هنر ایرانی
هنر ایران یکی از غنیترین میراثهای هنری در تاریخ جهان است[1] و دربرگیرنده بسیاری از رشتهها از جمله معماری، نقاشی، بافندگی، سفالگری، موسیقی، خوشنویسی، فلزکاری و حدوداً ۳۰۰۰ نوع هنر مختلف در ۴۰۰ گروه هنری مختلف میباشد.
هنر ایرانی |
---|
هنرهای تجسمی |
|
هنرهای تزئینی |
ادبیات ایرانی |
هنرهای اجرایی |
دیگر هنرها |
از سلسله مقالات دربارهٔ |
ایرانشناسی |
---|
|
هنرهای برجسته ایرانی
فرش
قدیمیترین فرش دنیا نمونه ای است از یک قالی ایرانی که قالیچهای است با نقوش اصیل هخامنشی که در گور یخزدهٔ یکی از فرمانروایان سکایی در درهٔ پازیریک در ۸۰ کیلومتری مغولستان بیرونی پیدا شده و قالی پازیریک نامیده میشود. پژوهشگران این قالی را از دستبافتهای پارتها یا مادها میدانند. قالی ایرانی از دیرباز معروف و مورد استفاده بوده. گزنفون تاریخنگار یونانی در کتاب سیرت کوروش مینویسد: ایرانیان برای اینکه بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود میگسترند.
نگارگری ایرانی
نگارگری ایرانی که مینیاتور نیز خوانده میشود شامل آثاری از دورههای مختلف تاریخ ایران است که بیشتر به صورت مصورسازی کتب ادبی (ورقه و گلشاه، کلیله و دمنه، سمک عیار، و…)، علمی و فنی (التریاق، الادویه المفرده، الاغانی، و…)، تاریخی (جامع التواریخ، و…)، و همچنین، برخی کتب مذهبی، همچون، خاوران نامه میباشد.
سفال و سرامیک
سفالگری یا کوزهگری ایرانی سابقه طولانی در تاریخ ایران دارد. سفالگری یکی از اولین و مهمترین اختراعهای ساخته شده توسط انسان است. برای مورخان و باستان شناسان از مهمترین مظاهر هنری است. باستان شناسان از راه سفالگری با شرایط اجتماعی و اقتصادی یک دوره یا یک منطقه آشنا میشوند. با مطالعه سفالها در مورد زندگی، دین مردم و تاریخ، روابط اجتماعی و نگرش جامعه را نسبت به همسایگان تفسیر میکنند.
ساخت سفال در ایران دارای سابقه طولانی و درخشان است. با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص کشور ایران، که در محل تقاطع تمدنهای باستانی و در مسیرهای کاروانهای مهم واقع است، تقریباً در هر بخشی از ایران، در زمانهای مختلف درگیر ساخت سفال بودهاند. با این حال، حفاریهای اخیر و تحقیقات باستانشناسی نشان داد که چهار منطقه عمده در تولید سفال در فلات ایران وجود دارد که بخش نخست شامل غرب کوههای زاگرس و نواحی لرستان است، بخش دوم شامل نواحی جنوب دریای خزر که استانهای گیلان و مازندران را در بر میگیرد. این دو منطقه نخستین نواحی در فلات ایران بودهاند که سفالگری را آغاز نمودهاند. بخش سوم شامل شمال غرب کشور و نواحی آذربایجان را شامل میشود، بخش چهارم در جنوب شرقی است که استانهای کرمان و سیستان و بلوچستان را شامل میشود. افزون بر این ۴ منطقه، تپههای باستانی حاشیه نواحی کویری ایران را نیز میتوان به مناطق ساخت سفال در ایران اضافه کرد. قدمت ساخت سفال در ایران به هزاره هشتم پیش از میلاد بر میگردد.
موسیقی
موسیقی سنتی ایرانی شامل دستگاهها، نغمهها، و آوازها، از هزاران سال پیش از میلاد مسیح تا به امروز سینه به سینه در متن مردم ایران جریان داشته، و آنچه دلنشینتر، سادهتر و قابلفهم تر بودهاست امروز در دسترس است، بخش بزرگی از آسیای میانه، افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، و یونان متأثر از این موسیقی است و هرکدام به سهم خود تأثیراتی در شکلگیری این موسیقی داشتهاند، از موسیقیدانها یا به عبارتی نوازندگان موسیقی در ایران باستان میتوان به «باربد» و «نکیسا» اشاره کرد.
