اصفهان

اِصفَهان شهری تاریخی در مرکز ایران است. این شهر مرکز استان اصفهان و نیز شهرستان اصفهان است. '''اصفهان'''یا'''نونه شهر''' سومین شهر بزرگ ایران، سومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران و مشهد[12] و همچنین یکصد و شصت و پنجمین شهر پرجمعیت جهان و نهمین شهر پرجمعیت باختر آسیا به‌شمار می‌رود. کلان‌شهر اصفهان نیز چهاردهمین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه است.[13][14] این شهر در بین سال‌های ۱۰۵۰ تا ۱۷۲۲ میلادی به ویژه در سدهٔ شانزدهم میلادی در هنگام پادشاهی صفویان پایتخت ایران شد و رونق فراوانی گرفت. بناهای تاریخی متعددی در شهر وجود دارد که شماری از آن‌ها به عنوان میراث تاریخی در یونسکو به ثبت رسیده‌اند.[15] این شهر به داشتن معماری زیبای ایرانی، پل‌های سرپوشیده، مسجدها و مناره‌های منحصربه‌فردش نام‌آور است. این امر سبب شده تا در فرهنگ عامه، اصفهان نصف جهان، لقب بگیرد. این شهر در آذر ۱۳۹۴ (دسامبر ۲۰۱۵) به همراه رشت به عنوان نخستین شهرهای ایران، به شبکه شهرهای خلاق جهان زیر نظر یونسکو پیوست.[16][17] براساس استانداردهای یونسکو، شهر خلاق، شهری است که از نوآوری و توانمندی‌های شهروندان در توسعه پایدار شهری بهره می‌برد.[18] میدان نقش جهان نمونه برجسته‌ای از معماری ایرانی است. این شهر دارای پانزده منطقه شهری است. از جمله دیگر آثار تاریخی اصفهان از منارجنبان، سی و سه پل، پل خواجو، کاخ چهل ستون، عمارت عالی قاپو، مسجد شیخ لطف‌الله و بسیاری از اماکن تاریخی دیگر می‌توان نام برد.

اصفهان
جهت عقربه‌های ساعت از بالا: میدان نقش جهان، برج‌های مرکز خرید قلب شهر اصفهان، نمایی از سی‌وسه‌پل، چهل‌ستون، پل خواجو، آکواریوم اصفهان، باغ گل‌های اصفهان، ورزشگاه نقش جهان، شهر اصفهان نشان‌وارهٔ شهرداری اصفهان
کشور	ایران
استان	اصفهان
شهرستان	اصفهان
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	سپاهان نصف جهان
نام(های) پیشین	یهودیه، دارالیهودی (یا دارالیهود)، سپاهان، دارالمومنین، اسپهان، اسپادانا، جی، گی، گابیان، سپانه [1]
مردم
جمعیت	شهر: ۱٬۹۶۱٬۲۶۰ نفر[2][3][4][5] شهرستان اصفهان: ۲٬۲۴۳٬۲۴۹[2] کلان‌شهر: ۲٬۹۸۹٬۰۷۰[6] استان اصفهان: ۵٬۱۲۰٬۸۵۰[2]
رشد جمعیت	۱/۱۳ درصد (از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰)[7]
تراکم جمعیت	۲٬۴۷۱ نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
مساحت	۵۵۰ کیلومتر مربع (۵۵٬۰۰۰ هکتار)[8]
ارتفاع	۱۵۷۵
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۲۷ درجه سانتیگراد (سال ۱۳۹۱)[9]
میانگین بارش سالانه	۱۱۳ میلی‌متر[9]
روزهای یخبندان سالانه	۹۱
اطلاعات شهری
شهردار	قدرت‌الله نوروزی
تأسیس شهرداری	۱۲۹۱ خورشیدی[10]
ره‌آورد	ترمه، خاتم‌کاری، قلم زنی، قلمکاری، چاپ‌سنگی، فیروزه‌کوبی، مرصع‌کاری، میناکاری، پاپیه ماشه، کاشی معرق، گز، پولکی، و…
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۳۱
شناسهٔ ملی خودرو	ایران 13 -53- 67[11]
کد آماری	۱۴۰۶
اصفهان روی نقشه ایران ۳۲٫۶۷۲۱۰۷۰۰°شمالی ۵۱٫۶۷۱۵۷۳۰۰°شرقی مختصات: ۳۲٫۶۷۲۱۰۷۰۰°شمالی ۵۱٫۶۷۱۵۷۳۰۰°شرقی

شهر اصفهان
شهر سیاست در اصفهان برنامه جامع شهر 5 ساله شورای راهبری اقتصاد اصفهان فرهنگ اصفهان پلیس اصفهان ترابری اصفهان جمعیت‌شناسی اصفهان مکتب اصفهان رده:روستاهای شهرستان اصفهان شورای اسلامی شهر اصفهان شهرداری اصفهان رده:اهالی اصفهان روز اصفهان دنیاگیری کروناویروس در اصفهان پیشینه نام اصفهان شرکت برق منطقه‌ای اصفهان شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان
مکانها باغ‌های تاریخی اصفهان فرودگاه بین المللی اصفهان نمایشگاه اصفهان فهرست مادی های اصفهان بزرگراه ها، حلقه ها، بلوارها صدا و سیمای مرکز اصفهان سیتی سنتر اصفهان کوه صفه پارک شرق اصفهان ورزشگاه نقش جهان قطار شهری اصفهان کارخانه‌های تاریخی پارچه‌بافی در اصفهان مرکز همایش‌های بین‌المللی اصفهان دانشگاه‌های اصفهان فهرست مدارس اصفهان رده:جاذبه‌های گردشگری اصفهان رده:خیابان‌ها در اصفهان الگو:فرهنگسراهای اصفهان الگو:محله‌های اصفهان فهرست بیمارستان‌های اصفهان شرکت گاز استان اصفهان اداره دادگستری کل استان اصفهان
منطقه‌ها ۱ ۲ ۳ ۴ ۵ ۶ ۷ ۸ ۹ ۱۰ ۱۱ ۱۲ ۱۳ ۱۴ ۱۵

از صنایع فعال در اصفهان می‌توان به شرکت‌های بزرگ هواپیماسازی ایران، فولاد مبارکه، پالایشگاه نفت اصفهان و ذوب‌آهن اصفهان اشاره کرد. صنعت طلا در اصفهان بیشترین کارگاه و بزرگ‌ترین کارخانه‌های طلای ایران را در خود جای داده‌است.[19][20] صنایع دستی متعدد اصفهان نیز از دیرباز یکی از پایه‌های اقتصاد اصفهان است.[21][22][23]

نام‌های پیشین

از روزگاران قدیم تاکنون به نام‌های: الیهودیه (که وجه تسمیه الیهودیه آن بود که در زمان بخت نصر، یهودیان را از بابل کوچ داده و در این مکان ساکن کرده بودند)،[24] صفاهان، صفویان، جی، گی، رشورجی، سپاهان، دارالمومنین، سپانه، شهرستان، صفاهان، صفاهون، گابا، گابیان، گابیه، گبی، اِسپادانا و نصف جهان سرشناس بوده‌است.[25] پس از فتح توسط اعراب مسلمان و چون در نوشتار عربی فصیح حرف «پ» وجود نداشته به مرور زمان با لهجه و حرف «ص» به صورت «اصفهان» تلفظ گردید.

بیشتر نویسندگان بر این باورند که چون این ناحیه پیش از اسلام، به‌ویژه در دوران ساسانیان، مرکز گرد آمدن سپاه بود و سپاهیان مناطق جنوبی ایران، مانند فارس، خوزستان، سیستان و… در این ناحیه گرد آمده و به‌سوی محل نبرد حرکت می‌کردند، آن‌جا را اسپهان گفته، سپس معرب شده و به‌صورت اصفهان درآمده‌است.[26]

این شهر نام‌های قدیمی تری هم دارد که با نام کنونی آن، هیچ‌گونه پیوندی ندارد، مانند: گابیان، گابیه، جی، گبی، گی، گابا.[26]

اصفهان در قرن ششم میلادی (بالا) که از دو منطقه جی و یهودیه تشکیل شده بود. در قرن ۱۱ میلادی (پایین) این دو منطقه کاملاً به یکدیگر متصل شده و شهر اصفهان را ایجاد کردند.

تاریخچه

منطقه تاریخی شهر اصفهان، نقشه تطبیقی امروزی با نقشه پاسکال کوست در سال ۱۲۲۰ شمسی.

پابرجا   آسیب   نابود		۱	پل الله‌وردی خان [۳۳پل]
۲	آب‌گذر [پل جوبی]	۳	پل بابا رکن‌الدین [خواجو]
۲۱	میدان شاه	۲۲	مسجد شاه
۲۳	مسجد شیخ لطف‌الله	۲۴	عالی‌قاپو درب جلویی
۲۵	نقاره‌خانه [سردر قیصریه]	۲۶	گنبد بازار خیاط‌ها
۲۷	بازار مسگرها	۲۸	حمام عمومی [خسروآقا]
۲۹	کاخ کوچک چهارباغ	۳۰	کاخ چهلستون
۳۱	کاخ نارنجستان	۳۲	پاویون هشت بهشت
۳۳	بازارِ کاروانسرای مدرسه شاه [امروزه بازار هنر]	۳۴	مدرسه شاه سلطان حسین (امروزه مدرسه چهارباغ یا مدرسه علمیه امام صادق)
۳۵	کاروانسرا[ی شاه سلطان حسین](هتل‌عباسی‌کنونی)	۳۶	خیابان چهارباغ بزرگ
۳۷	کوشک‌ها	۳۸	پاویون آیینه‌خانه
۳۹	کاخ‌شاه [کاخ هفت‌دست]	۴۰	_-_[چهارباغ خواجو]

در طول تاریخ به آسانی نمی‌توان رد شهر اصفهان را به‌طور پیوسته دنبال کرد، هر چند اصفهان در مرکز فلات ایران قرار داشت. به سبب آن که در دوران پیش از اسلام گرانیگاه شاهنشاهی‌های هخامنشی تا ساسانی، قلمرو غربی این شاهنشاهی‌ها و به خصوص میان‌رودان بود، این شهر در کانون توجه این دودمان‌ها قرار نداشت. در طول تاریخ تا دوران اسلامی می‌توان در محل فعلی شهر اصفهان ردپای شهرهای مختلفی تحت نام‌های مختلف، محل‌های مختلف و حتی مردمان متفاوتی را پیگیری نمود.[27]

اصفهان به خاطر وجود زاینده رود و شرایط طبیعی مناسبی که داشت، احتمالاً از نیمهٔ دوم هزاره ۴ ق. م شاهد شکل‌گیری آبادی‌های بسیاری بوده‌است. سال شکل‌گیری شهر اصفهان با ابهام رو به رو است و اطلاع دقیقی از آن در دست نیست و بیشتر در افسانه‌ها و داستان‌ها به کیقباد اشاره شده‌است. طبق آنچه لاکهارت بیان داشته اصفهان تا قرن ۴ ه‍.ق / ۱۰ م با این عنوان امروزی و به این صورت وجود نداشته، در واقع جی شهر اصلی اصفهان بوده‌است. ماکسیم سیرو می‌گوید دهکده‌های قدیمی که در اصفهان موجود بوده الان زیر آبرفت‌های این شهر دفن شده‌است؛ با این حال طی بررسی‌هایی که انجام شده قسمت‌هایی از دیوارهای بناهای قدیمی این شهر نمایان شده‌است. در اواخر عصر ساسانیان هفت شهر نزدیک به هم در این ناحیه بوده‌است که عبارت بودند از جی، مهرین، شادریه، درام، قه، کهنه و جار.[28][29]

جیِ باستانی

بنای اصفهان را به طهمورث، سومین پادشاه از سلسله پیشدادیان نسبت داده‌اند. اصفهان در تاریخ قدیم با نامِ «گِی» در پارس علیا معرفی گردیده و در دورهٔ پس از اسلام به حالت عربی در می‌آید و می‌شود «جِی»، نام آن نیز از آن، تحت عنوان گابای یا تابای[30] نیز نام برده شده‌است.[27] این شهر محلِ تقاطعِ راه‌های عمده و اقامتگاهِ سلطنتی پادشاهانِ هخامنشی نیز بوده‌است. استرابون جغرافی‌دان یونانی، از اصفهان به عنوان مرکز کشور ایران نام برده‌است.

یهودیه

زمانی که کوروش بزرگ بابِل را گرفت و یهودیان با ریشهٔ عربی عراق امروز را از اسارت نبوکدنصر شاه بابل نجات داد، شماری از یهودیان به فلسطین بازگشتند و شماری دیگر از آن‌ها به اصفهان آمدند و در این منطقه که به دارالیهود یا یهودیه نامگذاری شد، اسکان یافتند. این منطقه در کنار منطقهٔ جی یا گی بود که بعدها این دو منطقه به یکدیگر متصل شد و شهر اصفهان را ایجاد کرد. ابن فقیه همدانی تاریخدان ایرانی قرن دهم میلادی می‌نویسد:

وقتی یهودیان از اورشلیم مهاجرت کردند و از نبوکدنصر فرار کردند، با خود مقداری از خاک و آب اورشلیم را بردند. آن‌ها در هیچ جا ساکن نشدند بدون اینکه قبل از آن خاک و آب آن را مورد آزمایش قرار دهند. آن‌ها اینکار را ادامه دادند تا به شهر اصفهان رسیدند. در آنجا استراحت کردند و خاک و آب آن را آزمایش کردند و آن را مشابه اورشلیم یافتند. وقتی آنجا ساکن شدند شروع به کاشتن در زمین کردند و فرزندان و نوادگان خود را به دنیا آوردند و امروزه نام این منطقه یهودیه است.[31]

این روایت توسط تاریخدانان دیگری نظیر موسس خورناتسی، الاصطخری، ابن حوقل، المقدسی، یاقوت حموی، ابوالفدا و ابن خلدون نیز عیناً تکرار شده‌است.[32]

دورانِ ساسانیان

در دوران ساسانیان به دستور یزدگرد اول یک پادگان نظامی احتیاطی برای آموزش و اعزام نیروی کمکی احداث گردید - بغیر از این پادگان نیز سه مرکز نظامی در مرو و گرگان و تیسفون نیز به‌وجود آمده بود. این مراکز دارای نیروی ثابت بوده و فقط سپاهان برای تعلیم و اعزامِ نیروی کمکی پیش‌بینی شده بود.

