رشته‌کوه بینالود
رشته‌کوه بینالود به طول تقریبیِ 144 کیلومتر، واقع در شمال شرقی ایران، در امتداد شرق رشته‌کوه‌های البرز و در استان خراسان رضوی به صورت شمال‌غرب به جنوب‌شرق قرار گرفته‌اند. این رشته کوه‌ها به‌مانند مرزی بین دو دشت قرار گرفته که یکی نیشابور و دیگری مشهد و چناران است.[1]
بینالود به معنی کوهی است که بین دو دشت قرار گرفته و آنها را از هم جدا کرده که این دو دشت یکی دشت مشهد و دیگری دشت نیشابور است.افراد محلی به آن بینالوت یا بنلی نیز می گویند .[2]
رشته کوه بینالود، واسطه‌ای است میان کوه‌های پاروپامیسوس (متعلق به هندوکش) و کوه‌های البرز، و از این لحاظ اهمیت ویژه‌ای دارد. این منطقه(رشته کوه بینالود و آلاداغ و پشت کوه) زلزله‌خیز، و در معرض فعالیت‌های زمین‌ساختی است. از رشته‌کوه بینالود، به‌ویژه در آبادی معدن (در دهستان بارمعدن)، سنگ فیروزه استخراج می‌شود. منابع فلز کرومیت نیز در این کوه‌ها یافت می‌شود.[3]
بلندترین نقطهٔ رشته‌کوه بینالود، قلهٔ شیرباد با بلندی ۳۳۳۹ متر است که در شمال روستای بوژان (شمال شرقی شهر نیشابور) قرار گرفته است. ولی قلهٔ بینالود، با وجود ارتفاعِ کمتر از آن، 3211 متر، معروفیت بیشتری دارد.[4] قله قوچگر با ارتفاع 2890 متر از از سطح دریا، فلسکه با ارتفاع 3150 متر، زشک با ارتفاع ۲۵۱۵ متر، چمن با ارتفاع 2523 متر و قله زرگران با ارتفاع حدود 3100 متر از سطح دریا از دیگر قله‌های مهم رشته‌کوه بینالود است.[5]
| رشته‌کوه بینالود | |
|---|---|
 نمایی از رشته‌کوه بینالود از روستای حاجی‌آباد | |
| مرتفع‌ترین نقطه | |
| برجستگی | شیرباد (شیرباد) |
| ارتفاع | ۳٬۳۳۹ متر (۱۰۹۵۵ پا) |
| فهرست‌بندی | |
| جغرافیا | |
| کشور | ایران |
| استان | خراسان رضوی |
سه رودخانهٔ دائمیِ کشف‌رود، اترک و کال شور از این رشته‌کوه سرچشمه می‌گیرند.[6]
افزون بر این، رودخانه‌های نسبتاً کم‌آبی همچون رودخانه‌های میرآباد، زشک و طرقبه، اخلمد، گرینه، بوژان، خرو علیا، بار، درود و دیزباد علیا در دره‌های خرم این منطقه جریان دارند که بخش اعظم آب آنها صرف آبیاری باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی می‌شود.
به‌دلیل آب و هوای خوش و معتدل، منطقه از پوشش گیاهی مناسبی برخوردار است و گیاهان خودروی زیادی در منطقه وجود دارند، از قبیل: گون، ریواس، آویشن، زرشک کوهی، تمشک دم گاو، زیره کوهی، گلپر و موسیر. به‌دلیل وجود همین تنوع گیاهی، منطقه دارای پوشش جانوری مناسبی نیز هست، و از جمله حیواناتی مانند قوچ، میش، عقاب، پلنگ، گرگ، شغال و روباه را می توان در این ناحیه مشاهده کرد.
ریواس از معروف‌ترین و مرغوب‌ترین گیاهان خودروی این رشته‌کوه به‌شمار می‌رود. در بخش شمال غربی رشته‌کوه بینالود، پوشش درختچه‌های ارس به‌شکل تنگ دیده می‌شود. برف و یخِ حاصل از بارش‌های زمستانه و بهاره، غالباً تا اوایل فصل تابستان در قله‌ها باقی می‌مانَد.
