیر بیان کرده‌است. به این نکته توجه شود که بین قومیت و گویشور تفاوت وجود دارد و برای نمونه میزان جمعیت آذری زبانان در جدول لحاظ شده‌است در حالی که جمعیت آذری تباران اندکی بیش تر است.[13] بیش از ۸۱ درصد مردم ایران در سال ۲۰۱۶ میلادی به یکی از زبان‌های ایرانی سخن می‌گویند.

ردیف	نام	جمعیت(۲۰۱۶)	درصد از کل جمعیت ایران(۲۰۱۶)
زبان‌های ایرانی
۱	زبان فارسی	۵۰٬۴۰۰٬۰۰۰	۶۲٫۷۴
۲	زبان کردی	۵٬۵۹۰٬۰۰۰	۶٫۹۵
۳	زبان لری	۱٬۷۰۰٬۰۰۰	۲٫۱۱
۴	زبان گیلکی	۲٬۴۰۰٬۰۰۰	۲٫۹۸
۵	زبان مازندرانی	۲٬۳۴۰٬۰۰۰	۲٫۹۱
۶	زبان بلوچی	۱٬۹۲۰٬۰۰۰	۲٫۳۹
۷	زبان لکی	۱٬۰۰۰٬۰۰۰	۱٫۲۴
۸	زبان تاتی و زبان تالشی	۴۰۰٬۰۰۰	۰٫۴۹
۹	سایر زبان‌های ایرانی	محدود	۰٫۰۴
کل	زبان‌های ایرانی	۶۵٬۷۵۰٬۰۰۰	۸۱٫۴۵
زبان‌های غیرایرانی
۱	زبان ترکی آذربایجانی	۱۰٬۹۰۰٬۰۰۰	۱۳٫۵۷
۲	زبان ترکمنی	۷۹۰٬۰۰۰	۰٫۹۸
۳	زبان ترکی خراسانی	۸۸۶٬۰۰۰	۱٫۱۰
۴	زبان ترکی قشقایی	۹۵۹٬۰۰۰	۱٫۱۹
۵	زبان عربی	۱٬۳۲۰٬۰۰۰	۱٫۶۴
۶	زبان ارمنی	۱۰۰٬۰۰۰	۰٫۱۲
۷	زبان آشوری	۱۵٬۰۰۰	۰٫۰۲
۸	سایر زبان‌های غیر ایرانی	محدود	۰٫۰۲
کل	زبان‌های غیرایرانی	۱۴٬۹۷۰٬۰۰۰	۱۸٫۵۵
کل تجمیعی	کل زبان‌های رایج در ایران	۸۰٬۷۲۰٬۰۰۰	۱۰۰