اصفهان کنونی در قدیم گابای (جی) نام داشت و در آغاز مرکز قبیله پَرِتاکِن[33] (که نام فریدن از آن به‌جا مانده) بوده‌است.[34]

به نظر می‌آید نام اسپهان (به معنی جایگاه ارتش) از روزگار ساسانیان به بعد جایگزین نام گی شده‌باشد. آن‌گونه که در سرگذشت‌نامه‌ها آمده، سواره‌نظام ساسانی به هنگام صلح در سبزه‌زارهای پیرامون اسپهان به‌ویژه در بخش غربی این شهر تا دامنه‌های کوه‌ها و سرچشمهٔ زاینده‌رود استقرار می‌یافت.[35] اسپهان از آن‌جا که ولیعهد نشین ساسانیان بود امتیازی نسبت به شهرهای ایران آن زمان به‌دست‌آورد.[35] در زمان ساسانیان گاه اسپهان و گاه ارمنستان ولیعهد نشین شاهنشاهی ایران بود ولی اسپهان این امتیاز دیگر را نیز داشت که نشیمن‌گاه و قلمرو نفوذ واسپوهران یا اعضای هفت خانواده بزرگ ایرانی صاحب نفوذ در پادشاهی نیز بود.[36]

هر چند در دوران اسلامی منطقه جغرافیایی اطراف شهر نام اَسپاهان که نام تقسیم‌بندی حکومتی زمان ساسانیان بوده‌است را حفظ کرده‌است. در هنگام حمله اسکندر مقدونی به ایران، این شهر مرکز گابیوها[37] بوده‌است و از آن تحت عنوان گابای یا تابای[30] نام برده شده‌است.[27] معمولاً تصور می‌شود که قسمتِ ساسانی‌نشین اصفهان که جی نام داشت توسط خسرو اول ایجاد شده‌است. از این رو احتمالاً حضور یهودیان در این منطقه قبل از حضور ساسانیان بوده‌است.

سده‌های نخست اسلامی

در سده‌های آغازین اسلامی، منابع اسلامی از دو شهر در مکان فعلی شهر اصفهان نام می‌برند؛ شهری به نام جَی در مکان فعلی محله جی و دیگری شهری در سه کیلومتری غرب جی با نام یهودیه که جمعیتی قابل توجه از یهودیان را در خود جای داده بود.[27] نام جی بعدها به شهرستان تغییر پیدا کرد و از یهودیه با عنوان جهودستان نیز یاد شده‌است.[38] عرب‌ها اسپهان را در سال ۲۳ هجری تصرف کردند و این شهر نیز مانند دیگر شهرهای ایران تا آغاز سدهٔ چهارم هجری زیر سلطهٔ اعراب قرار داشت. در زمان خلیفه منصور عباسی در دهکدهٔ خشینان (احمدآباد امروزی) کاخی بزرگ بنا شد و بارویی به گرد شهر اصفهان کشیده‌شد و خشینان به جویباره (یهودیه) پیوسته‌شد.[39]

دیلمیان

در سال ۳۱۹ ه‍.ق مردآویج زیاری با سپاهش از گیلان، اصفهان را آزاد کرد و این شهر را به پایتختی برگزید و جشن سده را با شکوه بسیار در این شهر برپا کرد.[40] در سال ۳۲۷ قمری این شهر به دست رکن‌الدوله دیلمی افتاد که وی نیز اصفهان را پایتخت خود قرار داد. پس از آن شهر اصفهان پیشرفت پیشین خود را بازیافت و کانون گرد هم آمدن دانشوران و سرایندگان شد.[39]به نظر دیوارهای قدیم شهر اصفهان در زمان سلطنت امیران آل بویه در قرن دهم میلادی قرن چهار هجری ساخته شدند.[41][42][43]

دوره سلجوقی

در بهار ۴۴۲ هجری قمری طغرل سلجوقی اصفهان را پس از یک محاصره طولانی و ویرانگر گشود. البته شهر به زودی به تدبیر ابولفتح مظفر نیشابوری که از طرف طغرل به حکومت اصفهان منسوب شده بود، بازسازی شد، ۵۰۰٬۰۰۰ دینار خرج ساخت بناها شد و سه سال از مردم هیچ مالیاتی گرفته نشد. توسعهٔ سریع شهری، مردمی که در جریان درگیری‌ها گریخته بودند را دوباره به شهر کشاند، همچنین طغرل پایتخت حکومتش را از ری به اصفهان منتقل کرد. گسترش شهر در زمان آلب ارسلان نیز ادامه یافت، اما در دوران ملکشاه و وزیر باتدبیرش خواجه نظام الملک طوسی بود که شهر به اوج شکوهش رسید به‌طوری‌که جمعیت شهر دو برابر شد و بناهای بسیاری در آن ساخته شد.[44]

دیدگاه ناصر خسرو دربارهٔ اصفهان

ناصرخسرو قبادیانی در هشتم صفر سنه اربع و اربعین و اربعمائه (۴۴۴ هجری قمری)،[45] دو سال پس از حملهٔ ویرانگر طغرل سلجوقی وارد اصفهان شد. در هنگام ورود وی به شهر، شهر دوباره ساخته شده و بهبودِ نسبی یافته بود. وی دربارهٔ اصفهان چنین می‌گوید:

[اصفهان] شهری است بر هامون نهاده،[46] آب و هوایی خوش دارد و هر جا که ده گز چاه فرو برند، آبی سرد و خوش بیرون آید و شهر دیواری حصین بلند دارد در شهر جویهای آب روان و بناهای نیکو و مرتفع و در میان شهر مسجد آدینه بزرگ نیکو و بارویِ شهر را گفتند سه فرسنگ و نیم است.[47][48]

دوره صفوی

در سال ۱۰۰۶ هجری قمری شاه عباس صفوی پایتخت صفویه را از قزوین به اصفهان منتقل کرد. دوری از مرزها، کاهش دادن قدرت قزلباشان، بهبود تجارت و ترس شاه عباس از پیشگویی منجمانی که ماندنش را در قزوین برای جانش خطرناک دانسته بودند از دیگر دلایل ذکر شده برای این انتقال است. گزیدن اصفهان به عنوان پایتخت توسط شاه عباس، نتایج مثبتی برای این شهر به بار آورد، مسجدها، آب‌انبارها و کاروانسراهای بسیاری در شهر ساخته شد، به ابتکار شیخ بهایی شبکه‌های کامل ارتباطی و آبیاری پدید آمد و با بنیان نهادن شهر بازرگانی نجف آباد در چند کیلومتری غرب اصفهان برای تهیه آذوقه شهر، زیربنای زراعی استواری برای پایتخت جدید پدید آمد.[49]

اصفهان در روزگار شاه عباس اول تا مرگ شاه عباس دوم برتر از همهٔ شهرهای خاورزمین بوده‌است. در آن روزگار، با افزوده شدن کوی‌های (:محلات) چهارگانهٔ (عباس‌آباد، جلفا، گبرآباد و اسپهان) نمای پایتخت صفوی از قسطنطنیه هم بزرگ‌تر بود.[50][51] شهر اصفهان در روزگار اوج شکوه خود ۱۳۷ کاخ، ۱۶۲ مسجد، ۴۸ مدرسه، ۲۷۳ حمام و ۱۲ گورستان داشت،[52]

دوره قاجار

• 
  نقاشی از اصفهان در دوره سلطنت ناصرالدین شاه
• 
  تصویری از اصفهان در سال ۱۲۵۶
• 
  سربازان روسی در اصفهان در طی اشغال ایران در جنگ جهانی اول
• 
  یکی از خیابان‌های اصفهان در اواخر قاجاریه (اثر والتر میتل‌هولتسر در ۱۹۲۵ میلادی)

مسعود میرزا ظل‌السلطان (پسر ناصرالدین‌شاه قاجار) از سال ۱۲۸۸ حاکم اصفهان شد و در سال‌های پس از آن حکومت ایالت‌های فارس، کردستان، لرستان و یزد نیز به او داده شد. او همواره مایل به داشتن نیروی نظامی شخصی بود.[53] در اصفهان فوج‌های نظامی با لباس و اسلحهٔ ارتش اتریش تشکیل داد و برای تعلیم دادن آن‌ها از آلمان معلمان نظامی به خدمت گرفت.[54] ناصرالدین شاه که از خودسری‌های ظل‌السلطان در اصفهان بیم داشت، او را شبانه از تمام حکومت‌های خود عزل کرد و تنها شهر اصفهان را برایش باقی گذاشت.[55]

فرمانروایی سی و چهار ساله مسعود میرزا ظل‌السلطان بر اصفهان، با ویرانی بیش از ۵۰ اثر و بنای تاریخی و باغ ایرانی در این شهر همراه بود.[52] یکی از جهانگردان اروپایی در آن زمان نوشته‌است:[52]

«متأسفانه ظل‌السلطان از خیابان خوش‌منظره و فرح‌آور چهارباغ مانند سایر آثار باستانی چیزی باقی نگذاشته، جدول‌های سنگی را پرکرده و حواشی آن‌ها را فروخته و نقاشی‌های تاق‌ها و دیوارها را هم محو کرده‌است. جای قصرها و عمارت‌های خالی صفوی را هم با ایجاد مزارع گرمک و خیار اشغال کرده‌است.»

لرد کرزن هم که در سال‌های پایانی فرمانروایی قاجاریان به ایران آمده بود دربارهٔ این ویرانی‌ها چنین می‌نویسد:[52]

«مسجد و عمارت سلطنتی اصفهان را از بیخ و بن کندند. آن عمارت هفت‌دست و آیینه‌خانه و نمکدان با نقشه‌های عجیب و آیینه‌های بزرگ شفاف و حوض‌های یکپارچه که از سنگ‌های مرمر صاف شفاف تراشیده شده و سلاطین با مخارج گزاف بنا نهاده‌اند، تمام خراب و به جای آن‌ها جز تپه‌خاکی غم‌انگیز و ملالت‌خیز باقی نمانده‌است».

دوره پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن

در ۱۴ مرداد ۱۳۵۷ (قبل از انقلاب اسلامی) تظاهرات کنندگان اصفهانی که برای هفتم کشته شدگان حادثه مشهد به خیابان‌ها آمده بودند و البته برخی شان نیز مسلح بودند بیشتر قسمت‌های شهر را به تصرف درآورند و سید حسین خادمی را که چندی پیش از آن بازداشت شده بود آزاد کردند، ناآرامی‌های دو روزه اصفهان با اعلام حکومت نظامی توسط دولت و با هجوم نیروهای ارتش، پایان یافت. این نخستین بار از سال ۱۳۳۲ بود که در مرکز یک استان حکومت نظامی اعلام می‌شد.[56] پس از انقلاب اصفهان با داشتن ۲۳ هزار کشته و حدود ۴۳ هزار جانباز بیشترین تعداد کشته و ایثارگران را برای جنگ ایران عراق در کل کشور دارد.[57]ساخت و ساز به شغلی پرسود بدل شد که نتیجه آن جایگزینی خانه‌های سابق با آپارتمان‌های چندین طبقه بود. این امر سبب نزاع دائمی روشنفکران طرفدار حفظ میراث تاریخی و سازندگان و طراحان عملگرا شد، نمونه آن نزاع بر سر برج جهان‌نما و فروش چندین هکتار باغ‌های اطراف کارخانه نساجی به فعالین بخش املاک و مستغلات است.[58]

معماری

نقشه اصفهان تهیه شده توسط سید رضا خان در سال ۱۳۰۲. این نقشه جزئیات فراوانی دارد و دقت اطلاعات آن بسیار زیاد است.[59]

پیش از اسلام

از دوره پیش از اسلام، چیزی به جز بقایای آتشکدهای در کوه آتشگاه، اکتشافات اندکی در تپه اشرف و همچنین پل شهرستان (متعلق به دوران ساسانیان) بجا نمانده‌است که از میان آن سه، تنها بنای برپا و برجا پل شهرستان است.

بیشتر آثار تاریخی بجا مانده مربوط به دورهٔ اسلامی است. آثاری از تمامی دوره‌های تاریخی پس از اسلام بجا مانده‌است اما به ویژه آثار دو دوره باشکوه از تاریخ اصفهان یعنی دورهٔ سلجوقی و دورهٔ صفوی برجستگی ویژه‌ای دارد، که هر کدام دارای ویژگی‌ها و سبک معماری یگانه خود است.

سلجوقیان

نمایی از فضای گنبدخانهٔ تاج‌الملک، از وزرای دوره سلجوقی

معماری سلجوقیان — که به ویژه در مسجد جامع نمود می‌یابد — ساده و بی‌پیرایه اما با ظرافت فراوان است. از ویژگی‌های دیگر معماری این دوره سکوت و درونگرایی به دور از هر گونه جلوه‌گری آن است. به جای آنکه بیننده تحت تأثیر آنی قرار گیرد، آرام آرام زیبائی و عظمت اسرارآمیز آن را در جای خود احساس می‌کند، برخلاف معماری و هنر دوره صفوی که توجه به جلوه‌های رنگ و نور و چشمگیری و درخشندگی از ویژگی‌های آن است. آرامگاه ملکشاه و سلطان سنجر و خواجه نظام الملک از آثار تاریخی این دوره در شهر اصفهان می‌باشد. یکی از قدیمی‌ترین شهرهای اصفهان شهر گز در ۱۰ کیلومتری اصفهان است یکی از آثار مهم باقی‌مانده در این شهر، مسجد جامع شهر مربوط به دوره سلجوقیان است.

صفویان

میدان نقش جهان که معماری دوران صفویان در آن کاملاً نمایان است.

در سال ۱۰۰۰ هجری قمری به دستور شاه عباس اول پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان انتقال یافت در این زمان جمعیت اصفهان به یک میلیون نفر رسید و به شدت از نظر مراکز تجاری و فرهنگی ترقی نمود.[60] عصر صفوی، عصر کمال و شکوفایی نبوغ معماری و شهرسازی در ایران است. هنرمندان شهر جلفای آذربایجان اوج شکوه معماری ایران را در اصفهان به نمایش گذاشتند. زیباترین و با شکوه‌ترین آثار معماری ایران در همین دوره، توسط معماران خلاق و هنرمندی چون محمدرضا و علی اکبر اصفهانی آفریده شد. اصفهان در مرکز امپراتوری صفوی قرار داشت و نسبت به قزوین به خراسان نزدیک تر بود. موقعیت جغرافیایی این شهر موجب افزایش سرعت عکس‌العمل شاه در مقابل تهدیدات ازبکان و عثمانیان بود. شاه عباس بدون ایجاد تغییرات عمده در بخش قدیمی شهر، بخش‌های جدیدی را به آن افزود. میدان نقش جهان، دولتخانه و خیابان چهارباغ در کنار بخش‌های قدیمی شهر ساخته شدند.

از ویژگی‌های مهم در شیوهٔ معماری این دوره، علاوه بر استحکام و زیبایی ساختار، درخشش بیان است. در آثار این دوره تابش رنگ و نور، و جذابیت سطوح و شکوه چشمگیر آنها، احساس زیبائی خیره‌کننده‌ای در بیننده ایجاد می‌کند و طنین رنگ‌ها و سطوح مکرر کاشی‌های درخشان به منظره‌ای شفاف، مجرد و روحانی تبدیل می‌شود.