رقص
گونههای متفاوتی از رقص در میان ایرانیان مرسوم است، از جمله آنها میتوان به رقصهای آیینی، رقصهای محلی و رقصهای سنتی اشاره کرد.
ادبیات
ادبیات پارسی به ادبیاتی گفته میشود که به زبان فارسی نوشته شده باشد. ادبیات فارسی تاریخی هزار و صد ساله دارد. شعر فارسی و نثر فارسی دو گونه اصلی در ادب فارسی هستند. برخی کتابهای قدیمی در موضوعات غیرادبی مانند تاریخ، مناجات و علوم گوناگون نیز دارای ارزش ادبی هستند و با گذشت زمان در زمره آثار کلاسیک ادبیات فارسی قرار گرفتهاند.
آوازه برخی شاعران و نویسندگان ایرانی از مرزهای ایران فراتر رفتهاست. شاعران و نویسندگانی نظیر فردوسی، سعدی، حافظ شیرازی، مولوی، عمر خیام و نظامی شهرتی جهانی دارند. در میان چهرههای شناخته شده ادبیات معاصر فارسی در جهان میتوان به صادق هدایت در داستان و احمد شاملو در شعر اشاره کرد.
معماری
معماری ایران دارای ویژگیهایی است که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشهایی ویژه برخوردار است. ویژگیهایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، انواع سازه، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوانهای رفیع، ستونهای بلند و بالاخره تزئینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است. سابقه معماری ایران به حدود هزاره هفتم قبل از میلاد میرسد.
معماری ایرانی همچنین ویژگیهایی منحصر به فرد در بعضی زمینهها دارد که باعث معرفی دستاوردهایی جدید به دنیای معماری شد. از جمله:
فضا سازیهای خاص مانند ایوان، گنبدخانه، حیاط ایرانی و..
سازههای پیشرفته مانند انواع قوسهای دو و سه مرکزی، انواع گنبد، انواع گوشهسازی و …
کاربریهایی ویژه مانند باغ
مفاهیم ویژه با تعاریفی متفاوت مانند تزیینات هندسی، درونگرایی، برونگرایی، الگووارههای طراحی و …
معماری هخامنشیان به دست آوردهای ایرانیان هخامنشی در ساخت شهرهای دیدنی و جذاب (تخت جمشید، شوش، هگمتانه)، معابد برای عبادت و گردهماییهای اجتماعی (مانند معابد زرتشتی) و آرامگاه پادشاهان گذشته (مانند آرامگاه کورش بزرگ) اشاره دارد. از ویژگیهای بنیادین این معماری میتوان به ترکیب خود با عناصر مادها، آشوری، یونانی و آسیایی اشاره کرد. میراث معماری هخامنشی با گسترش امپراتوری در حدود ۵۵۰ پیش از میلاد، شروع شد. با ظهور دومین امپراتوری ایرانی یعنی امپراتوری ساسانی (۲۲۴–۶۲۴ میلادی) سنتهای هخامنشی با ساخت معابد مخصوص آتش و قصرهای عظیم دوباره زنده شد.
باغ ایرانی
باغ ایرانی به ساختار و طراحی منحصر به فرد آن اشاره دارد. باغ ایرانی پاسارگاد را ریشهٔ معماری این باغها دانستهاند. کوروش بزرگ شخصاً دستور داده بود که باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و درختها نیز به چه شکل کاشته شوند و در واقع هندسیسازی باغ و شکل و شمایل آن از دیدگاه که کوروش به باغ ایرانی گرفته شدهاست. در دورهٔ ساسانیان نیز باغها در جلوی کاخها و معابد شکل گرفتند و این موضوع در دورهٔ اسلامی نیز ادامه یافت.[2] این باغها عنوان یک ساختار کامل، بیانگر رابطهٔ تنگاتنگ میان بستر فرهنگی و طبیعی است و نشانهای از سازگار نمودن و همسو کردن نیازهای انسان و طبیعت است. در گذشته باغ ایرانی بروز توان نهفتهٔ محیط و ادراک پیچیدگیهای آن بود. خالق باغ با اتکا به دانش تجربی خود فضایی را ایجاد میکرد که باعث بقاء و پویایی بستر طبیعی میشد.[3] در سال ۱۳۹۰ (۲۰۱۱ میلادی) در ۳۵امین نشست یونسکو روی هم رفته ۹ باغ ایرانی به عنوان میراث جهانی یونسکو پذیرفته شدند. این باغها دربرگیرندهٔ باغهای ایرانی پاسارگاد، ارم، چهلستون، فین، عباسآباد، شازده، دولتآباد، پهلوانپور، اکبریه میباشد.[4]
خوشنویسی
خوشنویسی ایرانی بخشی از خوشنویسی اسلامی است که در ایران و سرزمینهای وابسته یا تحت نفوذ او همچون کشورهای آسیای میانه، افغانستان و شبه قاره هند به تدریج حول محور فرهنگ ایرانی شکل گرفت؛ و نه تنها از مفاخر هنر ایرانی بلکه از مفاخر هنر اسلامی و حتی هنر جهان بهشمار میرود.
