زاگرس

زاگرُس رشته‌کوهی است که از غرب تا جنوب غربی ایران کشیده شده‌است. این رشته‌کوه از کرانه‌های دریاچه وان در جنوب شرقی ترکیه آغاز شده و پس از گذشتن از استان‌های آذربایجان غربی، لرستان، همدان، مرکزی، اصفهان، فارس، کردستان، کرمانشاه، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، خوزستان و تا استان‌های کرمان، بوشهر و هرمزگان ادامه می‌یابد. دامنهٔ این رشته‌کوه به شمال عراق نیز امتداد دارد.

برای دیگر کاربردها، زاگرس (ابهام‌زدایی) را ببینید.
رشته‌ کوه زاگرُس
زاگرس
مرتفع‌ترین نقطه
ارتفاع۴۴۰۹ متر
فهرست‌بندی
مختصات
مختصات: ۳۳°۴۰′ شمالی ۴۷°۰۰′ شرقی
 
جغرافیا
مکانایران، عراق، ترکیه، سوریه
ایالت/استانفلات ایران
زمین‌شناسی
گونهچین طاقدیسی

آثار بر جای مانده از غارنشینی در کوه‌های زاگرس مربوط به حدود ۱۰۰٬۰۰۰ سال پیش، بیانگر سکونت انسان در این مناطق در دوره پارینه‌سنگی و عیلامی (۳۰۰٬۰۰۰ تا ۳۰٬۰۰۰ سال پیش) است.[1]

قله دنا، استان کهگیلویه و بویراحمد، بلندترین کوه زاگرس

نام

نام باستانی رشته کوه زاگرس کُر یا کور است: بر طبق اسطوره‌شناسی سومری کور (کر) اساساً نام یک کوه یا کوه‌هایی بوده، و معمولاً به کوه‌های زاگرس واقع در شرق سومر اطلاق می‌گردیده‌است.

کور همچنین نام دیگر امپراتوری اکد است که از سه هزار سال پیش و قبل از آن بر کل نواحی زاگرس گسترده شده بود.[2]

مکان‌نگاری شاتل رادار از کوه‌های زاگرس

بعضی معتقدند ریشه این نام اوستایی است. در زبان اوستایی زاگر Za-G'R' به معنای کوه بزرگ است. اما نظری نیز هست این است که این کلمه از نام مهاجران هندواروپایی ساکن در این منطقه معروف به ساگارتی گرفته شده.[3]

نام قدیمی این رشته‌کوه در زبان فارسی «پاتاق» که نام رشته‌کوهی معروف در استان کرمانشاه نیز هست بوده و پیش از آن «کهستان» (در عربی «جبال») و «پهله» بود.

واژهٔ «زاگرس» یا «زاگروس» از بیش از هشت دهه پیش و از اواخر دوره قاجار از طریق ترجمه آثار نویسندگان اروپایی (و بعضاً از زبان یونانی) وارد زبان فارسی شده و سپس بر روی نقشه ایران نیز گذاشته شد.

ظاهراً حسن پیرنیا اولین کسی است که واژهٔ زاگرس را در حاشیهٔ صفحهٔ ۲ کتاب خود بنام «تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان» آورده‌است. او خود تأکید نموده که اروپاییها چنین (یعنی زاگرس) نامند.

بعد از نوشتهٔ پیرنیا بارها به اشتباه از زاگرس به نام کوه یا دره نام برده شد که برداشت نادرستی بوده‌است زیرا واژهٔ زاگرس بخش گسترده‌ای از شمال‌غربی تا جنوب شرقی ایران را با بیش از ۲۴۰ نام از رشته کوه، دشت، دره، رود و شهر و بخش و روستا در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، ایلام، کرمانشاه، مرکزی و اصفهان و فارس و کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری و خوزستان و بالاخره لرستان را شامل می‌شود.

واژهٔ زاگرس در هیچ‌یک از کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی یا مسالک و الممالک و نوشته‌های دوره اسلامی نوشته نشده‌است. در لغت‌نامه دهخدا یا دائرةالمعارف مصاحب نیز نکته‌ای مهم و اساسی دربارهٔ ریشه و اصل واژه زاگرس بیان نشده‌است.