معماری این دوره از لحاظ وسعت و کارایی، بسیار متنوع است و در تمامی ابعادِ حیاتِ فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم حضوری زنده و پویا دارد. باشکوه‌ترین مساجد، عظیمترین میدانها، زیباترین پلها و خیابانها، بزرگ‌ترین بازارها، مدرسهها، و کاروانسراها در این عصر ساخته شد؛ و همه در نوع خود در اوج کمال هنری، استحکام و کارایی و بعضی چنان باشکوه و زیبا و کامل که گاهی نمی‌توان باور کرد که انسانی ناچیز آن را پدیدآورده باشد.

معماری معاصر

آنچه که در گذر از عهد قدیم به عصر جدید رخ داده‌است، سبک شدن معماری است. مقایسه چهارتاقی نیاسر (دوره ساسانی) که گنبد بر پایه‌های ضخیم استوار شده‌است و مسجد جامع عباسی اصفهان، به خوبی گواه این است که به مرور زمان، معماران در پوشش دهانه‌ها به دنبال راه‌هایی برای سبک کردن حجم بودند. یکی از روش‌های سبک‌سازی دهانه‌های بزرگ و گنبدها، تبدیل مربع به دایره و استفاده از ترک است که نمونه‌ای از آن را می‌توان در گنبد خواجه نظام الملک مسجد جامع اصفهان (دوره سلجوقی) دید. ویژگی تکاملی معماری ایران در دوره معاصر تجرید است. معماری معاصر با حفظ ویژگی‌های بنیادی خود در جهت انتزاعی شدن پیش رفت. نظیر مقبره بوعلی سینا (۱۳۶۷ ه‍.ش) که نمونه تجرید شده گنبد قابوس بن وشمگیر (۳۷۵ ه‍.ش) است. تجرید در معماری معاصر را در معماری مساجد خارج از ایران هم شاهد هستیم.

در آفرینش فرم مسجد سالن اجلاس بین‌المللی اصفهان که نقطه عطفی در معماری نوین ایرانی-اسلامی خواهد بود، از گنبد به عنوان عنصر نمادین معماری ایرانی و اسلامی الهام گرفته شده‌است. به جهت قرارگیری این مسجد در مرکز همایش‌های بین‌المللی، طرح با فرم سالن اجلاس قرابت دارد. گنبد بر پایهٔ مربع شکل به روش تبدیل مربع به دایره و با استفاده از ترکهایی با الهام از نقوش اسلیمی و با رعایت اصل تجرید بنا شده‌است. در شکل‌گیری گنبدخانه، خلوص مکعب گنبدخانه حفظ شده‌است. مسجد در جهت قبله چرخیده و گنبدخانه با چهار ایوان که از عناصر معماری مناطق کویری بوده احاطه شده‌است.

بقعه‌ها

مجسمه قنطورس با تن یک سرباز با کلاه قزلباشی حدفاصل پل چوبی و پل بزرگمهر وجود دارد. تندیس کاوه آهنگر بالای ایستگاه مترو میدان آزادی کار گذاشته شده. قبل از انقلاب ۵۷ مجسمه شاه عباس در میدان آزادی وجود داشت ین اثر هنری که ساخته دست هنرمند مطرح این عرصه ایرج محمدی است بزرگترین مجسمه برنزی پیش از انقلاب بود و تصویر شاه عباس روی اسب را تجسم ساخته بود و در میدان دروازه شیراز اصفهان نصب بود که پس از انقلاب برچیده و مدفون شد معاون درگذشته شهرداری اصفهان که مجسمه را دفن کرده بود گفته‌است تا زمانی که مجوز نصب مجسمه گرفته نشود، آدرسی از محل نگهداری مجسمه نخواهم داد.[61][62][63] شهریور ۱۳۹۹ دبیر سمپوزیوم مجسمه‌سازی اصفهان گفت: با برگزاری سمپوزیوم مجسمه‌سازی ۱۱ اثر هنری به مجموعه مجسمه‌های سطح شهر اضافه می‌شود و دائم باقی می‌ماند.[64]

بقیه مجسمه‌ها مجسمه شامل شیخ بهایی، چوگان[65]چهارباغ[66] تندیس نماد معلم[67] سلمان فارسی میدان امام خمینی[68] تندیس چوپان نی‌زن و غیره می‌شود.

چهارباغ عباسی

جغرافیا

گیاگان و زیاگان

این شهر به دلیل داشتن قوچ و میش اصفهان نیز که بومی منطقه اند در میان دوستداران طبیعت و محیط زیست شهره جهان است. آبدزدک اصفهان ۱۳۹۰ شناخته و معرفی شد.[69]گاوهای بومی اصفهان[70] سال ۱۳۹۹ منقرض شد.[71]

رز اصفهان

یک گونه از گل رز از ۱۸۳۲ به نام رز اصفهان نامگذاری شده‌است.[72] دم جنبانک در اکثر کشتزارها و پارک‌ها دیده می‌شود.[73] بقیه پرنده‌ها شامل غراب، قمری(پاختری)، توکا، زاغی، زاغچه، چلچله (پرستو)، کلاغ ابلق، و گنجشک خانگی و … می‌باشد.[74][75]به دلیل نبود زاینده رود پرندگان از نوع گونه‌های مهاجر مثل مرغ ماهی خوار (از سیبری و غیره) امنیت غذایی ندارند.[76][77][78] برج‌های طبقاتی کبوتر قدیم ساخته می‌شده‌است.[79][80][81]

• رسانه‌های مرتبط با رز اصفهان در ویکی‌انبار

موقعیت جغرافیایی

اصفهان در ۴۳۵ کیلومتری تهران و در جنوب این شهر قرار دارد. شهر اصفهان دارای طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۳۹دقیقه و ۴۰ ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۳۸ دقیقه و ۳۰ ثانیه شمالی می‌باشد. محدوده شهری آن هم پانزده منطقه شهری تقسیم می‌شود و از غرب شهر (خیابان کهندژ) متصل به خمینی شهر، از جنوب متصل به فلاورجان، از سمت شمال به سمت شهر شاهین شهر و از شرق نیز به دشت سجزی منتهی می‌شود.[82]

میدان نقش جهان اصفهان

سطح شهر از سطح عمومی دریاها حدود ۱۵۷۰ متر ارتفاع دارد و در قسمت شمالی و شرقی به کویر محدود می‌گردد و در قسمت غربی و جنوبی نیز به سلسله کوه‌های زاگرس منتهی می‌شود. کوهستان کرکس در پنجاه کیلومتری شمال اصفهان و زردکوه بختیاری در جنوب غربی آن قرار دارد. وجود آبهایی همانند زاینده رود که از زاگری سرچشمه گرفته دلیل پیدایش این شهر می‌باشد. شهر اصفهان بر روی دشتی به نسبت هموار با شیبی در حدود ۲ درصد و به طرف شمال شرقی بنا گردیده‌است.[83] در طی سده‌های گذشته نیز به سبب وجود آب فراوانتر و آلودگی کمتر در سمت جنوب غربی توسعه بیشتری یافته‌است.

تأسیسات نظامی

پایگاه هشتم شکاری اصفهان معتلق به نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی در فرودگاه شهید بهشتی اصفهان است که به عنوان پایگاه مادر جنگنده اف ۱۴ شناخته می‌شود.[84]

سپاه صاحب الزمان نام سپاه اصفهان در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است فرماندهی سپاه صاحب الزمان در خیابان صفه روبروی بیمارستان الزهرا است. پایگاه هوایی نهسا در فرودگاه بدر اصفهان است.[85][86][87][88][89][90][91] قرارگاه سردار شهید حاج قاسم سلیمانی در سپاه صاحب الزمان ضد دنیاگیری کرونا ویروس در اصفهان ۵ آبان ۱۳۹۹ تشکیل شد.[92]

آب و هوا

اصفهان
نمودار آب و هوا (راهنما)
ژ ف م آ م ژ ژ آ س اُ ن د     ۳۰   ۱۰ ۳−     ۲۰   ۱۶ ۰     ۱۴   ۲۴ ۷     ۳   ۳۱ ۱۲     ۲   ۳۵ ۱۷     ۶   ۳۶ ۱۸     ۶   ۳۳ ۱۶     ۱۴   ۲۸ ۱۱     ۲۹   ۲۲ ۷     ۲۸   ۱۷ ۱     ۲۴   ۱۲ ۳−     ۲۷   ۸ ۵− میانگین بالاترین و پایین ترین دما به مقیاس سانتیگراد بارندگی به مقیاس میلی‌متر
مقیاس فارنهایت و اینچ ژ ف م آ م ژ ژ آ س اُ ن د     ۱٫۲   ۵۰ ۲۷     ۰٫۸   ۶۱ ۳۲     ۰٫۶   ۷۵ ۴۵     ۰٫۱   ۸۸ ۵۴     ۰٫۱   ۹۵ ۶۳     ۰٫۲   ۹۷ ۶۴     ۰٫۲   ۹۱ ۶۱     ۰٫۶   ۸۲ ۵۲     ۱٫۱   ۷۲ ۴۵     ۱٫۱   ۶۳ ۳۴     ۰٫۹   ۵۴ ۲۷     ۱٫۱   ۴۶ ۲۳ میانگین بالاترین و پایین ترین دما به مقیاس فارنهایت بارندگی به مقیاس اینچ

این شهر در منطقه‌ای در دامنه کوه‌های زاگرس و در کنار زاینده‌رود قرار گرفته که از کوه‌های زاگرس ایران سرچشمه می‌گیرد و به باتلاق گاوخونی می‌ریزد و از مراکز گردشگری، فرهنگی و اقتصادی ایران محسوب می‌شود. زاینده‌رود بزرگترین رود فلات مرکزی ایران از کوه‌های زاگرس ایران واقع در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه گرفته و از میان اصفهان می‌گذرد. همچنین جنگل ناژوان از مناطق خوش آب و هوای حاشیه زاینده‌رود می‌باشد. از دیگر مناطق طبیعی قابل گشت و گذار اصفهان می‌توان به کوه کلاه قاضی و کوه صفه اشاره نمود. منطقه کلاه قاضی، یک پارک ملی است با نام پارک ملی کلاه قاضی که محل زیست جانوران زیادی مانند کل، پازن، بز، آهو و عقاب است.

شهر اصفهان به دلیل موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی خاصی که دارد در اراضی پست قرار گرفته و از سه جهت (۲۷۰ درجه) در محاصرهٔ ارتفاعات بوده به گونه‌ای که در بیشتر اوقات سال (بالای ۵۵ درصد) جابه‌جایی هوا در این شهر اتفاق نمی‌افتد، این موضوع عامل مؤثری در تشدید آلودگی هوای شهر بویژه در نیمه دوم سال می‌باشد. میانگین سرعت باد غالب در شهر اصفهان بین ۸/۲ تا ۴/۳ متر بر ثانیه و جهت آن از سمت جنوبغربی است. فراوانی وقوع بادهای آرام در ماه‌های فروردین تا تیر ۵۰–۴۵ درصد و در ماه‌های آبان تا دی ۸۰–۷۰ درصد است و در بیشتر مواقع وزش باد در شهر اصفهان آرام است. این وضعیت باعث سکون هوا و ایجاد شرایط مناسب برای افزایش آلودگی هوا است. پدیدهٔ اینورژن در شهر اصفهان به لحاظ تعداد و شدت نیز از ویژگی توپوگرافی و اقلیمی تبعیت کرده به گونه‌ای که سالیانه بیش از ۲۶۰ روز این پدیده در شهر اصفهان حادث می شود که اوج آن در پاییز و اوایل زمستان است و شدت پدیده اینورژن به‌حدی است که بعضاً ارتفاع این لایه به زیر ۳۰۰ متر هم می‌رسد.[93]

آب و هوای اصفهان به‌طور کلی معتدل و خشک است و مقدار بارش باران و برف به نسبت متوسطی دارد. حداکثر درجه حرارت در تابستان ۳۹ درجه سانتی‌گراد است که تابستانهایی گرم و خشک را می‌سازد. ود زمستان تا حداکثر ۱۸-درجه می‌رسد.

تغییرات اقلیمی که در شهر اصفهان اتفاق افتاده باعث شده که اقلیم این شهر از خشک به فرا خشک تغییر پیدا کند.[94]

گروه تحقیقات هواشناسی کاربردی سازمان هواشناسی هر چندماه گزارش تحلیل خشکسالی اصفهان را منتشر می‌کند.[95]

خاک و هوای اصفهان از جمله شهرهایی است که از نظر اقلیمی شرایط کشت زیتون را دارد[96][97][98][99][100][101][102]

به دلیل کم شدن ۱ متر در سال سطح آبخوان بالاترین نرخ فرونشست ایران را ناحیه رهنان به سمت خمینی شهر ۱۸٫۵ سانتی‌متر دارد.[103][104][105][106][107]

مردم‌شناسی و فرهنگ

اصفهانیهای بومی بین بقیهٔ ایرانی‌ها در فرهنگ و اساطیر ایران به باهوشی و طنز و شوخی روحیه بازاری و فرزی شناخته شدند.[108] خسرو انوشیروان از شاهان ایران در اردستان استان اصفهان متولد شده.[109]

جمعیت

نمودار رشد جمعیت شهر اصفهان از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵.

جمعیت اصفهان در سال ۱۳۸۵ خورشیدی بالغ بر ۲٬۵۸۳٬۶۰۹ نفر بوده که این رقم در سال ۱۳۹۰ خورشیدی به ۲٬۷۵۶٬۱۲۶ نفر و در سال ۱۳۹۵ خورشیدی به ۲٬۹۶۱٬۲۱۱ نفر رسیده‌است. اصفهان از دیرباز از مهم‌ترین مراکز شهرنشینی در فلات ایران به‌شمار می‌رفته‌است. در ۵ دی ۱۳۱۹ در زمان رضاشاه برای نخستین بار در ایران به سبک اروپایی در اصفهان از مردم سرشماری به عمل آمد و ۲۰۴٬۶۰۰ تن را ساکن شهر اصفهان گزارش کردند.

مردم استان اصفهان به‌طور عمده فارسی‌زبان هستند قوم‌های مختلف دیگری نیز در این استان ساکن هستند که عبارتنداز:ترک‌ها، لرها، ارمنی‌ها، گرجی‌ها، یهودی‌ها، کولی‌ها، لرها، کردها و عربها (عشایر عرب جرقویه). در این استان ۱۲۰۰۰۰ پناهنده قانونی و به همین تعداد پناهنده غیرقانونی، اصالتاً از عراق و افغانستان ساکن هستند.