روستاها و تابستان‌گاه‌های زیبایی همچون دررود، بوژان، اخلمد، زشک و طرقبه، خرو، بار و دیزباد در دامنهٔ این رشته‌کوه از چشم‌اندازهای بی‌مانند و بدیعی برخوردارند.[7]
موقعیت جغرافیایی رشته‌کوه بینالود
رشته‌کوه بینالود در شــمال‌شــرق ایران (شــمال خراسان رضوي )و در ميــان دو مــدار جغرافيــايي '57و°35 تــا '52و°36 شمالي و دو نصف‌النهار '29و°58 تا '44و°59 شرقي واقع شده است. اين كوهستان به بام خراسـان مشـهور است. اين رشته‌كوه داراي رونـد شمال‌غربي ـ جنوب‌شرقي و طول 143/75 كيلومتر بوده و از جنوب‌شرق شهر قوچان تا شرق ـ شمال‌شرق نیشابور امتداد يافته است. از غرب و شمال‌غرب با كوه‌هاي كم‌ارتفاع‌تر كوزه‌اي و شاه‌جهان و از شرق و جنوب‌شرق به كوه‌هاي به‌مراتب پست‌‌تر كته شمشير محدود مي‌شود. اگر چه مرز بينالود با ارتفاعات غربي و شرقي‌اش تا حدّي آشكار است، امّا در جبهه‌ي شمال ـ شمال‌شرقي، فرورفتگي کشف‌رود و گسل مشهد، اين واحد را به‌وضوح از رشته‌كوه كپـه‌داغ ـ هـزار مسـجد جـدا مي‌كند. حدّ جنوبي بينالود نيز به گسل‌هاي نيشابور و ميامي و رود كال‌شور و دشت نيشابور منتهي مي‌شود. به اين ترتيب، تمام زهكش‌ها و آبريزهاي شمالي رشته‌كوه بينالود به تراف كشف‌رود و زهكش‌هاي دامنه‌ي جنـوبي آن بـه كـال‌شـور و دشت نيشابور ملحق مي‌شوند.[8]
زمین‌شناسی رشته‌کوه بینالود
از ديدگاه زمين‌شناسي، شرق رشته‌كوه بينالود، به‌ويژه دامنه‌هاي شمالي ـ شرقي آن، بيشتر از سـازند معـروف بـه فيليت مشهد، تشكيل شده‌است؛ ولي در بخش‌هاي غربی و شـمال‌غربـي آن، آهـك‌هاي تـوده‌اي (اخلومـد) و لايه‌اي نخودي‌رنگ حضور چشمگير دارند. اگرچه، در بخش فيليت مشهد به سمت دامنـه‌هـاي جنـوبي بينـالود، شـاهد دخالـت سازندهاي آهكي (سازند بهرام) و سازندهاي نئوژن نيز هستيم. به‌هرحال، بخش عمـده‌ي بينالود، شامل سازند فيليت (اسليت، شيست، كوارتزيت، مرمر و مانند آن) و آهك‌هاي توده‌اي و لايه‌اي اسـت و تـوده‌هاي آذرين (گرانيت كه بـا ساختمان باتوليت در ميان رسوب‌هـاي پالئوزوئيـك سر برآورده)، سـنگ‌هـاي اولتـرا بازيـك (افيوليـت‌هـا) سرپانتينيت، ماسه‌سنگ، كنگلومرا، سازندها و آبرفت‌هاي كواترنر (در دامنه‌هاي اسكري، كف درّه‌رودها) و غيره نيز، به‌شكل پراكنده در ساختار ليتولوژيك بينالود به چشم مي‌خورد.[8]
اقلیم رشته‌کوه بینالود
از ديدگاه اقليمي، نتايج حاصل از به‌كارگيري روش دومارتن نشان مي‌دهد كه رشته‌كوه بينالود و محـدوده‌ي مورد مطالعه، آب‌وهواي سرد و نيمه‌خشك دارند. ميانگين دماي سالانه 13درجه‌ي سانتيگراد، حداكثر و حداقل دماي منطقه نيز به‌ترتيب، 34/4 و منفی 7/7 درجه‌ي سانتيگراد است. ميانگين بارنـدگي سـالانه‌ي
مطالعه هم برابر 320 ميليمتر است.[8]