محمد قزوینی در صفحهٔ ۴۸ از جلد ۵ کتاب خود می‌نویسد: «زاگرس نام یونانی سلسله جبال غربی ایران به خصوص منطقهٔ لرنشین در غرب ایران است.»

در دانشنامه لاروس از زاگرس به کوتاهی به‌عنوان نام دره‌ای که نفت‌خیز است ذکر شده‌است.

در واژه نامهٔ یونانی به آلمانی که سال م۱۸۸۶ در لایپزیگ به چاپ رسیده واژه Zagrio یا Zagros را به‌عنوان «کوهی در دوران ماد» به نقل از نوشته‌های استرابون و پولیبیوس آورده‌است.

در لغت نامهٔ جغرافیایی Lexique géographique در زیر واژه و عنوان «زاگرو» (زاگرس) آمده‌است:

«رشته کوهی است در آسیا که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده .»[4]

رومن گیرشمن باستان‌شناس فرانسوی در کتابش[5] زاگرس را نام قبیله‌ای دانسته و می‌نویسد:

«حرکت عمومی قبایل ایرانی هنوز به پایان نرسیده بود که قبیلهٔ سومی از قبیله‌های مهم ایرانی بنام «Zikirtu» یا «ساگارتی» بسوی نواحی شرقی تری رفته و مستقر شدند.»

هرودوت نیز در نوشته‌هایش[6] از همین قبیله صحراگرد با نام «ساگارتی» یاد کرده و می‌نویسد:

«قبیله‌های دیگر که صحراگردند از این قرارند: داین‌ها، ماردها، دروپیک‌ها و ساگارتی‌ها»

دیاکونوف نیز در کتاب تاریخ ماد خود[7] در شرح حملهٔ آشوری‌ها به پارسوا و به استناد کتیبه‌های خوانده شده می‌نویسد:

«به‌طوری که در متن تصریح شده، آخرین نقطهٔ لشکر کشی ظاهراً زاکروتی بود»

به استناد مطالب ذکر شده ریشهٔ واژهٔ زاگرس از زبان اوستایی است و یونانی‌ها با افزودن S (س) به آخر آن این واژه را به شکل یونانی مبدل نمودند. زاگرس Zagreus ، در استوره های ارفه ای ، فرزند خدایگون زئوس ( به شکل یک مار ) و دخترش پرسیفونه است . لذا واژهٔ زاگرس (همانند واژه بختیاری) هم نام کوه و دژ و هم ایل، قوم، قبیله و محلی بوده‌است. به باور فریدون جنیدی در کتاب « داستان ایران » نام اصلی زاگرس 

در اوستا«اوپایِری سَئِنَ» ( بر فرازش آهن) است! «آسِن/آهِن» نام همگانی هر «فلز» بود و هنوز بسیاری از ایرانیان آن را با زیر «ه» بر زبان می آورند!
«اوپایری سَئِنَ» (در پهلوی «اَپورسِن»)، می باید امروز «اَبَرسِن» باشد؛ ولی اندهگنانه نام یونانی «زاگرس» جایگزین شده است!

زمین‌شناسی
گسل‌های کمربند چین‌خورده -رانده زاگرس
گسل جوان زاگرس (نارنجی)
راندگی اصلی زاگرس (زرد)
گسل زاگرس بلند (آبی)

کمربند چین‌خورده و رانده زاگرس یک کمربند طولانی حدوداً ۱۸۰۰ کیلومتری (۱۱۰۰ مایل) از سنگهای پوسته‌ای تغییر شکل یافته‌است که در جبهه برخوردی بین صفحات عربی و اوراسیا تشکیل شده‌است.[8]

رشته کوه‌های زاگرس حاصل یک فعالیت تکتونیکی یعنی برخورد دو صفحه تکتونیکی اوراسیا و عربستان هستند. این چین خوردگی متوقف نشده و دگرگونی زمین در غرب ایران و منطقه زاگرس همچنان ادامه دارد. چین خوردگی‌های متعدد و وجود گنبدهای نمکی فراوان، زاگرس را به منطقه‌ای نفت خیز تبدیل کرده‌است.