فارسی‌زبانان: اصلی‌ترین و بزرگترین گروه قومی استان اصفهان هستند که در دشت‌های استان ساکن هستند. در استان اصفهان لهجه‌های متعددی از زبان فارسی به چشم می‌خورد مانند ۱- لهجهٔ نواحی شرقی استان، همچون شهرستان نائین که شبیه به مردم یزد و زرتشتیان یزد است. ۲-لهجه مردم اصفهان و خمینی شهر و شهرستان فلاورجان که به لهجهٔ اصفهانی شهرت دارد. (کلمات به صورت کشیده ادا می‌شوند) ۳-لهجهٔ مردم نجف آباد و شهرضا که شبیه به لهجهٔ اصفهانی است ولی با اندکی تفاوت. (به‌طور کلی فارس‌ها ۷۰ تا ۸۳ درصد جمعیت استان اصفهان را تشکیل می‌دهند).[110][111][112]

لرها: دومین گروه قومی استان اصفهان لرها هستند. از مناطق لر نشین استان اصفهان می‌توان به شهرستان فریدن (جنوب و جنوب غربی) و غرب شهرستان چادگان و روستاهایی از فریدوشهر و بخشی در شهرهای شاهین شهر درشهرستان شاهین شهر و میمه، فولادشهر و زرین شهر در شهرستان لنجان، جوی آباد در شهرستان خمینی شهر و یزدانشهر، امیرآباد، آزادگان و ویلاشهر در شهرستان نجف آباد و شهر اصفهان اشاره کرد. اغلب لرهای اصفهان مهاجر و از طوایف بختیاری هستند که از استان‌های چهار محال و بختیاری و خوزستان به این استان مهاجرت کرده‌اند. مهم‌ترین دلیل مهاجرت لرها به استان اصفهان اشتغال در مراکز صنعتی مانند ذوب آهن و فولاد مبارکه است که این امر موجب شده که جمعیت انبوهی از لرها در شهرستان‌هایی چون اصفهان، خمینی شهر و نجف آباد و لنجان ساکن شوند. لرها در جامعهٔ فارس نشین استان اصفهان جا افتاده‌اند. به‌طور کلی لرها ۱۰ تا ۱۶ درصد جمعیت اصفهان را تشکیل می‌دهند.[111][112]

ترک‌ها: قشقایی گروهی از مردمان ترک هستند که از آسیای مرکزی به جنوب ایران مهاجرت کردند. از مناطق بومی ترک‌نشین استان می‌توان با چادگان و سمیرم و بخش‌هایی از فریدن و فریدونشهر اشاره کرد. تعدادی از قشقایی‌ها نیز در مناطق فارس‌نشین مانند اصفهان ،لنجان، خمینی شهر و نجف آباد ساکن هستند که بیشتر از چادگان و همچنین سامان، بن، کیان، و سفیددشت در استان چهارمحال وبختیاری مهاجرت کرده‌اند. بخش عمده ای از ترکان ساکن چادگان ،سامان و بن به دلیل زیر آب رفتن روستاهایشان برای ساخت سد رودخانه زاینده رود به شهرهای فارس‌نشین مذکور مهاجرت کردند. قشقایی‌ها در سمیرم لباس محلی خود را دارند ولی شهرهای چادگان ،سامان و بن فاقد پوشش محلی هستند. به‌طور کلی ۵ درصد جمعیت استان اصفهان را ترک‌ها تشکیل می‌دهند.[111]

ارامنه: ارمنی‌ها را در زمان صفویه را به اصفهان و به ویژه مناطق فریدن و فریدونشهر کوچاندند. ارمنی‌ها از گذشته تا به امروز نقش پر رنگی را در شهر اصفهان داشته‌اند و نمونه‌های بارز حضور پر رنگشان، کلیسای وانک و بسیاری از تعمیرگاه‌ها در شهر اصفهان است. امروزه بیشتر ارمنیان فریدن و به ویژه روستای خویگان علیا درفریدونشهر که زمانی بزرکترین روستای ارمنی‌نشین ایران به حساب می‌رفت به اصفهان و در منطقه ای به نام جلفا تجمع یافته‌اند.

گرج‌ها: گرج‌ها نیز همانند ارمنی‌ها در زمان شاه عباس اول از قفقاز به استان اصفهان کوچانده شدند. آنان ابتدا در شهر تازه بنا شدهٔ نجف آباد سکنا گزیدند ولی بعدها به دلیل ناسازگاری با آب و هوای نجف آباد و دلایل دیگر به فریدن و فریدونشهر رفتند. امروزه زبان و رسم‌الخط گرجی در فریدونشهر آموزش داده می‌شوند. علاوه برفریدونشهر در شهرهای بزرگ فارس‌نشین استان اصفهان نیز گرجی‌ها ساکن شده‌اند که اغلب در غالب اقوام دیگری همچون فارس درآمده‌اند.

هنرمندان مطرح اصفهان علیرضا افتخاری، محمود فرشچیان ٰ، تاج اصفهانی، رضا ارحام صدر، حسن علیرضایی، لیلا فروهر، جهانگیر فروهر، محمد علی کشاورز، نصرت‌الله وحدت، اصغر فرهادی و حسن کسایی

زبان

مردم اصفهان به زبان فارسی با لهجه اصفهانی سخن می‌گویند از ویژگی‌های لهجه اصفهانی اضافه کردن حرفِ س به آخر واژگان می‌باشد که به جای واژهٔ است استفاده می‌شود. مهاجران به اصفهان دارای گویش‌های متفاوت هستند و ارامنه اصفهان نیز به زبان ارمنی سخن می‌گویند. مکالمات روزمره و رسمی شهر همگی به زبان فارسی است.

دین و فلسفه

کلیسای وانک

اسلام شیعه به عنوان بخش اصلی کیش مردمان این شهر است و علاوه بر آن، ارامنه، یهودیان و زرتشتیان و سایر اقلیتهای مذهبی نیز در شهر زندگی می‌کنند. جلفا که در جنوب اصفهان قرار گرفته منطقه‌ای است که بیشتر ارمنی‌نشین است و از منطقه‌های خوب شهر نیز قلمداد می‌شود.

ورود مذهب تشیع به این شهر در طی چندین دوره زمانی صورت گرفته که مهم‌ترین آن عبارتنداز: هجرت ابن هلال ثقفی از کوفه به این شهر،[113] اقامت و تبلیغ صاحب بن عباد وزیر آل بویه در این شهر،[114][115] هجرت تبلیغی علامه حلی و شاگردانش به همراهی و حمایت محمد خدابنده اولجایتو پادشاه شیعه مغول، و در آخرین دوره در دوره صفویه و هجرت علمای جبل عامل به این شهر، بافت شیعی این شهر به نقطه تکامل رسید.[116][117][118][119][120][121] در بین مسلمانان سنی معمولاً شهرت اصفهان به خاطر حدیث معروفی است که روایت می‌کند: «مسیح دجال توسط ۷۰۰۰۰ یهودی از شهر اصفهان همراهی می‌شود که شالهای پارسی پوشیده‌اند.»[122]

یهودیان اصفهان

امروزه یهودیان اصفهان از قدیمی‌ترین اهالی این شهر می‌باشند که در گذشته در محله جویباره ساکن بوده‌اند ولی اکنون بیشترشان به خارج کشور مهاجرت کرده‌اند. اندک یهودیانِ باقی‌مانده هم بیشتر در خیابان فردوسی، آمادگاه و سید علیخان ساکن هستند.

ارامنه و زرتشتیان

در اصفهان، ارامنه و دیگر شاخه‌های مسیحی، زرتشتیان، ورشوییان، بهاییان، بودایی، ربانیان (هندوهای تاجرپیشه) و یهودیان زندگی می‌کردند. اصفهان در جایگاه یک پایتخت و با شکوفایی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی که در روند تاریخی خود داشت، همواره کانونِ نگرشِ اقلیتها بود.[51][123]

روز و نماد اصفهان

نگاره تاریخی منقوش بر کاشی کاری‌های سردر قیصریه که با اقتباس از صورت فلکی برج قوس (آذر) طراحی شده‌است، به عنوان نماد اصفهان شناخته شده‌است.

سال ۱۳۹۷ یکم آذر به عنوان روز اصفهان و قوس آذر به عنوان نماد شهر انتخاب شد و هفته اول اردیبهشت؛ هفته فرهنگی اصفهان شد.[124][125]

تابلوی خوشامد گویی با نماد اصفهان(برج قوس). ورودیِ چهارباغ بالا.

مکتب موسیقی اصفهان جز بزرگترین مکاتب موسیقی ایران در تمام تاریخ بوده‌است. اصفهان از اواخر دوره قاجار تا به امروز یک شهر شناخته شده به آواز و موسیقی است و معماری اصفهان که به موسیقی منجمد معروف است بسیار فاخر است. در اصفهان ابداع کنندگان معماری از موسیقی الهام می‌گرفتند به اصفهان رو یکی از آثار در آواز اصفهان است.[126]نقاشی اصفهان یکی از دلایل باعث دادن لقب شهر خلاق و عضویت شبکه شهر خلاق می‌باشد.[127]

۱۳۹۷ به دلیل دخالت اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کنسرت اصفهان سالار عقیلی بی اجرای نوازنده‌های زن ادامه داده شد.[128]

رادیو اصفهان و شبکه اصفهان کانال تلویزیونی و رادیویی سازمان صدا و سیما است. ایمنا و اصفهان زیبا متعلق به شهرداری اصفهان و اصفهان امروز از روزنامه‌ها و مطبوعات شهر است.[129][130] شرکت مخابرات اصفهان فراهم کننده خدمت اینترنت پهنای باند ثابت و وی دی اس ال و اینترنت فیبر نوری در شهر است.[131] پوشش تلفن همراه نسل چهارم شبکه تلفن همراه و 3G وجود دارد.[132]

جشنواره بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان ۲۰ دوره در شهر برگزار شده‌است.[133] حوزه هنری استان اصفهان وابسته به شهرداری یکی از شناخته شده‌ترین و فعال‌ترین ارگان‌های فرهنگی و هنری استان اصفهان است.[134]

استان اصفهان، با دارا بودن ۱۷۸ کتابخانه نهادی، ۱۱۰ کتابخانه مشارکتی و ۴ کتابخانه مستقل، بیشترین تعداد کتابخانه را در سطح کشور به خود اختصاص داده‌است.[135]در بخش مرجع کتابخانه مرکزی شهرداری حدود ۱۲ هزار جلد کتاب در قالب کتاب‌های فارسی و لاتین وجود دارد. بزرگترین آمفی تئاتر روباز کشور در پردیس هنر اصفهان افتتاح شد.[136] در تالار فرشچیان خیابان توحید و تالار رودکی، هنرسرای خورشید، سالن کوثر، هنرستان هنرهای زیبا، تالار شهید آوینی دانشگاه اصفهان، سالن نگین سپاهان شهر، سالن شیخ بهایی و تماشاخانه ماه زیر نظر شهرداری برنامه‌های کنسرت موسیقی و تئاتر اجرا می‌شود.[137][138][139][140]

مکتب نگارگری اصفهان

در نقاشی آغاز مکتب نگارگری اصفهان منتسب به اواخر سال ۹۹۷ قمری است.[141]

منابع انسانی

تا اردیبهشت ۱۳۹۹ بر اساس آمار موجود خانه کارگر اصفهان ۹۰ درصد از کارگران، قرارداد موقت بودند.[142]

ساختار شهری و مدیریت مدنی

ویدئوهای بیرونی

رویداد شهر

خاموشی پل خواجو اصفهان به وقت ساعت زمین

کلانشهر اصفهان با ۴۷۷۰۰ هکتار مساحت و حدود ۲ میلیون نفر جمعیت، دومین شهر مهاجرپذیر کشور در سال ۱۳۸۸ بعد از کلانشهر تهران بوده و توسعه فیزیکی و افقی این شهر و شهرهای مجاور آن در خلال ۳۰ سال اخیر به گونه‌ای بوده که هم‌اکنون محدوده قانونی و حریم شهرهای اصفهان، خمینی شهر، فلاورجان، شاهین‌شهر، لنجان و مبارکه در شعاع ۵۰ کیلومتری مرکز شهر اصفهان به یکدیگر متصل و موزاییک گردیده به طوری که محدوده ۵۰ کیلومتری مرکز شهر اصفهان که فقط نزدیک به ۸ درصد از مساحت کل استان را دارد ۷۸ درصد از فعالیت‌ها و جمعیت استان را داشته بیش از ۳/۵ میلیون نفر از جمعیت ۵ میلیونی استان اصفهان را در خود جای داده‌است. روند این تمرکزگرایی در استان از سالهای دهه ۳۰ شمسی آغاز گردیده و در دهه ۷۰ و ۸۰ شمسی به اوج خود رسیده‌است. گسترش ۳ برابری محدودهٔ شهر اصفهان، ایجاد شهرهای جدید شاهین‌شهر، فولادشهر و بهارستان، توسعهٔ صنعت با ایجاد واحدهای بزرگ صنعتی، ایجاد شهرک‌های صنعتی، تمرکز مراکز آموزشی، پزشکی و خدماتی موجبات بارگذاری بسیار سنگین در این منطقه گردیده‌است.[93][143] به دلیل محدودیت اراضی شهری در اختبار دولت در شهر اصفهان، حوزه‌های نظامی استان با ارائهٔ درخواست تغییر کاربری پادگان‌های نظامی مستقر در شهر اصفهان به مهم‌ترین عرضه‌کنندهٔ زمین شهری طی دو دهه گذشته در شهر اصفهان تبدیل شده‌اند.[143] شورایعالی شهرسازی و معماری ایران طرح «مجموعهٔ شهری اصفهان» را در تاریخ ۱۳۹۲/۳/۲۰ به تصویب رساند. طرح مجموعهٔ شهری اصفهان شامل بخش‌هایی از شهرستانهای اصفهان، برخوار و میمه، نجف‌آباد، لنجان، مبارکه، فلاورجان و خمینی‌شهر بوده و دربرگیرنده ۳۶ شهر، ۱۲ بخش، ۳۳ دهستان و ۷۰۶ آبادی در مساحتی بالغ بر ۸۳۴۷ کیلومتر مربع است.[144]

نقشه مناطق

نقشه شهرسازی اصفهان

ادارات و سازمان‌های دولت خیابان ۲۲ بهمن شامل ستاد کل نهادهای مختلف مثل اداره ثبت احوال، و بقیه است.

سیاست و فرمانداری و احزاب

انتخابات اسفند ۱۳۹۸

امام جمعه و نماینده ولی فقیه نهاد رهبر جمهوری اسلامی ایران در اصفهان سید یوسف طباطبایی نژاد نماینده مردم اصفهان در مجلس خبرگان است. ساختمان دفتر مجمع امور نمایندگان مجلس برای اصفهان در خیابان جی کوچه ۲۱ است. استان اصفهان ۱۷ نمایندهٔ مجلس دارد سهم شهر اصفهان ۵ نفر است. ۳ تا از احزاب بزرگ اصفهان شورای جبهه اصلاحات اصفهان و سازمان عدالت و آزادی ایران اسلامی و مجمع نیروهای انقلاب (اصولگرایان) استان اصفهان است.[145][146][147][148] شورای اسلامی شهر اصفهان شورای ۱۳ نفری است که در انتخابات برای تصمیمات شهرداری انتخاب می‌شود.