در خصوص وضعيّت هيدرولوژيكي و منابع آب در محدوده‌ي رشته‌كوه بينالود، مي‌توان به وجود آب‌هـاي سطحي (در قالب روان‌آب‌ها، رودخانه‌ها و درياچه‌هاي طبيعي و مصنوعي)و آب‌هاي زيرزميني (بـه‌شـكل چاه، چشمه، قنات و منابع كارست زيرزميني) اشاره كرد. به اين ترتيب كه در دامنه‌هاي شمالي بينالود، 69 حوضـه‌ي آبريز كوچك و بزرگ بـا رودخانه‌ها و جريان‌هاي سطحي دائمي وجود دارند و بزرگترين و بيشترين جريان‌هاي رودخانه‌اي در ايـن بخـش شـكل گرفته‌اند. در حالي‌كه در دامنه‌هاي جنوبي، حوضه‌ها و رودخانه‌هاي محدودتر (47 حوضه‌ي آبريز) و كوچكتر خودنمایي مي‌كنند. تمركز و تعداد چشمه‌ها در يال جنوبي نسبت به يال شمالي بينالود بيشتر اسـت. حال آن‌كه تعداد قنوات و چاه‌ها در دامنه‌ي شمالي به‌مراتب بيشتر است.[8]
وضعيّت خاك و پوشش گياهي منطقه نيز حاكي از آن است كه خاك‌هاي منطقه داراي رخنمـون كـم، عمـق كـم، حالت سنگلاخي و از رده‌ي ليتوسل‌ها، به‌ويژه روي سازند فيليتي هستند. البتّه ميزان شيب و جهت دامنه‌هـا در خـاك‌هـ، سبب تفاوت‌هاي محلّي شده است. وجود خاك‌هاي كم‌وسعت و ناقص، موجب ضعف پوشش گياهي در منطقه شـده و در دامنه‌ها و ارتفاعات، گياهان مرتعي، بوته‌اي، استپي و جنگل‌هاي ارس به‌شكل نقطه‌چين و پراكنده وجود دارند.[8]
افسانه‌های بینالود
این رشته‌کوه داستان‌ها و افسانه‌های زیادی را به خود دیده است، از آشیانه سیمرغ گرفته که برگرفته از داستان سیمرغ عطار، شاعر نیشابوری است تا غار ابراهیم ادهم.[1]
نقل است ابراهیم ادهم عارفی بوده که مدتی حدود هفت سال در غاری میان رشته‌کوه‌های بینالود اقامت داشته و به مناجات عارفانه مشغول بوده است. نقل است بعد از این مدت به‌قصد مکه سفر خود را شروع می‌کند و در همان مکان دار فانی را وداع گفته است. این غار هم اکنون از روستاهای غار و رود قابل دسترسی است.[1]
جستارهای وابسته
- کوه بینالود
- قله شیرباد
- کوه قوچگر
منابع
- «همه چیز درباره بینالود». نابرو. دریافت‌شده در ۱۶ آوریل ۲۰۲۰.
- «ریشه نام بعضی از کوه های معروف ایران». وب سایت شخصی میثم رودکی. دریافت‌شده در ۱۶ آوریل ۲۰۲۰.
- «بینالود». دانشنامه جهان اسلام. دریافت‌شده در ۲۸ فروردین ۱۳۹۹.
- «رشته کوه های بینالود (بام خراسان)». لست‌سکند. دریافت‌شده در ۲۸ فروردین ۱۳۹۹.
- نقشه طبیعی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۰.
- گیتاشناسی ایران؛ کوه‌ها و کوهنامه ایران، نوشته عباس جعفری، تهران، ۱۳۶۸، ص ۱۲۶.
- «قله های بینالود نیشابور». ویدا تور. دریافت‌شده در ۲۸ فروردین ۱۳۹۹.
- زمردیان، محمّد جعفر؛ برومند، ریحانه (پاییز ۱۳۹۱). «تجزيه و تحليل مورفوژنز و تفاوت‌هاي كمّي و كيفي مخروط‌افكنه‌هاي رشته‌كوه بينالود با رويكرد هيدرومورفوتكتونيكي». پژوهش‌هاي ژئومورفولوژي كمّي (۲): ۵۳–۷۲.