سینما
نخستین دوربین فیلمبرداری در زمان مظفرالدینشاه به ایران آمد. نخستین فیلم صدادار فارسی، فیلم دختر لر بود که در سال ۱۳۱۷ خورشیدی توسط عبدالحسین سپنتا ساخته شد. ورود نخستین دستگاه سینماتوگراف به ایران در سال ۱۲۷۹ هجری خورشیدی توسط مظفرالدین شاه سر آغازی برای سینمای ایران به حساب میآید، هر چند ساخت اولین سالن سینمای عمومی تا سال ۱۲۹۱ اتفاق نیفتاد. تا سال ۱۳۰۸ هیچ فیلم ایرانی ساخته نشد و اندک سینماهای تأسیس شده به نمایش فیلمهای غربی که در مواردی زیرنویس فارسی داشتند میپرداختند. نخستین فیلم بلند سینمایی ایران به نام «آبی و رابی» در سال ۱۳۰۸ توسط اوانس اوگانیانس، با فیلمبرداری خان بابا معتضدی ساخته شد.
زریبافی
در فرهنگ معین آمدهاست: زری یعنی پارچهٔ ساخته شده از زر (طلا). پارچهای که پودهای آن از طلا است. زری یا زربفت پارچهای ظریف و بسیار گران بهاست که چله یا تار آن از ابریشم خالص است و پودهای آن ابریشم رنگی و یکی از پودها، نخ گلابتون است که میتواند زرین یا سیمین باشد. زری نفیسترین و افسانهایترین منسوج ایرانی که در روزگار رونق و رواج خود شهرتی عالمگیر داشته و هماکنون نمونههایی از آن زینتبخش موزهها و سایر مراکز هنری ایران و دیگر کشورهای جهان است و دارای سابقهای طولانی از لحاظ بافت و تولید میباشد. بافت پارچههایی که در متن و نقوش آنها، نخهای گلابتون به کار گرفته شده بنا به روایات تاریخی به هفت هزار سال پیش میرسد.
پته دوزی
یکی از رودوزی یا سوزندوزیهای زیبای ایران پته دوزی است و هنری است که اختصاص به زنان خوش ذوق در استان کرمان دارد و زیبایی خیرهکننده و چشمنوازی دارد. این رودوزی زیبا را بر روی پارچههای پشمی یک رنگ که عریض یا شال نامیده میشود میدوزند. این پارچه را از پشم گوسفند یا موی بز میبافند. نخهایی که بکار میرود نخهایی از جنس پشمی هستند و این نخها ظریف و رنگارنگ هستند و معمولاً به رنگهای عنابی، مشکی، سبز، زرد، نارنجی، قرمز و آبی سفید استفاده میشوند، طرحهای مختلف اعم از انواع بته جقه یا طرحهای هندسی را استفاده میکنند.[5] امروزه پتهدوزی بر روی سجاده، پرده، رومیزی، سوزنی، بقچه و… انجام میشود، پته به طور معمول در رنگهای عنابی، مشکی، سبز روشن، سبز تیره، زرد، نارنجی، قرمز، آبیتیره، سبز ماشی، لاکی و … است. به نظر میرسد قدیمیترین پته موجود، اثری است که در موزه هنرهای تزئینی تهران نگهداری میشود. این اثر یادگاری از قرن سیزدهم هجری قمری (۱۲۸۵ قمری) است و به صورت سوزنی و با نخ های ابریشمی دوخته شده است. طرح این پته به شکل گل های افشان ریز و محرمات جناغی کج بوده و تمام زمینه کرم رنگ آن با نخ های ابریشمی پردوزی شده است. علاوه بر این اثر، گفته میشود اثر پته دوزی شده دیگری در کرمان وجود دارد که مربوط به سال ۱۲۸۰ قمری است. این اثر توسط استاد فرج الله کرمانی دوخته شده و چنین به نظر میرشد که قدیمی ترین پته باقی مانده در ایرن باشد. در حال حاضر یکی از معروفترین و قدیمیترین آثار هنر پته دوزی مربوط به قطعه پته ای است که روکش آرامگاه شاه نعمتاله ولی به شمار میرود. این پته هم اکنون در موزه آستان شاه نعمتاله ولی در ماهان کرمان نگهداری میشود.