شهرداری و قوهٔ اجرایی

نام فرماندار شهرستان اصفهان حسین سیستانی است.[149]

مناطق شهرداری اصفهان

نام مساحت قانونی منطقه کل مساحت حوزه خدماتی جمعیت تراکم جمعیت مختصات ۱ 8.10 km^2 8.10 km^2 ۷۹٬۰۹۱ 9,764.3/km^2 ۲ 10.31 km^2 21.45 km^2 ۶۹٬۱۲۰ 3,222.4/km^2 ۳ 11.52 km^2 11.52 km^2 ۱۱۰٬۳۶۸ 9,580.5/km^2 ۴ 11.35 km^2 75.02 km^2 ۱۳۳٬۷۳۱ 1,782.6/km^2 ۵ 17.02 km^2 60.02 km^2 ۱۵۰٬۸۶۵ 2,513.6/km^2 ۶ 12.55 km^2 67.07 km^2 ۱۱۲٬۱۲۹ 1,671.2/km^2 ۷ 13.57 km^2 28.57 km^2 ۱۶۸٬۷۳۲ 5,905.6/km^2 ۸ 20.39 km^2 20.39 km^2 ۲۳۹٬۷۵۶ 11,758.5/km^2 ۹ 10.54 km^2 20.25 km^2 ۷۵٬۱۶۸ 3,712.0/km^2 ۱۰ 16.27 km^2 21.46 km^2 ۲۰۷٬۸۰۳ 9,683.3/km^2 رهنان(۱۱) 7.80 km^2 10.97 km^2 ۵۸٬۸۴۱ 5,363.8/km^2 ۱۲ 14.78 km^2 82.23 km^2 ۱۳۶٬۳۷۶ 1,658.5/km^2 ۱۳ 20.10 km^2 35.24 km^2 ۱۳۲٬۴۶۹ 3,759.1/km^2 ۱۴ 9.40 km^2 19.38 km^2 ۱۶۴٬۸۵۰ 8,506.2/km^2 خوراسگان (۱۵) 16.64 km^2 69.05 km^2 ۱۲۱٬۹۶۱ 1,766.3/km^2 ۳۲٫۶۵۳۹°شمالی ۵۱٫۷۹۲۵°شرقی کل 200.34 km^2 550.72 km^2 ۱٬۹۶۱٬۲۶۰ 3,581.4/km^2

نرم‌افزار اصفهان نما شامل نقشه برای شهروندان توسط شهرداری ساخته شده‌است.[150]

قوانین و امنیت عمومی

نمایشگاه نیروهوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در اصفهان-گرومن اف ۱۴ تامکت نهاجا

شهر اصفهان به لحاظ حفظ بافت جمعیتی سنتی خود در اغلب نقاط شهر و نیز همکاری مداوم مردم با نهادهای انتظامی و امنیتی، در مقایسه با سایر کلان‌شهرهای ایران از ضریب امنیت نسبتاً بالایی برخودار است. همچنین، می‌توان گفت یکی از امن‌ترین شهرهای ایران است و وجود بیش از ۲۰ کلانتری انتظامی و ۳ ناحیه مقاومت متعلق به سپاه پاسداران و نیز مرکزیت اداره اطلاعات و سایر نهادهای امنیتی، بر روند حفظ و صیانت از شهر تأثیرگذار بوده‌است.[151]ستاد خبری اصفهان زیر نظر وزارت اطلاعات می‌باشد.[152]

۲۵ ایستگاه آتشنشانی در مناطق مختلف وجود دارد.[153]دو پایگاه سازمان امنیت اطلاعات سپاه پاسداران در کلانشهر اصفهان ساخته شده‌است.[154] زندان اصفهان در آینده به بیرون شهر منتقل می‌شود.[155] از زندانیان در کارگاه‌های خارج زندان استفاده می‌شود.[156]

دادگاه‌ها

[157][158]

لیست مراکز قضایی شهر
	ساختمان دادگستری کل	خیابان شهید نیکبخت دادگستری کل استان اصفهان
	مجتمع قضایی شماره ۱	خیابان ۲۲ بهمن - مجتمع اداری امیرکبیر مجتمع شماره ۱ دادسرای عمومی و انقلاب اصفهان
	مجتمع قضایی شماره ۲	ابتدای خیابان آتشگاه -مجتمع شماره ۲ دادسرای عمومی و انقلاب اصفهان
	مجتمع قضایی شماره ۴	بلوار اشرفی اصفهانی مجتمع شماره ۴ دادسرای عمومی و انقلاب اصفهان
	مجتمع قضایی شماره ۵	خیابان جی - چهار راه مسجد علی - خیابان شهدای ستار مجتمع شماره ۵ دادسرای عمومی و انقلاب اصفهان
	مجتمع قضایی عدالت	اتوبان چمران - خیابان اشراق شمالی - کوچه شماره ۳
	مجتمع قضایی بهارستان	بهارستان - خیابان الفت - عمران بهارستان مجتمع قضایی بهارستان
	مجتمع قضایی شهدای هفتم تیر	خیابان معراج - فلکه زرین کوب - نبش کوچه شریعتی
	مجتمع آیت اله شاهرودی	خیابان آتشگاه-خیابان نبوی منش-کوچه شماره ۷(کوی مکینه)
	مجتمع شهید مطهری	اصفهان - میدان جمهوری - خیابان امام خمینی - حد فاصل پارک قلمستان و چهار راه شریف
	مجتمع قضایی شهید قدوسی	اصفهان - خیابان میر- حدفاصل چهاراه نظر و پل میر
	مجتمع سردار سلیمانی	اصفهان - خیابان میر- حدفاصل چهاراه نظر و پل میر - بالاتر از مجتمع شهید قدوسی
	ساختمان ستاد دادگستری استان	اصفهان - چهارباغ بالا - چهار راه نظر ساختمان ستاد دادگستری استان

سلامت و بهداشت

اصفهان یکی از مرکزهای اصلی و تأثیرگذار برای درمان بیماران در ایران محسوب می‌شود. حدود سی بیمارستان، بیست درمانگاه، ده‌ها انجمن و نهاد پزشکی و بهداشتی، بیش از ۱۴۷ آزمایشگاه، ۲۵۴ داروخانه، ۸۷ مرکز پرتونگاری و ۲۰۸ مرکز توانبخشی در این شهر فعالیت دارند.[159]
با توجه به عزم مدیران شهری در حوزه گردشگری، بخش خصوصی در زمینه گردشگری سلامت پا به عرصه گذاشت و فعالیت خود را تحت عنوان شهرک سلامت در این شهر آغاز کرد. این مجموعه توانایی گردهمایی پزشکان داخلی و خارجی و همچنین جذب بیماران از سراسر دنیا را داراست.[160] اولین بار در ایران می‌باشد که یک شهر شهرک سلامت ساخته شده دارد.[161]

در ۱۳۹۴ با قطع آب زاینده رود تقریباً ۱۵ درصد مردم دچار افسردگی شدند.[162] تقریباً تمام صنایع بزرگ و مهم استان نظیر ذوب آهن، فولاد مبارکه، پالایشگاه، پتروشیمی، نیروگاه‌های شهید منتظری و اسلام‌آباد (اصفهان)، سیمان سپاهان، سیمان اصفهان، صنایع نظامی و … در حومه شهر و حداکثر در محدوده شعاع ۵۰ کیلومتری شهر اصفهان واقع شده‌اند. افزون بر این بیش از ۵۰ درصد شهرکهای صنعتی و ۶۰ درصد صنایع استان در حومه کلان‌شهر اصفهان و در محدوده شعاع ۵۰ کیلومتری این شهر مستقر می‌باشند که سهم آلاینده‌های صنعتی شهر را عهده‌دار هستند[93] و اصفهان به علت وجود این صنایع آلاینده به پایتخت ام اس جهان شناخته می‌شود.[163] پژوهشکده زیست‌فناوری رویان در اصفهان واقع شده‌است.[164]

تا خرداد ۱۳۹۹ ۶۵ درصد جمعیت استان اصفهان بیمه تأمین اجتماعی داشتند[165]مرکز باروری و ناباروری اصفهان در سال ۱۳۷۲بمنظور درمان نازایی زنان و ناباروری مردان تأسیس شد.[166]

یکی از قدیمی‌ترین بیمارستانهای اصفهان بیمارستان عیسی بن مریم است. ۳۳ بیمارستان عمومی و تخصصی مالکیت دولتی و خصوصی شامل زایشگاه و روانپزشکی در شهر اصفهان وجود دارد.[167]

زیرساخت‌های اولیه

ظرفیت آب دهی تصفیه خانه باباشیخ علی اصفهان ۱۲هزار و ۵۰۰لیتر در ثانیه است. تأمین آب شرب حدود ۴ میلیون نفر در اصفهان بزرگ را برعهده دارد، با عنوان بزرگترین تصفیه خانه خاورمیانه معرفی شده‌است.[168][169]

پارک و فضای سبز

تا ۱۳۹۸ اصفهان دارای سه هزار و هفتصد هکتار (۳۷ میلیون متر مربع) فضای سبز شهری بود[170] که با داشتن سرانه فضای سبز ۲۴ متر مربع بالاترین رتبه را در سطح کلان‌شهرهای ایران دارد. همچنین مقدار این سرانه تا سال ۱۳۹۵ به ۳۲ متر مربع خواهد رسید که با توجه به آلاینده‌های زیست‌محیطی اصفهان این سرانه باید به ۴۰ متر مربع افزایش پیدا کند. بوستان‌های کنارهٔ زاینده رود که به بوستانهای ساحلی نیز مشهور هستند از مهم‌ترین فضاهای سبزِ اصفهان می‌باشند. زیباترین و منحصر بفردترین فضای سبز اصفهان بوستان جنگلی ناژوان است که در غرب اصفهان و در کنار زاینده رود قرار دارد. نام برخی از بوستان‌های ساحلی و غیر ساحلی چنین است:

• بوستان‌های ساحلی: پارک پردیس هنر،[171] ناژوان، سعدی، زاینده رود، کودک، ملت، آیینه خانه، آبشار، مشتاق و باغ گلها.
• بوستان‌های غیر ساحلی: قلمستان، نقش جهان، استقلال، باغ فدک و باغ غدیر و پارک امام رضا.

تا مهر ۱۳۹۹ نصف فضای سبز با استفاده از آب اصلاح‌شدههای خاکستری (پساب) آبیاری می‌شد.[172]

کوهِ صُفه

کوه صفه نام کوهی است از سلسله جبال زاگرس در منتهی‌الیهِ جنوبِ جغرافیاییِ اصفهان که از شمال به جاده کمربندی، از غرب به کوه‌های تخت رستم و دره خان، از شرق به شهرک‌ها و مجتمع‌های مسکونی و از جنوب به اراضی باز و خط آهن محدود می‌گردد. این کوه از دیرباز محل کوهنوردی اصفهانی‌ها بوده‌است. پس از انقلاب شهرداری اصفهان برای آبادانی این منطقه تلاش فراوان نمود. در دورهٔ سلجوقی فرقهٔ اسماعیلیه قلعه‌های محکمی در این کوه‌ها ساختند که آثاری از آن هم‌اکنون باقی است.[173]

پارک شرق اصفهان

کوه نخودی در شرق اصفهان یکی از بهترین جاذبه‌های گردشگری در ایران می‌باشد تا ۱۳۹۷ پیشرفت سی درصدی داشت.[174]

ساختمان‌های بین‌المللی

شهرداری تا ۱۳۹۹ پروژه ساختن نمایشگاه اصفهان را اجرا می‌کرد.[175] در این شهر مکانی برای همایش جنبش عدم تعهد و بعد از آن برای دیگر همایش‌های بین‌المللی در نظر گرفته شد. مجموعهٔ مرکز همایش‌های بین‌المللی اصفهان دارای سالن اصلی با ظرفیت ۲۳۵۴ نفر، سالن چند منظوره، هتل ۵ ستاره در ۱۲طبقه، ویلاهای VIP، مرکز تجاری، دفاتر و… می‌باشد.[176]

گردشگری و تفریح

شهرداری نرم‌افزار سامانه مدیریت کل رویدادهای شهر را ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ را روی اینترنت راه انداخت.[177][178][179]

جاذبه‌های تاریخی

پانوراما میدان شاه

اصفهان سرشار از آثار هنری و تاریخی است که میدان نقش‌جهان، مسجد شاه، سی و سه پل، پل خواجو، پل مارنان، مسجد جامع اصفهان، مسجد سیّد، مسجد شیخ لطف‌الله، منار جنبان، برج کبوترخانه، گذر چهارباغ عباسی، میدان عتیق، کاخ چهلستون، آتشگاه اصفهان، کاخ عالی‌قاپو، کاخ هشت بهشت، کلیسای وانک، حمام علیقلی آقا، مدرسه چهارباغ و هتل عباسی از بارزترین آن‌ها هستند.[26][180][181][182]

مقامات میراث فرهنگی استان اصفهان معتقدند بیش از ۲۲ هزار جاذبه تاریخی و فرهنگی ارزشمند در این استان وجود دارد. فریدون الهیاری مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان اظهارداشت: یکهزار و ۷۶۵ اثر تاریخی در استان ثبت ملی است.[183]

مکان‌های تفریحی رفاهی

شهربازی رؤیاها اصفهان به عنوان پارک بازی سالانه میزبان تعدادی گردشگر می‌باشد. سیتی سنتر اصفهان مرکز رفاهی معروف‌ترین مرکز گردشگری رفاهی تجاری این شهر می‌باشد. شهربازی سرپوشیده هم در این مجموعه است. پارک جنگلی صفه در دامنه کوه صفه یکی از پارک‌های جنگلی با امکاناتی نظیر سینما و بولینگ و تله کابین و شهربازی و … می‌باشد. پارک جنگلی ناژوان از معروف‌ترین پارک‌های جنگلی اصفهان است که از امکاناتی نظیر باغ پرندگان. خزندگان و پروانه‌ها و آکواریوم و دولفیناریوم پارک ابی تله سیژ و … برخوردار است. پارک ابی ابسار بزرگترین مجموعهٔ آبی در سپاهان‌شهر است. همچنین بام شهر اصفهان در شمال غرب این شهر بام شهر اصفهان آکواریوم اصفهان در پارک جنگلی ناژوان به عنوان اولین تونل آکواریوم ایران در نوروز سال ۱۳۹۵ افتتاح شد و در آن انواع ماهی‌ها و آبزیان وجود دارد. باغ جوان بوستان مشتاق پارک سپاهان‌شهر باغ غدیر باغ فدک کوه نخودی کوه قایمیه پارک رجایی (بوستان هشت بهشت) شهربازی‌های ملک‌شهر آبشار صفه سیتی سنتر شهر عجایب وحید سیمرغ و … از معروف‌ترین مکان‌های تفریحی دیگر اصفهان است. ۵ مجموعه فرهنگی باغ بانوان در شهر اصفهان فعال است تا سال 1395.[184]اصفهان یک باغ وحش در پارک کوه صفه دارد.[185]باغ فدک اصفهان و باغ غدیر دو پارک نسبتاً بزرگ در شهر هستند.[186][187]