از نظر زمین‌شناسی، زاگرس به دو یا سه بخش مجزا قابل تفکیک است: زاگرس شمالی، زاگرس میانی و زاگرس جنوبی. تفاوت زاگرس شمالی و جنوبی در نوع چین خوردگی‌ها و نیز در نحوهٔ قرارگیری چین‌ها بر روی گنبدهای نمکی است. استان‌های فارس و کهگیلویه بویر احمد، بخش‌های جنوبی استان‌های اصفهان و چهارمحال و بختیاری، ارتفاعات شرقی استان بوشهر و ارتفاعات شمالی استان هرمزگان همگی زاگرس جنوبی محسوب می‌شوند. بخش‌های غربی استان اصفهان، بخش بزرگی از چهارمحال و بختیاری، استان لرستان، ارتفاعات شمالی-شرقی استان خوزستان، بخش‌های جنوبی استان‌های مرکزی و همدان از جمله مناطق زاگرس مرکزی محسوب می‌شوند. اما بخش‌های شمال غربی مناطق مذکور که شامل استان‌های ایلام، کرمانشاه، کردستان، بخش‌های جنوبی و غربی آذربایجان غربی، ارتفاعات زاگرس در شمال عراق هستند به عنوان زاگرس شمالی شناخته می‌شوند در یک تقسیم‌بندی دیگر، کوه‌های زاگرس به دو بخش اصلی قابل تفکیک هستند: زاگرس مرتفع و زاگرس چین خورده.

زاگرس مرتفع

بر پایه تقسیم‌بندی‌های ساختمانی زمین‌شناسی ایران، پهنه زاگرس مرتفع یا زاگرس بلند، با پهنای متوسط ۸۰ کیلومتر در میان دو پهنه زمین‌شناختی سنندج-سیرجان در شمال و پهنه زاگرس چین‌خورده در جنوب قرار دارد و بلندترین بخش‌های رشته‌کوه زاگرس را در خود جای داده‌است. مرز شمالی پهنه زاگرس بلند، یک گسل معکوس بزرگ است که آن را گسل اصلی معکوس زاگرس می‌نامند. گسل زاگرس بلند نیز مرز جنوبی پهنه زاگرس بلند محسوب می‌شود و این پهنه را از زاگرس چین‌خورده جدا می‌سازد.[9]

زاگرس مرتفع بخش شمال شرقی رشته کوه‌های زاگرس و در واقع اولین ردیف از کوه‌های زاگرس را تشکیل می‌دهند و به صورت دیواره‌ای بلند اما با پهنای نسبتاً کم (حداکثر ۸۰ کیلومتر) از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند. میزان ارتفاع و بارش برف و باران در این بخش از زاگرس زیاد می‌باشد. مرتفع‌ترین قلل زاگرس شامل دنا، زردکوه، کبیر کوه، اشترانکوه و گرین در زاگرس مرتفع قرار دارند.[10]

زاگرس چین‌خورده
زاگرس چین‌خورده، بهبهان

بخش غربی و جنوبی رشته کوه‌های زاگرس، با طولی حدود ۱۳۷۵ کیلومتر و عرضی بین ۱۲۰ تا ۲۵۰ کیلومتر، زاگرس چین خورده نامیده می‌شود. این بخش از زاگرس، همراستا با زاگرس مرتفع، تا خلیج فارس و تنگه هرمز ادامه می‌یابد. تاقدیس‌های بزرگ و کشیده از مشخصه‌های زاگرس چین خورده هستند.[10][11]

گسل زاگرس بلند مرز شمالی پهنه زاگرس چین‌خورده محسوب می‌شود و این پهنه را از زاگرس بلند جدا می‌سازد.

کوه‌ها
دنا، کهگیلویه و بویراحمد
زردکوه، چهارمحال و بختیاری
اشترانکوه، لرستان
قالی کوه الیگودرز


دورنمای شهر همدان از قلهٔ الوند قله ای در شمال غرب زاگرس

بلندترین قله‌های این رشته کوه به ترتیب، دنا (۴۴۰۹ متر) بلندترین قله زاگرس جنوبی، زردکوه بختیاری (۴۲۲۱ متر) بلندترین قله زاگرس مرکزی، اشترانکوه (۴۱۰۰ متر) بلندترین قله زاگرس شمالی، قالی کوه (۴۱۰۰ متر)، بل (۳۹۴۳ متر) و کینو (۳۷۱۰ متر) هستند.