جدول زبان‌های ایرانی

فارسی	زازاکی	کرمانجی/سرانجی	پشتو	تاتی	بلوچی	مازندرانی	پارسی	پارسی میانه	پارتی	پارسی باستان	اوستایی	آسی
زیبا، خوش چهره	hewl, weş, rınd	rind, delal/cwan	ʂkulai/xkulai, ʂɑjista/xɑjista, خجسته	xojir	sharr, soherâ	xojir	zibâ/ xuš-chehreh	hučihr, hužihr	hužihr	naiba	vahu-, srîra	ræsughd
خون	goyni	xwîn/xwên	wina	xevn	hon	xun	xūn	xōn	xōn		vohuni	tug
نان	nan/non	nan	ɖoɖəi, nəɣɑn	nun	nân, nagan	nûn	nân	nân	nân			dzul
آوردن	ardene	anîn/hênan/weranîn, hawirdin	rɑ wɺ̡əl	vârden, biyordon	âurten, yārag, ārag	biyârden	âvardan/biyar	âwurdan, āwāy-, āwar-, bar-	āwāy-, āwar-, bar-	bara-	bara, bar-	xæssyn
برادر	bıra	bira	wror	bərâr	brāt, brās	berâr	barādar	brād, brâdar	brād, brādar	brâtar	brâtar-	æfsymær
آمدن	ameyene	hatin/wara	rɑ tləl	biyâmiyan	āhag, āyag	Biyamoan	âmadan	âmadan, awar	awar, čām	ây-, âgam	âgam-	cæwyn
گریه	bermayene	girîn	ʒaɺ̡əl	bərma	greewag, greeten	bərmə/ qâ	geristan/geryeh	griy-, bram-				kæwyn
تار، تاریک	tari	tarî/tarîk	tjɑrə	ul, gur, târica, târek	thár	siyo	târîk	târīg/k	târīg, târēn		sâmahe, sâma	tar
دختر	keyne/keyna/çeneke	keç, kîj, dot/kiç, kîj, kenîşk	lur	titiye, dətar	dohtir, duttag	kijâ/ deter	doxtar	duxtar	duxt, duxtar		duxδar	čyzg (Iron), kizgæ (Digor)
روز، روشن	roce/roje/roze	roj	wrad͡z	revj, ruz	roç	rûj, rûz	rûz	rōz		raucah-		bon
کردن	kerdene	kirin/kirdin	kawəl	korden	kanag, kurtin	hâkerden	kardan	kardan	kartan	kạrta-	kәrәta-	kænyn
در، دروازه، دریچه	ber, keyber, çeber	derge/derke, derga	war, daɺ̡a	darvâca	gelo, darwāzag	bəli	dar	dar	dar, bar	duvara-	dvara-	dwar
مردن	merdene	mirin/mirdin	mrəl	bamarden	mireg	bamerden	murdan	murdan		mạriya-	mar-	mælyn
خر	her	ker	xar	astar, xar	her	xar	xar	xar				xæræg
تخم، خاویار، خایه	hak	hêk/hêlke	hagəi	merqâna, karxâ	heyg, heyk	merqəna	toxm	toxmag, xâyag	taoxmag, xâyag		taoxma-	ajk
زمین	êrd (uncertain origin)	erd/herd (uncertain origin)	zməka	zemin	zemin	zemi	zamin	zamīg	zamīg	zam-	zãm, zam, zem	zæxx
سر شب، پگاه	şan	êvar/êware	mɑʂɑm/mɑxɑm	nomâzyar, nomâšon	begáh	nəmâşun	begáh	sarshab	êbêrag			izær
چشم	çım	çav/çaw	stərga	coš	ch.hem, chem	bəj, Çəş	chashm	chašm	chašm	čaša-	čašman-	cæst
پدر	pi/pêrde	bav/bab, bawk	plɑr	piya, piyar, dada	pit, piss	piyer	pedar	pidar	pid	pitar	pitar	fyd
ترس	ters	tirs	vera, tars	târs	turs, terseg	təşəpaş	tars	tars	tars	tạrsa-	tares-	tas
نام زد، خواستگار	washti	dezgîran	t͡ʃanɣol	numzâ	nām zād	nûmzə, xasgar	nâm-zad	-	-			usag
خوش	weş	xweş	ʂa/xa	xojir	wash, hosh	xaar	xosh	dârmag			srîra	xorz / dzæbæx
انگشت	engihst/gisht	til/qamik, engust	gwəta	anquš	lenkutk, mordâneg	angoos	angošt	angust			dišti-	ængwyldz
آتش، آذر	adır	agir/awir, agir	or	taš	âch, âs	taš	âtaš, âzar	âdur, âtaxsh	ādur	âç-	âtre-/aêsma-	art
ماهی	mase	masî	kab	mâyi	mâhi, mâhig	mahi	mâhi	mâhig	mâsyâg		masyô, masya	kæsag
خوراک، خوردن	werdene	xwarin/xwardin	xoɺ̡ə / xwaɺ̡əl	harden	warag, warâk	Xərak, baxerden	xordan	parwarz / xwâr, xwardīg	parwarz / xwâr		hareθra / ad-, at-	xærinag
رفتن	şiyayene	çûn	tləl	šiyen, bišiyan	jwzzegh, shutin	shunen / burden	raftan	raftan, shudan	ay-	ai-	ay-, fra-vaz	cæwyn
خدا، بغ، پروردگار	homa	xwedê/xwa	xwdai	xədâ	hwdâ	homa, xəda	khodâ	bay, abragar		baga-	baya-	xwycaw
خوب، نیکو	rınd	baş, rind/baş, çak	ʂə/xə	xâr, xojir	jawáin, šarr	xâr	xub / nîuū	xūb, nêkog		vahu-	vohu, vaŋhu-	xorz
سبزه، علف، گیاه	vash	giya, riwek, şênkatî	wɑʂə/wɑxə	vâš	rem, sabzag	sûze, vâš	sabzeh, giyâh	giyâ	dâlūg		urvarâ	kærdæg
بزرگ، گته	gırd / pil	mezin/gewre, mezin	loj, ɣwara	pilla	mastar, mazan	gat, belang, pila	bozorg	wuzurg, pīl		vazraka-	uta-, avañt	styr
دست	dest	dest	lɑs	bâl	dast	dess	dast	dast	dast	dasta-	zasta-	k'ux / arm
سر	ser/sar	ser	sar, kakaɺ̡ai	kalla	saghar	kalə	sar	sar			sairi	sær