سینماها

۹ سینمای شهر شامل پردیس سینمایی چهارباغ، پردیس سینمایی ساحل اصفهان، پردیس سینمایی سیتی سنتر اصفهان، سینما بهمن خوراسگان، سینما سپاهان، سینما سوره، سینما فرهنگیان اصفهان، سینما فلسطین (اصفهان) و سینما قدس (اصفهان) هستند. سینما در اصفهانِ قدیم تفریح کارگران بود در حالی که مردمان دینی سینما را عمدتاً مکانی نجس و سینما رفتن را فعلی حرام می‌پنداشتند، به دلیل انقلاب سال ۱۳۵۷ بسیاری از سینماهای اصفهان در آتش سوختند. فیلم‌سازان بزرگی همچون انیس واردا و پازولینی صحنه‌هایی از فیلم‌های خود را در اصفهان فیلم‌برداری کرده‌اند.[188] سینما ایران یکی از قدیمیترین سینماهای شهر بود. بقیهٔ سینماهای اصفهان قدیم شامل سینما مولن‌روژ، سینما ۲۲ بهمن، سینما پارس و سینما مهر بودند.[189][190]

ورزشها

ورزش باستانی در فهرست میراث معنوی یونسکو از سوی ایران به ثبت رسیده‌است و فدراسیون ورزش زورخانه ای و کشتی پهلوانی کشور، شهر اصفهان را به عنوان پایتخت فرهنگی این رشته ورزشی برگزید است.[191] چوگان یک ورزش شهر است.[192]

نقش جهان

اصفهان دارای چند تیم معروف فوتبال، بسکتبال، ورزش‌های آبی[193] و فوتسال شامل ایراندخت، سوان ارامنه، سپاهان، تیم ذوب آهن، آپادانا، اسپادان است.[194] ورزشگاه نقش جهان دومین ورزشگاه بزرگ ایران است.[195]

شهریور ۱۳۹۹ مدیر کل ورزش و جوانان استان اصفهان گفت در ورزش اصفهان بیش از نیمی از فعالیت‌ها توسط بانوان انجام می‌شود؛ محل اعتبارات ورزش بانوان استان اصفهان به‌طور ویژه دیده شده‌است و ردیف اعتباری مشخص شده سال ۱۳۹۹ تماماً برای بانوان هزینه خواهد شد.[196]

تیم بانوان باشگاه والیبال گیتی‌پسند اصفهان در لیگ والیبال زنان ایران رقابت می‌کند.[197] تیم زنان باشگاه والیبال ذوب‌آهن قهرمان لیگ حرفه ای ایران در ۱۳۹۷ است.[198]

باشگاه والیبال سپاهان اصفهان در لیگ برتر والیبال ایران ۱۳۹۸ شرکت کرد و در فوتبال مسابقات لیگ‌های برتر و دسته اول فوتبال استان اصفهان در سال ۱۳۹۸ برگزار شد.[199][200] در هندبال باشگاه هندبال سپاهان اصفهان دارای تیم زنان و مردان است.[201] استان حدود ۳۰۰ هزار ورزشکار ساماندهی شده در رشته‌های مختلف و ۲۲۰ بدمینتون‌بازدارد.[202][203] تا سال۱۳۹۸ ۳۲ بانوی اتومبیلران در استان اصفهان فعالیت دارند.[204] اصفهان جزو قدرتهای وزنه‌برداری ایران است.[205] تیم باشگاه اریس اصفهان قهرمان لیگ ۹۷ شنا ایران شد.[206]باشگاه فوتبال پلی‌اکریل اصفهان سابق فعال بود، خانه ژیمناستیک نیز فعال است.[207]دهکده المپیک (300 هکتار)در حال توسعه است، استخر اندازه المپیک وجود ندارد.[208][209] خرداد 1400 ورزشگاه آیلین ملکیان (مادر و کودک) باز شد.[210] سایت های تیراندازی با کمان : سایت پارک آبشار شهرداری، ورزشگاه آزادی خوراسگان، ورزشگاه کوثر است.[211]

تالارها

در شهر تعداد زیادی تالار پذیرایی و باغ تالار برای برپایی جشن‌ها و مهمانی‌ها وجود دارد.[212]

گرمابه‌ها

گرمابه‌های تاریخی اصفهان شامل[213] حمام شاه علی در خیابان عبدالرزاق، حمام نقاشی، حمام شیخ بهایی، حمام رهنان، دهنو، حمام جارچی، خسروآقا، حمام وزیر و تودشکچو است. شاردن تعداد حمام‌های شهر اصفهان در عصر صفویه را ۲۷۳ باب می‌نویسد.[214]

پل‌ها

سی و سه پل

پل چوبی، پل شهرستان، پل مارنان، سی و سه پل یا پل الله وردی خان و پل خواجو[215]

بازارها

بازار تفنگ سازها، بازار اصفهان، بازار قیصریه اصفهان، بازار شاهی، بازار بیدآباد، بازار ریسمان، بازار غاز و بازارهای اطراف میدان نقش‌جهان: بازار مسگرها، بازار هنر، بازار ترکش‌دوزها، بازار کلاهدوزها، بازار لواف‌ها و بازار آهنگرها[216][214]

مسجدها

مسجد جامع کوله پارچه مسجد علی (اصفهان) مسجد شاه مسجد حکیم مسجد جامع مسجد حاج محمد جعفرآباده‌ای مسجد علیقلی‌آقا مسجد قطبیه مسجد آقانور مسجد در کوشک مسجد ذکرالله مسجد مقصودبیک

مسجد ایلچی مسجد آقا نور مسجد رکن الملک مسجد سید مسجد رحیم خان مسجد صفا مسجد ذوالفقار مسجد دروازه نو مسجد شیخ علی خان

مسجد شیخ لطف‌الله مسجد مصری مسجد ساروتقی مسجد کمرزرین مسجد ابوذر اصفهان مسجد لنبان مسجد سیدالعراقین مسجد در امام[217][218][219]

نمایی از شبستان مسجد جامع اصفهان مربوط به عصر دیلمیان

مسجد جامع عباسی - نقش جهان

محله‌ها

نمایی از اصفهان حوالی سال ۱۳۰۳

کاخ چهل ستون در اصفهان (۱۳۰۳ خورشیدی)

جروکان، عاشق آباد، مارنان، چرخاب، خواجو، تل واژگون، قلعه تبرک، شهشهان، دستگرده (فروغی)، پاچنار، بید آباد، علی قلی آقا، شیْش، در کوشک، محله نو، جوزدان، الیادران، چهارسوق شیرازی‌ها، لنبان، ناژوان، زهران، جاوان، آفاران، برزان، ولدان، خوراسگان، کوله پارچه، تخت فولاد، هزارجریب، ابر، بوزان، کنگاز، سیچان، دستگرد خیار، قائمیه، ماربین، گورتان، شیخ یوسف، طوقچی، جویباره، جلفا، جی، هفتون، دردشت، رهنان، کارلادان، کنگاز، گارماسه، نصرآباد، محله مرداویج، لادان، مفت آباد، لمجیر، جوی آباد (قدیم)، دارک، حصه، زینبیه (اصفهان)، احمدآباد، محله دهنو، ملک شهر، مارچین، حسین‌آباد، هفتون، عباس‌آباد، در کوشک، سرلت، علی‌قلی‌آقا، بیدآباد، کوجان، گرکان، اندوان، کساره، تل باسکون، پل بلند، ملک شهر، خانه اصفهان، قلمستان، فردوان، پرتمان، احمدآباد، سروش، پایین دروازه، جاده گودالی، پوزوه، کردآباد، پل شهرستان، فینارت، ردون، شش راه، قهجاورستان، جاوان بالا، جاوان پایین، دهچی، الیادران، شمس‌آباد، نصرآباد، آتشگاه، بابوکان، دهنو، پاقلعه، لمجیر، جوب شاه، کُهَنستان، شاهزید.[220]

خانه‌های قدیمی

به علت وجود بافت قدیمی و معماری زیبای شهر اصفهان، خانه‌های قدیمی بسیاری در این شهر وجود دارد. برخی از این خانه‌ها امروزه توسط میراث فرهنگی بازسازی شده و به صورت موزه درآمده‌است. همچنین برخی از این سراهای قدیمی با تغییر کاربری در حال استفاده می‌باشد. تالار تیموری (موزه تاریخ ملی) به عنوان موزه تاریخ ملی، توحیدخانه به عنوان دانشکده معماری دانشگاه هنر اصفهان و عمارت رکیب خانه به عنوان موزه هنرهای معاصر اصفهان مورد استفاده و بهره‌برداری است. خانه‌های: حاج رسولی‌ها، شیخ الاسلام، خانه مشروطه، حاج مصورالملکی، یداللهی، عاصمی اصفهانی، قدسی، خانه نیلفروشان، مجتهدزاده، حقیقی، داوید (داود)، سوکیاس، مارتا پیترز، پطروس، سرتیپی، منعمیان، وثیق انصاری، بهشتیان، اعلم و قزوینی‌ها از خانه‌های قدیمی و دیدنی اصفهان می‌باشد.[221] همچنین بتازگی بدست زوجی ایرانی و غیر اصفهانی خریداری و بازسازی شده که باعث حفظ و بقای آن گشته‌است. این خانه دارای سابقه‌ای پانصد ساله می‌باشد که ابتدا به عمهٔ شاه عباس تعلق داشته‌است.[222] موقعیت این اثر تاریخی در نزدیکی مسجد جامع اصفهان و حمام شیخ بهایی است که در مرکز بافت تاریخی شهر قرار گرفته‌است.[223]

جاذبه‌های مذهبی

نمایی از میدان کهنه

خانقاه‌ها

از دیرباز در شهر اصفهان تعدادی خانقاه متعلق به فرقه‌های مختلف درویشان وجود داشته‌است. بعضی از این خانقاه‌ها به واسطه فشار دستگاه‌های امنیتی تعطیل یا مستقیماً توسط خود حکومت تخریب گشته‌است که خانقاه درویشان گنابادی واقع در گورستان تخت فولاد از آن جمله‌است.[224] البته هنوز هم بعضی از خانقاه‌ها فعال می‌باشند که خانقاه علی بن سهل واقع بر سر آرامگاه وی از آن جمله می‌باشد.

کلیساها

در این شهر کلیساها و کنیسه‌های زیادی وجود دارد که بخش عمده‌ای از کلیساها در منطقه جلفا می‌باشند. برخی از کلیساهای شهر از سده هفده میلادی به جای مانده‌اند که شهره‌ترین و قدیمی‌ترین آنان کلیسای وانک، کلیسای مریم مقدس، کلیسای گئورگ، کلیسای حضرت لوقا، کلیسای هاکوپ، کلیسای نرسس و سرکیس. در این میان کلیسای هاکوپ مقدس قدیمی‌ترین کلیسای اصفهان می‌باشد.

کنیسه‌ها

بیشتر کنیسه‌های اصفهان در محله جویباره که یهودی‌نشین بوده قرار گرفته‌اند. کنیسه عمو شعیا قدیمی‌ترین کنیسه اصفهان می‌باشد که در همین محل قرار گرفته‌است. در سال ۱۳۵۰ و بر اساس پژوهش‌های لطف‌الله هنرفر تعداد کنیسه‌های اصفهان بیست عدد ثبت شده ولی در حال حاضر تعدادی از آن‌ها از بین رفته‌است.[225]

گورستان‌ها

باغ رضوان گورستان فعلی و فعال اصفهان و تخت فولاد گورستان قدیمی و تاریخی اصفهان است که به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و بزرگترین آرامگاه‌های ایران نیز شناخته می‌شود. این آرامگاه از تکیه‌های مختلفی تشکیل شده که چهارده تکیه همانند: تکیه سید العراقین، تکیه میر فندرسکی و تکیه آقا حسین خوانساری مربوط به دوره صفوی است؛ و نزدیک به سی تکیه و مسجد همانند: تکیه میر محمد صادقی که جزئی از تکیه سادات محسوب می‌شود تکیه شهشهانی، تکیه واله، مسجد رکن الملک، تکیه میر فندرسکی و تکیه کلباسی (ابوالمعالی) از دوره قاجار هستند. همچنین شش تکیه نیز همچون تکیه لسان الارض از تکیه‌های گلستان شهدای اصفهان محسوب می‌شوند.

موزه‌ها

قلمزنی از صنایع دستی مهم اصفهان می‌باشد. قوری و سماور قلمزنی در میدان نقش جهان اصفهان

فرش اصفهانی ساخته شده از پنبه ابریشم و فلز متعلق به سده هجدهم میلادی

اصفهان به جهت داشتن موزه‌های مختلف و با ارزش مشهور است که از آن میان می‌توان به موزه‌های زیر اشاره نمود.[226]

گنجینه هنرهای تزئینی و هنرهای معاصر اصفهان، موزه صنایع‌دستی و هنرهای سنتی اصفهان، کاخ موزه چهل ستون، موزه کلیسای وانک، موزه تاریخ طبیعی، موزه علوم و فنون آموزش پرورش اصفهان، موزه حمام علی قلی آقا، موزه آب اصفهان، موزه شهدای اصفهان، گنجینه سنگ نوشته‌های تخت فولاد و موزه پروانه‌ها

صنایع دستی

اقتصاد سنتی استان مبتنی بر صنایع دستی چون قالی بافی، ابریشم بافی، قلمزنی، منبت کاری، زری بافی، خاتم کاری، ملیله دوزی، مینیاتور، سفالگری، میناکاری، فلزکاری، فرش، فیروزه کوبی، نقره سازی، کاشی سازی، قلمکاری و پولک دوزی از صنایع زیبای اصفهان است که امروزه رونق خوبی نیز در بخش جهانگردی دارد.