دنا با ارتفاع ۴۴۰۹ متر بلندترین ارتفاعات زاگرس می‌باشد و از ۴۴ قله مرتفع بالای ۴۰۰۰ متر تشکیل شده‌است و بیش از ۸۰ کیلومتر طول دارد. از لحاظ موقعیت جغرافیایی، کمی از آن در جنوب استان اصفهان و بخش اعظم آن در شمال شرقی استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد. در تمام سال پوشیده از برف بوده و یکی از کم نظیرترین منابع انواع و اقسام گیاهان دارویی در دنیاست. این کوه یکی از سرچشمه‌های رود کارون است.

زردکوه بختیاری با ارتفاع ۴۲۲۱ متر دومین قله بلند زاگرس و بلندترین قله زاگرس مرکزی در شهرستان کوهرنگ در استان چهار محال و بختیاری قرار دارد. زردکوه بختیاری در تمام طول سال پوشیده از برف بوده و سرچشمهٔ اصلی رودخانه‌های کارون، زاینده‌رود و دز می باشد.

اشترانکوه با ارتفاع ۴۱۰۰ متر در استان لرستان[12][13][14] جای گرفته که دارای هشت قلهٔ بلند و به هم پیوسته‌است که در تمام طول سال پوشیده از برف است.دریاچه گهر در این رشته کوه قرار گرفته‌است. قالی کوه در جنوب شهرستان الیگودرز قرار دارد نیز با ارتفاع۴۱۰۰ متر جز قله‌های بلند زاگرس محسوب می‌شود. رودخانه دز از این کوه سرچشمه می گیرد . آبشار آب سفید نیز در این ناحیه از رشته کوه زاگرس قرار دارد منطقه قالی کوه پناهگاه حیوانات وحشی بسیاری است.

شاهانکوه با ۴۰۴۰ متر ارتفاع، بلندترین قلهٔ استان اصفهان و از کوه‌های بلند زاگرس است که در ۲۰ کیلومتری جنوب غرب فریدون‌شهر واقع گردیده‌است.[15] رشته کوه شاهان کوه از دره وهرگان در ۴۰ کیلومتری باختر شمالی فریدون‌شهر شروع شده و رو به سوی جنوب خاوری تا دره آب میدانک، ۲۵ کیلومتری جنوب با ختری فریدون‌شهر به طول حدود ۴۳ کیلومتر و عرض متوسط آن ۱۰ کیلومتر می‌باشد. میزان بارندگی سالانه این رشته کوه بین ۸۰۰ تا یک هزار میلی‌متر و میانگین دمای سالیانهٔ آن بین ۵ تا ۱۰ درجه سانتی گراد است. رودخانهٔ خدنگستان، آب ترزه، آب سه پستان و آب سرداب می‌باشد و چشمه لنگان در شمال این رشته کوه قرار دارد.[16]

کوه کِینو باارتفاع ۳۷۱۰ متر در شمال خوزستان (شهرستان اندیکا) و هم‌مرز با چهارمحال و بختیاری و لرستان قرار دارد و در بیشتر ماه‌های سال پوشیده از برف است. این کوه منبع اصلی تغذیه تالاب زیبای شیرین بهار خوزستان است.

از دیگر ارتفاعات مهم زاگرس شمالی می‌توان به رشته کوه گرین (۳۶۰۰ متر) در حد فاصل استان‌های لرستان و همدان اشاره کرد. بیشتر مساحت این رشته کوه در محدوده شهرستان بروجرد و در جنوب غربی تا شمال غربی شهر بروجرد قرار گرفته‌است، اما با این وجود، گرین با طول بیش از ۱۸۰ کیلومتر، بخش اعظم مساحت شهرستان‌های بروجرد، الشتر و نورآباد در استان لرستان، شهرستان نهاوند در استان همدان و نیز بخش‌هایی از استان کرمانشاهان را فرا گرفته‌است. قله‌های ولاش، چهل نابالغان، سه کوزان، هجده یال و میش پرور از بلندترین ارتفاعات رشته کوه گرین هستند.[17]