دل	zerre	dil	zɺ̡ə	dəl	dil, hatyr	dil/dill	del	dil	dil		aηhuš	zærdæ
اسب	estor/astor	hesp/esp	ɑs	asb, astar	asp	istar	asp	asp, stōr	asp, stōr	aspa	aspa-	bæx
خانه، سرای	keye	mal/mall, xanu	kor, xuna	kiya	log, dawâr	səre	xâneh	xânag			demâna-, nmâna-	xædzar
گرسنه	veyşan	birçîtî/birsêtî	lwəʐa/lwəga	vašnâ, vešir, gosnâ	shudhagh	vašna	gorosnegi	gursag, shuy				stong
زبان)	zıwan / zon	ziman/ziman, ziwan	ʒəba	zobun, zəvân	zevân, zobân	ziwân	zabân	zuwân	izβân	hazâna-	hizvâ-	ævzag
خندیدن	huyayene	kenîn/pêkenîn, kenîn	xandəl	xurəsen, xandastan	khendegh, hendeg	xanne-hâkerden	xandidan	xandīdan	karta	Syaoθnâvareza-	xudyn
زندگی، زیستنی	cewiyayene	jiyan	ʒwandun	zindәgi	zendegih, zind		zendegi	zīndagīh, zīwišnīh	žīwahr, žīw-		gaêm, gaya-	card
مرد	merd	mêr/ pyaw	saɺ̡ai, meɺ̡ə	mardak, miarda	merd	mardi	mard	mard	mard	martiya-	mašîm, mašya	adæjmag
ماه	ashme	heyv/mang	spoʐmai/spogmai, mjɑʃt	mâng	máh	mûng, mithra	mâh	māh	māh	mâh-	måŋha-	mæj
مادر، دایه	maye/marde	dayik, mak	mor	mâr, mâya, nana	mât, mâs	mâr	mâdar	mādar	mādar	mâtar	mâtar-	mad
دهان، فک	fek	dev/dem	xwlə	duxun, dâ:ân	dap	tək, dəhûn/kətâr	dahân	dahân, rumb			åŋhânô, âh, åñh	dzyx
نام	name	nav/naw	num	num	nâm	num	nâm	nâm		nâman	nãman	nom
شب	şewe	şev/şew	ʃpa	šö, šav	šap, shaw	šö	shab	shab		xšap-	xšap-	æxsæv
باز کردن	akerdene	vekirin/kirdinewe	prɑnistəl, xlɑsawəl	vâz-korden	pabožagh, paç	vâ-hekârden	bâz-kardan	abâz-kardan		būxtaka-	būxta-	gom kænyn
آرام	pêameyış	aştî	roɣa	dinj	ârâm		âshti, ârâmeš, ârâmî	âštih, râmīšn	râm, râmīšn	šiyâti-	râma-	fidyddzinad
خوک	xoz	beraz	xug, seɖar	xu, xuyi, xug	khug	xi	xūk	xūk			hū	xwy
جایگاه، جا	ja	cih/jê	d͡zɑj	yâga	hend, jâgah	jâ	jâh/gâh	gâh	gâh	gâθu-	gâtu-, gâtav-	ran
خواندن	wendene	xwendin/xwêndin	lwastəl	baxânden	wánagh	baxûnessen	xândan	xwândan				kæsyn
گفتن، گپ زدن، آوا سردادن	vatene	gotin/witin, gutin	wajəl	vâten, baguten	gushagh	baotena	goftan, gap(-zadan)	guftan, gōw-, wâxtan	gōw-	gaub-	mrû-	dzuryn
خواهر	waye	xweşk	xor	xâke, xâv, xâxor, xuâr	gwhâr	xâxer	xâhar/xwâhar	xwahar			x ̌aŋhar	xo
کوچک، کم، خرد، ریز، بچه	qıj	biçûk	kut͡ʃnai, waɺ̡ukai, kam	qijel, ruk	gwand, hurd	pətik, bechuk, perushk	kuchak, kam, xurd, rîz	kam, rangas	kam	kamna-	kamna-	chysyl
پسر	laj	kur/kurr	zoj	pur, zâ	baç, phusagh	rika	pesar, baça	pur, pusar	puhr	puça	pūθra-	fyrt
روان	gan	gyan, rewan	arwɑ	rəvân	rawân		ravân	rūwân, gyân	rūwân, gyân		urvan-	ud
بهار	wesar	bihar/behar	psarlai	vâ:âr	bhârgâh	wehâr	bahâr	wahâr		vâhara-	θūravâhara-
برز، برجسته، بلند	berz	bilind/berz	lwaɺ̡, d͡ʒəg	pilla	bwrz, buland	belan	boland / bârez	buland, borz	bârež		barez-	bærzond
دَه	des	deh/de	les	da	deh	da	dah	dah		datha	dasa	dæs
سه	hiri/hirê	sê	dre	so, se	sey	se	se	sê	hrē	çi-	θri-	ærtæ
دِه	dewe	gund/dê	kəlai	döh, da	helk, kallag, dê	deh	deh, wis	wiž	dahyu-	vîs-, dahyu-	vîs	qæw
خواستن	waştene	xwestin/wîstin	ɣuʂtəl/ɣuxtəl	begovastan, jovastan	lotagh	bexâssen	xâstan	xwâstan				fændyn
آب	owe	av/aw	obə	âv, ö	âp	ö	âb/aw	âb	âb	âpi	avô-	don
کِی	key	kengê/key, kengê	kəla	key	ked	ke	kay	kay	ka		čim-	kæd
باد	va	ba	bɑd	vâ	gwáth	wâ	bâd	wâd			vâta-	dymgæ / wad
گرگ	verg	gur/gurg	lewə, ʃarmuʂ/ʃarmux	varg	gurkh	varg	gorg	gurg		varka-	vehrka	birægh
زن	cêniye	jin	ʂəd͡za/xəd͡za	zeyniye, zenak	jan	zənâ	zan	zan	žan		gǝnā, γnā, ǰaini-,	sylgojmag / us
سال	serre	sal/sall	kɑl	sâl	sâl	sâl	sâl	sâl		θard	ýâre, sarәd	az
آری/ نه	ya / né	erê, a / na	ho (wo) / na, ja	ahan / na	ere / na	are	baleh, ârē, hā / na, nee	hâ / ney	hâ / ney	yâ / nay, mâ	yâ / noit, mâ	o / næ
دیروز	vizêri	duh/dwênê	parun	azira, zira, diru	zí	direz	diruz	dêrûž		diya(ka)	zyō	znon
پارسی	زازاکی	کرمانجی/سرانی	پشتو	تاتی	بلوچی	مازندرانی	پارسی	پارسی میانه	پارتی	پارسی باستان	اوستایی	آسی