غذاهای سنتی

گوش‌فیل و دوغ، خوردنی ویژهٔ اصفهان است.[227] در اصفهان غذاهای سنتی بسیاری مورد استفاده هستند که برخی از آن‌ها مربوط به شهرهای دیگر اصفهان بوده‌اند یا در شهرهای دیگر ایران نیز رواج داشته و دارند. در این میان کباب، بریان و خورش ماست و حلیم بادمجان و آش شل قلمکار وحلیم و عدس آبگوشت (گوشت و لوبیا) کشک‌وبادمجان و کله جوش معروف‌ترین غذای اصفهان می‌باشند. همچنین سایر غذاهای این شهر عبارتند از: باقالا ذرت (خوراسگان)، آش سماق، کله جوش که از غذاهای ایلات اصفهان است، سرگنجشکی، کوکو قندی، قیمه ریزه، آش ماش و قمری، یخنه ترش، ماش و زردک، اوماج سرکه و چغندر، نخود آب، کوفته برنجی.[228][229] فالوده هم معروف است.[230]

بریان

ره‌آورد

معروفترین ره‌آورد اصفهان گز است. گز یک نوع شیرینی است که با گز انگبین یا ترنجبین شکر بادکا و مغز پسته، بادام، فندق یا گردو و سفیده تخم مرغ و گلاب ساخته می‌شود و در آن در از هیچ ماده شیمیایی استفاده نمی‌شود. گز اصفهان مرغوب‌ترین نوع گز است و قدمتی بیش از ۴۵۰ سال را داراست.[231] اصفهان بزرگترین و بهترین تولیدکننده گز کشور است. حدود ۹۰ درصد گز ایران در اصفهان تولید می‌شود. براساس آخرین داده‌ها ۴۵۰ واحد تولید گز و ۱۲۰۰ واحد توزیع گز و شیرینی در اصفهان فعال هستند. این واحدهای تولیدی ۶۵۰ هزار تُن گز تولید و روانه بازار مصرف می‌کنند. برندهایی همچون کرمانی، معراج، سلطانی، آنتیک، مظفری، سکه، بهشت آرا، شیرین منش، سلامتیان، بوعلی سینا، گز افشار، گز ارک، گز مقصودی، گز نیکو منش، گز حنایی، چیداک، گز امیر، گز نفیس، گز سنت، گز شیرین، گزمرداویج، گز دردشتی، گز ساحل، گز سلیمانی، گز آریا، گز پویا، گز عالی، گز چهلستون، گز گوهر، گز نیک، گز ویونا، گز شاهین، گز لاله و گز اشرافی از بهترین نمونه‌های تولید گز اصفهان و اکثراً مخصوص صادرات هستند.[232][233] گز اصفهان یا طلای سفید اصفهان، به عنوان هدیه ویژه در مناسبتهای داخلی و خارجی به عنوان کادو به میهمانان ویژه تقدیم می‌گردد.[234]پولکی یکی دیگر از سوغاتی‌های اصفهان است این شیرینی ترد و خوشمزه که طعم‌ها و رنگ‌های مختلفی همچون زعفرانی، نارگیلی، لیمویی، کنجدی و زنجبیلی دارد معمولاً همراه چای خورده می‌شود. ترکیب اصلی این شیرینی شکر آب و سرکه است روش تهیه این شیرینی: شکر را با آب و سرکه مخلوط کرده و به مدت ۴۵ دقیقه روی اجاق بگذارید تا طلایی رنگ شود و بعد با قاشق آنها را روی سینی بریزید و صبر کنید تا سفت شوند. برای امتحان آن می‌توانید کمی از آن را با قاشق روی یخ بریزید، اگر مایه سریع گرفت و حالت شکننده پیدا کرد، پولکی آماده است. اگر پولکی زیاد روی حرارت بماند، مزه تلخی به خود می‌گیرد و اگر زمان کمی روی حرارت بماند، ترد و شکننده نمی‌شود. از دیگر ره آوردهای اصفهان می‌توان به صنایع دستی به ویژه قاب‌های خاتم کاری و میناکاری، پارچه‌های قلمکاری شده و آثار مختلف قلمزنی اشاره نمود.[235]

ترابری

اصفهان که در مسیر راه‌های اصلی مرکز ایران قرار دارد با جاده‌های آسفالته اصلی به تهران، کاشان، یزد، شیراز، شهرکرد و الیگودرز ارتباط دارد و از طریق راه‌آهن به تهران، بندرعباس و شیراز مرتبط است. شبکه زیادی از جاده‌های آسفالته فرعی و خاکی نیز دستیابی به نقاط کوهستانی و دشت را فراهم می‌سازد. این شبکه راه‌های فرعی دستیابی به بخش‌هایی مانند خمینی‌شهر، فلاورجان، سپاهان‌شهر، کلیشاد و سودرجان را امکان‌پذیر می‌سازد.[236] اداره پست اصفهان۱۵ ناحیه دارد وشعبه مرکزی خیابان نشاط است.[237] نوسازی تاکسی‌های سازمان تاکسیرانی ۱۳۹۹ انجام شد.[238] در روز میلیون لیتر بنزین در اصفهان مصرف می‌شود.[239]

• 
  نقشه قطار شهری اصفهان
• 
  1942.
• 
  ایستگاه مترو

AVL برای اعلام موقعیت آنلاین، BOT برای پرداخت آنلاین به شهرداری بااصفهان کارت ۱۴۰۰ پیاده‌سازی شده.[240]

تا سال ۱۳۹۹ اصفهان یک خط مترو ساخته شده و دو خط در حال ساخت دارد.[241]شهر دارای شرکت اتوبوسرانی و تاکسیرانی و ایستگاه-مسیر دوچرخه است. از برنامه‌های شرکت اسنپ و تپسی در شهر سرویس می‌دهند.[242][243][244][245][246]

پروژه راه‌آهن تندرو تهران-قم-اصفهان توسط چین تأمین مالی شده‌است.[247]

تا ۱۳۹۹ ۴۲ کیلومتر مسیر دوچرخه در شهر اصفهان احداث شده که نیاز به اصلاح برای استانداردسازی دارد.[248]

۲۶ خط شرکت واحد اتوبوسرانی .[249]

۲۶ خط مهم اتوبوس و خط‌های بی آر تی

خط یک با مبدأ دارک، زینبیه، لاله و مقصدنشاط، میدان بزرگمهر خط ۱۰ با مبدأ پایانه باقوشخانه، شمس‌آبادی و مقصد نظر غربی، میدان ارتش خط ۱۶ با مبدأ شهرک ولی‌عصر عج، میدان انقلاب و مقصد جانبازان، پایانه کوی ولی عصر خط ۱۷ با مبدأ میدان جمهوری اسلامی، فروغی و مقصد فلاطوری، پایانه باقوشخانه خط ۲۴ با مبدأ شهرک نگین، نگارستان و مقصد گلخانه، میدان جمهوری اسلامی خط ۲۵ با مبدأ رهنان، هاشمی‌نژاد و مقصد شهیدان، پایانه خرم خط ۲۶ با مبدأ پایانه درچه، آتشگاه و مقصد شیخ بهایی، میدان امام حسین (ع) خط ۲۸ با مبدأ پایانه خوراسگان، میدان بزرگمهر و مقصد میدان انقلاب، پل شیری خط ۲۹ با مبدأ میدان امام علی ع، گلزار و مقصد میدان بزرگمهر، دانشگاه خوراسگان خط ۳۱ با مبدأ پایانه آبشار، میرفندرسکی و مقصد نظر، پایانه کوی ولی‌عصر خط ۳۴ با مبدأ میدان استقلال، میدان جمهوری اسلامی و مقصد حکیم نظامی، پایانه صفه خط ۴۲ با مبدأ همدانیان، باغ غدیر و مقصد فلسطین، میدان امام حسین (ع) خط ۴۳ با مبدأ میدان لاله، پروین اعتصامی و مقصد نشاط، میدان امام حسین (ع) خط ۴۷ با مبدأ اطشاران، تالار و مقصد جی، پایانه امام علی (ع) خط ۵۷ با مبدأ دارک، زینبیه، لاله و مقصد فروغی، میدان جمهوری اسلامی خط ۸۶ و ۷۶ با مبدأ دو فاز سپاهانشهر و مقصد پایانه صفه خط ۸۰ با مبدأ سه راه ملک شهر، شهید چمران و مقصد فرایبورگ، پایانه صفه خط ۸۵ با مبدأ شهرک نگین، رباط و مقصد مسجدسید، میدان امام حسین (ع) خط ۹۱ با مبدأ پایانه صفه، توحید و مقصد کاوه، ملک شهر خط ۹۲ با مبدأ خانه اصفهان، میدان جمهوری و مقصد میدان امام حسین و انقلاب خط ۹۴ با مبدأ میدان شهید علی‌خانی، شهید خرازی و مقصد جانبازان، پایانه صفه
خط یک BRT با مبدأ پایانه باقوشخانه، میدان بزرگمهر و مقصد میدان آزادی، پل یزدآباد خط دوم BRT با مبدأ پایانه آبشار، میدان احمدآباد و مقصد چهارراه ۲۵ آبان، میدان جمهوری اسلامی خط سوم BRT با مبدأ پایانه ارغوانیه، جی و مقصد مسجد سید، پایانه خرم

فرودگاه

فرودگاه بین‌المللی اصفهان که «شهید بهشتی» نام دارد در شمال شرقی شهر و در ۱۸ کیلومتری شهر واقع شده‌است.
تأسیس این فرودگاه در سال ۱۳۶۱ اجرایی شده‌است و از این فرودگاه روزانه ۶۰ پرواز در مسیرهای ورودی و خروجی و ۳۰۰ پرواز هفتگی به ۳۰ مقصد در داخل و خارج از ایران صورت می‌گیرد که هر هفته۴۰ هزار مسافر از طریق این فرودگاه مسافرت می‌کنند. این فرودگاه یکی از پر رفت‌وآمدترین فرودگاه‌های کشور است.[250] به لحاظ اندازه دومین پایانه بار هوایی بزرگ بعد از فرودگاه امام خمینی تهران، اسفند ۹۸ کارگو ترمینال ساخته شد. سال ۹۹ ۲۲۰ تن کالا (یک میلیون دلار) به قطر صادر شد. تا ۱۴۰۰ حدود ۵ میلیون دلار صادراتبه کشورهای خلیج فارس صورت داده شد. پروژه ساخت بندر خشک تعلیق شد. بارانداز به دلیل لجستیک ترانزیت استان اصفهان پیشنهاد شده‌است در این منطقه ساخته شود.[251][252][253][254][255][256][257][258][259]

قطار (مترو) شهری

قطار شهری به نام متروی اصفهان نیز معروف است. این شبکه به سبب گذر از منطقه‌های باستانی این شهر با مخالفان بسیاری همراه گشته و تاکنون به منطقه‌های باستانی همانند: خیابان چهار باغ و سی و سه پل آسیب رسانده‌است. شبکه درون‌شهری مترو دارای ۵ خط جداگانه می‌باشد. خط شماره یک شمالی - جنوبی و دارای بیست و یک ایستگاه است. این خط از شمال غربی آغاز شده و به کوه صفه در جنوب ختم می‌شود. خط شماره دو نیز محور شرقی - غربی دارد که بیست و یک ایستگاه را شامل می‌شود. این خط از شمال شرقی آغاز می‌شود و تا خمینی شهر ادامه می‌یابد. خط شماره سه از فولادشهر در جنوب غرب اصفهان آغاز شده و در ایستگاه میدان آزادی به پایان می‌رسد. خط شماره چهار دنباله خط اول تا بهارستان و شهر مجلسی می‌باشد و خط شماره پنج هم دنباله خط اول از سمت شمال به سمت شاهین شهر می‌باشد. هم‌اکنون هر سه فاز خط شماره یک حدفاصل شهرک قدس تا پایانه صفه برای استفاده عموم دایر است. در طراحی ایستگاه‌های قطار شهری اصفهان سعی شده از معماری مطابق با الگوهای بناهای تاریخی شهر اصفهان استفاده شود.[260][261][262][263]

پروژه ساختن ترام

به گفته شهردار اصفهان در ارتباط با تراموا از قبل مباحثی در اصفهان مطرح و این موضوع به‌طور جدی دنبال شده و تفاهم‌نامه مربوطه را با قرارگاه خاتم‌الانبیا تنظیم کردند.[264]

سفر زمینی

پایانه‌های اتوبوس بین شهری اصفهان شامل: پایانه کاوه - پایانه صفه - پایانه زاینده رود - پایانه جی و پایانه بابلدشت می‌باشد.[265][266] ایستگاه راه‌آهن اصفهان سال ۱۳۴۷ ساخته شده‌است.[267][268]

پل‌ها

پلهای مهم شهر روی زاینده رود پل وحید، پل آذر اصفهان، پل غدیر، پل فلزی اصفهان، پل فردوسی هستند.

هزینه اجرای طرح پل چهارم روگذر اصفهان به تهران ۱۲۰میلیارد تومان است.[269]

در مسیر پروژه حلقه حفاظتی شهر ۲۳ تقاطع غیر همسطح وجود دارد که پل آفتاب ۱۰ ماهه احداث و مورد بهره‌برداری قرار گرفت و پروژه مجموعه پل‌های سردار شهید سپهبد سلیمانی نیز برنامه‌ریزی شده.[270]

دوچرخه

از سال ۱۳۹۸ توسط ستاد امر به معروف و نهی از منکر، شهرداری، امام جمعه، پلیس و دادستانی کل ممنوع شد، دوچرخه سواری بانوان ممنوع است.[271][272][273] مخالفان حق دوچرخه سواری زنان شامل نماینده اصفهان سید ابوالحسن مهدوی، امام جمعه محمدتقی رهبر ، نماینده رهبر و یوسف طباطبایی نژاد هستند.[274][275]نسل ۴ دوچرخه اشتراکی ۱۳۹۹ وارد شهر شد.[276]

رینگ

۳رینگ ساخته شده‌است.[277] شهرداری تا ۱۴۰۰ حلقه حفاظت یا رینگ ۴ به طول ۸۰ کیلومتر با بودجه ۱۰۰۰ و ۶۰۰ میلیارد ریال می‌ساخت؛ رینگ ۴ام جلو توسعه شهر بیرون از حلقه حفاظت را می‌گیرد.[278]

آموزش و علوم

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در استان اصفهان دارای۵۹ مرکز فرهنگی، هنری است.[279] اصفهان تقریباً ۴۰ مدرسه دینی حوزه علمیه دارد[280]تقریباً در استان اصفهان تعداد ۶۷ مرکز علمی و دانشگاهی وجود دارد،از 30 دانشگاه در اصفهان ۵ مورد آنها مادر محسوب می شوند.[281] .[282]دانشگاه‌های دولتی وغیر دولتی شامل صنعتی اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، دانشگاه اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان (خوراسگان) دانشگاه صنعتی مالک اشتر، دانشگاه شهید اشرفی اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علامه مجلسی، دانشگاه فنی و حرفه‌ای شهید مهاجر اصفهان، دانشکده فنی و حرفه‌ای سروش، دانشگاه علمی کاربردی اصفهان، دانشگاه پیام نور اصفهانو غیره است.[283]مدارس دولتی امروز مانند گذشته عملکرد خوبی ندارندخانواده‌هایی که از تمکن مالی بالایی برخوردار هستند به‌راحتی مدارس غیردولتی را انتخاب می‌کنند اما هزینه چند میلیون تومانی مدارس غیردولتی برای برخی بسیار سنگین است فرماندار اصفهان دربارهٔ آن در جلسه شورای آموزش و پرورش شهرستان اصفهان گفت: ما به‌طور قانونی نمی‌توانیم برای مدارس تعیین کنیم که مبلغ مشخصی را از والدین دریافت کنند.[284] خانه ریاضیات اصفهان واحدی غیردولتی زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و شهرداری اصفهان و با هدف آماده‌سازی نوجوانان و جوانان برای تحقق اهداف فرهنگی آموزشی، ارتقای کیفیت آموزش ریاضی و بهبود روشها و پژوهشهای علمی کاربردی جهت ارتقای دانش ریاضی فعالیت می‌کند و ۱۳۷۷ تأسیس شده‌است. شهر علم یک مجموعه تحت حمایت شهرداری غیردولتی آموزش شامل خانه فیزیک، آمار، زیست‌شناسی و فیزیک در خیابان آزادگان (سعادت آباد) می‌باشد.[285][286] اداره کل آموزش و پرورش استان اصفهان در خیابان باغ گلدسته می‌باشد.