بلندی‌های زاگرس حوضه آبخیز رودخانه‌های زاینده‌رود، کارون، مارون، کرخه و دز را تشکیل می‌دهد و با توجه به حجم بارش و پایین بودن سطح تبخیر و موقعیت نسبتاً مناسب سازندهای زمین‌شناختی بخش اعظم آب‌های زمینی و زیرزمینی کشور به میزان ۴۵ تا ۵۰ درصد را تأمین می‌کند. در جنوبی‌ترین نقطه زاگرس قله کوهٔ به بلندی۳۲۶۰ متر زیستگاه تشگرد وکوه فارغان هست تغییرات ارتفاعی و وجود کوه‌های مرتفع و ایجاد میکرو کلیماهای متفاوت همچنین قرار گرفتن این منطقه در بین دو ناحیه رویشی ایران و تورانی و صحارا – سندی دارای فلور خاصی است. به طوریکه عناصر گیاهی ایران و تورانی و صحارا – سندی با هم در این منطقه دیده می‌شوند. علاوه بر این عناصر نفوذی مدیترانه ای اروپا – سیبری سینو ژاپنی و نیز در این منطقه حضور دارند. نوع زیستگاه ۱- مناطق کوهستانی از ارتفاع ۳۲۶۰ متر (شیبهای صخره ای و سنگی، شکاف صخره‌ها)

  1. دره‌ها
  2. خاکهای ماسه ای

از دیگر قله‌های بلند آن می‌توان به پریز در شهرستان دورود، هشتاد پهلو در بخش پاپی، لیله در شهرستان اندیکا اشاره کرد. هفده قله مرتفع زاگرس عبارتند از:[18]

قله‌های مرتفع زاگرس
رتبهنام کوهشهرستاناستانارتفاع (متر)ناحیه
۱ دنادناکهگیلویه و بویراحمد۴۴۰۹زاگرس جنوبی
۲ زردکوهکوهرنگچهارمحال و بختیاری۴۲۲۱زاگرس مرکزی
۳ اشترانکوهدورودلرستان۴۱۰۰زاگرس شمالی
۴ قالی کوهالیگودرزلرستان۴۰۵۵زاگرس شمال مرکزی
۵ کوه بل اقلید فارس ۴۰۵۰ زاگرس جنوبی
۶ شاهان‌کوهفریدون‌شهراصفهان۴۰۴۰زاگرس مرکزی
۷ کوه گرهاقلیدفارس۳۹۹۰زاگرس جنوبی
۸ دالانکوهفریدناصفهان۳۹۱۵زاگرس شمال مرکزی
۹ کوه تمندرالیگودرزلرستان۳۹۰۰زاگرس مرکزی
۱۰ کوه هزار درهلردگانچهارمحال و بختیاری۳۸۸۰زاگرس جنوب مرکزی
۱۱ کوه سیل خوانسار اصفهان ۳۷۵۰ زاگرس مرکزی
۱۲ کوه رنج سپیدان فارس ۳۷۱۰ زاگرس جنوبی
۱۳ کوه یال‌کبودنهاوندهمدان۳۶۵۰زاگرس مرکزی
۱۴ کوه ولاشخرم‌آبادلرستان۳۶۳۰زاگرس مرکزی
۱۵ کوه کلاربروجنچهارمحال و بختیاری۳۶۲۹زاگرس شرقی مرکزی
۱۶ کوه تشگردحاجی‌آباد(فارغان)هرمزگان۳۶۲۹زاگرس جنوبی شرقی
۱۷ کوه پراوکرمانشاهکرمانشاه۳۴۰۵زاگرس شمالی
۱۸ کوه شاهوپاوهکرمانشاه-کردستان۳۳۹۰زاگرس شمالی
١٩ جهان بینشهرکردچهارمحال و بختیاری٣٣٤٢زاگرس مرکزی
٢٠ کان صیفیشهرستان بدرهایلام-ایلام۳۰۶۵زاگرس شمالی

|- ! 21 |الوند کوه|| ||ایلام-ایلام|| ۳۰۶۵ || زاگرس شمالی |}

زندگی

نخستین انسان‌ها

به‌طور کلی در هزاره سوم، دوم و اول قبل از میلاد، دامنه‌های شرقی و غربی زاگرس و زاویه جنوب غربی ایران یکی از مراکز مهم تجمع اقوام گوناگون در جهان بوده‌است که دارای نژادی مشترک، فرهنگ و تمدنی مشابه با حکومت‌های تقریباً مهم بوده‌اند که در رأس آن‌ها ایلام قرار داشت.[19] نیمهٔ شمالی رشته کوه زاگرس در دورهٔ ایران باستان محل زندگی مادها بوده‌است.[20][21]