خاتم کاری
هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلثهای کوچک. طرحهای گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بودهاست. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلثهای کوچک در کنار هم نقشبندی میکنند. مثلثها را از انواع چوب، فلز و استخوان میسازند. هرچه مثلثها ریزتر و ظریفتر باشند، خاتم مرغوبتر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچکترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار میرود.
مینا کاری
مینا کاری عبارت است از نقاشی و تزیین فلزاتی همانند طلا، نقره و مس به وسیلهٔ رنگهای لعابدار مخصوصی که در حرارت بسیار زیاد پخته و ثابت شود.[6][7]
قلمزنی
قَلَمزنی عبارت است از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی. قلمزنی یکی از رشتههای هنرهای سنتی ایران است که در دستهبندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار دارد. قلمزنی روی مس. ساختن اشیاء با فلز مس، برنج، نقره و… به روش سرد را «دواتگری» گویند.
نقشبرجسته و مجسمهسازی
دیگر
- قلمکارسازی
- گیوه
- ترمه
- گالش
- قلمکاری
- جواهرایرانی
نگارخانه
- معماری ایران، بازار کرمان
- معماری ایران، آجرکاری مسجد جامع نیریز
- معماری ایرانی، کاشیکاری سردر مسجد جامع کرمان
- باغ ایرانی، باغ اکبریه بیرجند
- باغ ایرانی، باغ شاهزاده، ماهان، کرمان
- نقش و نگار سردر حمام گنجعلیخان کرمان
- نقش و نگار سردر آبانبار گنجعلیخان کرمان
- سردیس اشکانی، موزه ایران باستان
- مجسمه مرد پارتی، موزه ایران باستان
- فرش کرمان
- گلیم شیرکی پیچ سیرجان
- کاشیکاری مجموعه ابراهیمخان کرمان
- شیشهگری در ارگ کریمخان
- کاشیکاری مسجد شیخ لطف الله اصفهان
- شیشه گری باستانی نیشابور
- نقاشی، چهل ستون اصفهان
- قالی کرمان قرن ۱۶/۱۷، موزه میهو ژاپن
- پارچ برنزی، دوره صفوی
- بشقاب، قرن ۱۵ میلادی، موزه لوور
- جام شراب، قرن ۱۷ میلادی
- مینیاتور کمالالدین بهزاد
- معماری هخامنشی، تخت جمشید
جستارهای وابسته
منابع
- Arthur Upham Pope, (2005), A Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the Present, LA: Mazda Publishers, p. 8.
- «جام جم». بایگانیشده از اصلی در ۱۳ نوامبر ۲۰۱۱. دریافتشده در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۱.
- حیدری ۱۳۸۷، ص۳
- http://whc.unesco.org/en/list/1372
- «هنر پته دوزی کرمان؛ تصاویر و اطلاعات، کاربردهای پته - نابرو». مجله گردشگری نابرو، تجربه ناب گردش. ۲۰۱۹-۱۲-۲۸. دریافتشده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۵.
- «جستوجوی میناکاری در لغتنامه دهخدا». واژهیاب (به فا). دریافتشده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۵.
- ویکی، پارسی. «معنی میناسازی | لغت نامه دهخدا». پارسی ویکی. دریافتشده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۵.
پیوند به بیرون
- Iranian Artists and Persian Art Resource
- Iran Arts and Entrtainment Directory
- Central Asian miniature painting
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ هنر ایران موجود است. |