جستارهای وابسته

• فهرست نام‌های جغرافیایی با ریشه ایرانی
• فهرست زبان‌های هندواروپایی

منابع

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "ایرانی". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. https://web.archive.org/web/20200621101217/http://uupload.ir/files/oohc_0.jpg
3. https://www.isna.ir/news/92111107050/سرنوشت-زبان-های-ایرانی-از-هخامنشیان-تا-امروز
4. اشمیت، رودیگر: راهنمای زبان‌های ایرانی (جلد دوم)، تهران: انتشارات ققنوس، ص ۴۰۹
5. Windfuhr, Gernot. The Iranian languages. Routledge Taylor and Francis Group.
6. Windfuhr, Gernot. The Iranian Languages. Routledge. 2009. p. 418.
7. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002. Excerpt from pg 350: “As much as 25% of Turkey is Kurdish. ”
8. «pashto». Nationalencyklopedin.
9. Penzl, Herbert (2009). A Grammar of Pashto a Descriptive Study of the Dialect of Kandahar, Afghanistan. Ishi Press International. p. 3. ISBN 0-923891-72-2. Estimates of the number of Pashto speakers range from 40 million to 60 million... Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
10. Edwin Francis Bryant; Laurie L. Patton (2005). The Indo-Aryan Controversy: Evidence and Inference in Indian History. Routledge. pp. 246–247. ISBN 978-0-7007-1463-6.
11. محسنی، محمدرضا1392: "پان‌ترکسیم، ایران و آذربایجان"، چاپ دوم، نشر سمرقند، ص 130-131
12. دانشنامه ایرانیکا، سرواژهٔ IRAN vi, (3) Writing Systems
13. https://www.ethnologue.com/country/IR/languages
14. https://www.ethnologue.com/language/pes

پیوند به بیرون

• زبان فارسی
• گویشهای ایرانی
• زبان‌های ایرانی
• نگاره درختی زبان‌های ایرانی
• آمارهایی درباره زبانهای رایج ایران