بخشی از یک نقش برجسته آشوری کشف شده در شرق هورامان، موزه باستان‌شناسی سنندج[22]

نتیجهٔ تحقیقات بر روی استخوان‌های کشاورزان نخستین در منطقهٔ زاگرس ایران نشان می‌دهد دی‌ان‌ای کشاورزان باستان اهل زاگرس بیش از همه به زرتشتی‌های ایران و ساکنان امروز افغانستان، پاکستان و ایران شباهت دارد و خیلی متفاوت از مردمانی است که زراعت را از ترکیه به اروپا بردند. تفاوت شگفت‌انگیز ژن کشاورزان اولیه ساکنان شرق و غرب هلال حاصلخیز که تا پیش از این تصور می‌شد از یک نژاد هستند به عنوان دستاورد این پژوهش توسط یک تیم بین‌المللی در نشریه ساینس منعکس شده‌است.[23]

ساکنان امروز

بیشتر جمعیت رشته کوه زاگرس را اقوام لر و کرد و لک تشکیل می دهند که از دیرباز در این رشته کوه زندگی کرد اند. [24] [25] [26]

گیاهان و جانوران زاگرس
لاله واژگون در کوه دنا

رشته کوه زاگرس دارای حیات وحش بسیار غنی می‌باشد و گونه‌های گیاهی و جانوری کمیاب و بعضاً در حال انقراضی را در خود جای داده‌است.

نگارخانه

جستارهای وابسته

پانویس
  1. CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1 iranicaonline.org
  3. هرودوت، فصل ۷٫۸۵
  4. نویسنده نام منابع خود را Ptolemeus, Polybios, Plinius, Strabo معرفی می‌نماید.
  5. ایران از آغاز تا اسلام ترجمهٔ دکتر معین صفحهٔ ۸۸
  6. تاریخ هرودت, ترجمه هدایتی صفحات ۵ و ۱۰ و ۲۱۱
  7. (ترجمه کشاورز صفحه ۲۴۸)
  8. «Cooper, M. (2007). Structural style and hydrocarbon prospectivity in fold and thrust belts: a global review. Geological Society, London, Special Publications, 272(1), 447-472». Geological Society of London Publications.
  9. «الگوهای گسلی و برآورد سرعت بالا آمدگی در طول گسل زاگرس مرتفع». نشریه زمین‌شناسی مهندسی. دریافت‌شده در ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۹.
  10. مردانی، محسن و رضایی، علیرضا. «لرزه خیزی، لرزه زمینساخت زاگرس». پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۳۹۱-۰۳-۰۷.
  11. «جایگاه و ویژگی‌های زمین‌شناسی استان لرستان». پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۳۹۱-۰۳-۰۷.
  12. «معرفی دورود». ۱ بهمن ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ نوامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۹.
  13. «اشترانکوه کجاست». ۱ بهمن ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ آوریل ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۹.
  14. «پایتخت طبیعت ایران را بشناسیم/ مجموعه ای ناب از شگفتی و زیبایی». ۱ بهمن ۱۳۹۷.
  15. «خبرگزاری ویبنا». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۶ فوریه ۲۰۱۵.
  16. میرمحمدی، جغرافیای تاریخی فریدن.
  17. «کوه گرین در استان لرستان، وبگاه وفاق». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ آوریل ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۸ فروردین ۱۳۹۱.
  18. «Zagros Mountains». Peakbagger.
  19. فریده غلامرضایی. «تمدن در دامنه‌های زاگرس مرکزی در لرستان». پایگاه خبری گلونی.
  22. Radner, K. , Masoumian, M. , Karimian, H. , Azizi, E. , & Omidi, K. (2020). Neo-Assyrian Royal Monuments from Lake Zeribar in Western Iran: A Stele of Sargon II and a Rock Relief of Shalmaneser III. Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie, 110(1), 84-93.
  23. بی‌بی‌سی فارسی
  24. https://www.britannica.com/place/Zagros-Mountains
  25. https://etelafmellizagros.com/
  26. https://etelafmellizagros.com/زاگرس-نشینان/

الگو:بین‌النهرین باستان

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.