دانشگاه آزاد اصفهان واحد نجف آباد

مدرسه‌ها شامل دبیرستان ادب، دبیرستان هراتی، هنرستان هنرهای زیبا (اصفهان)، دبیرستان بهشت آئین و مرکز آموزشی شهید اژه‌ای است. مرکز آموزش نجوم ادیب وابسته به شهرداری است.

اسفند ۱۳۹۹ دانشگاه صنعتی ربات کنترل ازراه دور زیرآب را طراحی کرد و ساخت.[287]

شهریور ۹۹ حداقل و حداکثر شهریه مهدکودک عادی بین ۲۹۰ تا ۴۹۰ هزارتومان برای هرماه شد[288] کل طول سال ۹۹ ۴۰ هزار کودک زیر ۴ سال تا ۶ سال در مهدهای کل استان اصفهان پذیرش شدند.[289] انجمن شرکت‌های دانش‌بنیان سال 2018 تشکیل شد.[290]

پژوهشکده مواد و انرژی اصفهان از سال ۱۳۶۴ تاسیس شد.[291] از سازمان ملی استاندارد، پژوهشگاه استاندارد اصفهان[292][293] پژوهشگاه دانش های بنیادی پژوهشکد ریاضیات شعبه اصفهان[294]پژوهشگاه 5جی ارتباطات نسل پنج[295]پژوهشگاه مهندسی بحران های طبیعی و پدافند غیرعامل[296] و بقیه فعال است. [297]

حوزه علمیه اصفهان لاکشری نزدیک میدان نقش جهان در خیابان حافظ بدون آشکار شدن محل تامین بودجه در حال ساخت است.[298] [299][300][301][302]

امور بین الملل

اقامت افغانستانی‌ها در ایران در شهر اصفهان مجاز است.

سرکنسول فدراسیون روسیه در اصفهان جزو آثار ملی ایران است. چین برای ساخت کنسول در منطقه دیپلماتیک اصفهان اعلام آمادگی کرده‌است.[303] قرار است درآینده کشورهای دارای کنسولگری، دفاتر خود را در محل مرکز همایش‌های بین‌المللی امام خامنه ای دایر کنند.[264]

خواهرخواندگان

اصفهان تاکنون با ۱۷ شهر، پیمان خواهرخواندگی امضا کرده‌است:

• شیان، چین: از ۷ مه ۱۹۸۹[304][305]
• کوالالامپور، مالزی: از ۲۳ ژوئن ۱۹۹۷[305]
• فلورانس، ایتالیا: از ۱۳ سپتامبر ۱۹۹۸[305][306]
• سنت پترزبورگ، روسیه: پیمان‌نامهٔ هم‌یاری از ۲ مه ۱۹۹۹ تا ۱۰ نوامبر ۲۰۰۴ (سپس خواهرخواندگی)؛ تمدید در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۴[305][307]
• یاش، رومانی از ۱۰ مه ۱۹۹۹[305][308]
• بارسلون، اسپانیا از ۱۴ ژانویه ۲۰۰۰[305][308]
• ایروان، ارمنستان از ۲۷ آوریل ۲۰۰۰[305][308]
• کویت‌شهر، کویت از ۱۹ ژوئن ۲۰۰۰[305][309]
• فرایبورگ، آلمان از ۲۷ اکتبر ۲۰۰۰:[305][310]
• هاوانا، کوبا از ۸ مارس ۲۰۰۱:[305][308]
• لاهور، پاکستان از ۲۴ ژوئیه ۲۰۰۴:[305][308]
• داکار، سنگال از ۲۵ نوامبر ۲۰۰۹[305][308]
• بعلبک، لبنان: از ۵ اکتبر ۲۰۱۰:[305][308]
• نیشابور، ایران: از ۱۹ مه ۲۰۱۵[311]
• یزد، ایران: از ۲۲ نوامبر ۲۰۱۵[312]
• تبریز، ایران: از ۲۲ نوامبر ۲۰۱۵[312]
• گیونگجو، کره جنوبی پیمان‌نامهٔ هم‌یاری سپس خواهرخواندگی از تاریخ ۲۱ اسفند ۱۳۹۵[313]

اصفهان با شهرهای زیر در ۲۰۱۶ خواهرخوانده شد:

• حیدرآباد، هند
• کیوتو، ژاپن
• اوسان، کره جنوبی

خواهرخواندگی اصفهان با یکی از شهرهای عُمّان پیشنهاد شده‌است.[314]

• پورتو، پرتغال [315][316]

• بنت، سیستان[317]
• سمرقند، ازبکستان[318]

برنامه ابتکار شهروند دیپلمات ابتدای ۱۳۹۹ شروع شد.[319][320]

شهر جدید بهارستان

اقتصاد

افزایش دستمزدهای سال ۹۸ به هیچ‌وجه کفاف زندگی ۱۰ روز کارگران را همانند سال‌های گذشته نمی‌داد تا ۱۳۹۹ حدود ۹۰۰ هزار نفر در بخش کارگری استان اصفهان فعالیت می‌کردند، از این تعداد ۸۰ درصد در بخش خصوصی مشغول به کار بودند که در شرایط نابسامان اقتصادی و نوسانات معیشتی در کشور هیچ‌گونه تسهیلاتی از سوی دولت برای آنها در نظر گرفته نشده‌بود.[321]تا سال ۱۳۹۹ بخش قابل توجهی از اقتصاد استان بر خدمات و کشاورزی وابسته بود.[322] استان اصفهان بزرگترین تأمین کننده بوقلمون در کشور است.[323] تا شهریور ۱۳۹۷ از نظر داروسازی اصفهان قطب سوم داروسازی کشور بود.[324] اصفهان در ۱۳۹۸ رتبه سوم تولید عسل در کشور را داشت.[325]

تا اردیبهشت سال ۱۳۹۹ ۵۰۰ هزار نفر حاشیه نشین از جمله در منطقه شمال شهر اصفهان وجود داشت.[326][327] شرکت توزیع برق استان اصفهان زیرمجموعه توانیر سال ۱۳۷۱ تشکیل شد.[328] تا مهر ۱۳۹۹ صنایع دستی استان اصفهان ۵۰۰ میلیون دلار درآمد داشت.[329] برای جلوگیری کم‌آبی صنایع خط سوم انتقال آب خلیج‌فارس به اصفهان در حال ساخت بود.[330] اعتراضات کشاورزان استان اصفهان تا ۱۴۰۰ در حال انجام بود.[331] نرخ تورم در سال ۹۹، حدود ۸/۳۴ و نرخ بیکاری ۷/۹ درصد بوده‌است.[332] در ۱۳۹۹ رستورانهای فست فود شهر به دلیل گرانی مواد اولیه دچار رکود بودند.[333]بنزین یورو ۴ و نفت گاز یورو ۴ در پالایشگاه اصفهان تولید می‌شود، ظرفیت تثبیت شده پالایشگاه روزانه ۳۷۵ هزار بشکه نفت خام است و حدود ۲۳ درصد از بنزین مورد نیاز کشور را تأمین می‌کند.[334][335][336] کانالهای کشاورزی شامل کانال جی شیرساخته شده.[337]سال ۱۳۹۴ اتاق بازرگانی برای کشت فرامرزی با اوکراین تفاهنامه امضا کرد.[338][339]

برق و انرژی اتمی

به دلیل دستور استانداری ساختمان‌ها و مجتمع‌های مسکونی مکلف اند بر روی سقف خود پنل‌های انرژی نصب کنند.

• نیروگاه شهید منتظری[340][341]
• نیروگاه هسا
• نیروگاه اسلام‌آباد اصفهان
• نیروگاه چهل‌ستون اصفهان[342]
• یوسی اف اصفهان[343]

هایپرها، بازارها

هایپرها فروشگاه شهروند، فروشگاه رفاه، بنگاه میوه اصفهان، فدک مال،[344]کوثرشهرداری، هایپراستار و اصفهان مال .[345][346][347] بازار گل و گیاه همدانیان و سپاهان[348] مجتمع صنفی عمده فروشان خواربار، خشکبار و مواد غذایی[349][350]هایپر صنایع دستی شهر هنر[351] [352]

کشاورزی

میوه‌هایی چون انگور، گلابی، سیب، انار، به، زردآلو، خربزه، هندوانه، هلو و محصولاتی از این قبیل تولید و برداشت می‌شد، کشاورزان از فضله جمع شده برج کبوترها خرید مدفوعات انسان و حیوان برای کود استفاده می‌کردند، تولید و صادرات حاصل غله، عسل، میوه، صیفی، صینی (گندم سفید)، جو، ماش، برنج و نخود، ارزن، ذرت و بذرکتان، بادنجان، کنجد، روغن، انگور، گلابی، سیب درختی، انار، به، زردآلو، خربزه، هندوانه، هلو ، زعفران، برنج، پنبه، تنباکو، سبزی، سیب زمینی، پیاز، و ..[353] [354]انجام می‌شده‌است.[355] ۷ سهم از ۳۳ سهم آب حوضه زاینده رود متعلق به اصفهان است.[356]

املاک

طبق سرشماری آماری ۹۵ ۱۰۰ هزار واحد مسکونی خالی در شهر اصفهان وجود دارد.[357] طبق پروژه اقدام ملی مسکن سهم ۴۱ هزار و ۵۰۰ واحد خانه در سه شهر اقماری جدید بهارستان، فولادشهر و مجلسی و ۲۹ هزارو ۲۸۰ واحد در دیگر شهرهای استان احداث می‌شود.[358] بگفته مدیرکل ثبت اسناد و املاک استان اصفهان در استان ۱۰ میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار اراضی وجود دارد.[359] خیابان هایي شیخ صدوق شمالی، مرداویج نواحی بسیار گران هستند.[360][361]

گردشگری

بیش از ۸۰ هتل در اصفهان در حال ساخت است.[362]برای جذب سرمایه از طریق توریسم درمانی پروژه ساخت و گسترش شهرک سلامت توسط شهرداری منطقه 10 انجام شده است.[363]

انسان‌های سرشناس

باباهای اصفهان به پیران کامل، رئیس و بزرگ، سرکرده، ریش سفید طایفه، قلندر و اصولاً افرادی که از نظر معنوی به رتبه بالا رسیده و در میان مردم اصفهان سرشناس شده باشند گفته می‌شود.

میرفندرسکی و میرداماد فیلسوفان مکتب اصفهان بودند.

• رسانه‌های مرتبط با اهالی اصفهان در ویکی‌انبار

منابع

1. اماکن مقدس یهودی در ایران زمین بایگانی‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine، یهود، ایران، اسرائیل - رشته گفتگوهای رادیویی با پروفسور امنون نتصر
2. «عنوان خبر» (PDF). انتشارات سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان. ۱۹ بهمن ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۶.
3. «تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵» (اکسل). درگاه ملی آمار.
4. «دیوان عدالت اداری حکم منتفی شدن الحاق خوراسگان به اصفهان را لغو کرد». ایرنا (خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران). ۱ اردیبهشت ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۳ آذر ۱۳۹۲.
5. شهرداری اصفهان (آبان ۱۳۹۲). «آمارنامه اصفهان ۱۳۹۱، فصل دوم: جمعیت» (PDF). شهرداری اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۱ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۳ آذر ۱۳۹۲.
6. «Major Agglomerations of the World - Population Statistics and Maps». citypopulation.de (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۰۹-۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۱۳.
7. شهرداری اصفهان (آبان ۱۳۹۲). «آمارنامه اصفهان ۱۳۹۱، فصل دوم: جمعیت» (PDF). شهرداری اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۳.
8. «اصفهان: سرزمین، آب و هوا» (PDF). isfahan.ir. معاونت برنامه‌ریزی و توسعه سرمایه انسانی شهرداری اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۹ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۹ بهمن ۱۳۹۸.
9. «شناسنامه استان اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ اکتبر ۲۰۱۶.
10. «اصفهان از ۱۰۱ سال گذشته بلدیه و انجمن شهر داشته‌است». ایمنا. ۱۴ تیر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اکتبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۴ تیر ۱۳۹۲.
11. «تا کنون ۸ هزار پلاک ایران ۶۷ در اصفهان صادر شده‌است/ پلاک‌های فرسوده رایگان تعویض می‌شود». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۶ ژانویه ۲۰۱۷.
12. «اصفهان سومین شهر پرجمعیت کشور/ ورود خیران برای کمک به ازدواج آسان جوانان». ایمنا. ۲۰۱۷-۰۷-۱۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
13. name=http://www.amar.org.ir/Portals/2/pdf/jamiat_shahrestan_keshvar3.pdf%22%5Bپیوند+مرده%5D>
14. «ورلد گزتر». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ دسامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۴ ژوئن ۲۰۱۱.
15. "List of World Heritage Sites in Iran". Wikipedia. 2018-12-08. Archived from the original on 9 September 2020. Retrieved 15 December 2018.
16. «اصفهان و رشت عضو شهرهای خلاق جهان شدند». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۸.
17. ««اصفهان» و «رشت» به شبکه شهرهای خلاق یونسکو پیوستند». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ آوریل ۲۰۱۶.
18. اصفهان به عنوان شهر خلاق جهان انتخاب شد بایگانی‌شده در ۸ مارس ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine خبرگزاری انتخاب
19. «اصفهان رتبه اول ساخت النگو در دنیا / تعرفه صادرات طلا و جواهر ناعادلانه است/ اصفهان باید بندر خشک شود». خبرگزاری ایلنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
20. «بیش از ۶۰ درصد ماشین‌آلات صنعت طلا در اصفهان تولید می‌شود». ایمنا. ۲۰۱۹-۱۰-۰۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
21. ایران‌کالا، شبکه. «نشان تجاری طلا و جواهر در اصفهان شکل می‌گیرد | شبکه تلویزیونی ایران کالا». شبکه ایران‌کالا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
22. «احداث شهرک طلا و جواهر اصفهان زمینه‌ساز جهانی‌شدن این صنعت است». ایمنا. ۲۰۱۹-۱۰-۰۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
23. "تماس با ما". اسنوا. Archived from the original on 21 October 2020. Retrieved 2020-10-20.
24. «شهر اصفهان». شبکه ملی رشد مدارس. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ اکتبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۳۰ تیر ۱۳۹۲.
25. «معرفی استان اصفهان». سازمان تبلیغات اسلامی استان اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ مه ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۵ دی ۱۳۹۱.
26. «سابقه تاریخی وآثار باستانی اصفهان». پرتال استان اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ مه ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.
27. EIr (۲۰۰۷)، «AN OVERVIEW SINCE ANCIENT TIMES Esfahan:ii HISTORICAL GEOGRAPHY»، Encyclopædia Iranica (ویراست ۱st Edition)
28. آذرنوش، «اصفهان»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۶۳–۱۶۴.
29. de Planhol, “ISFAHAN ii. HISTORICAL GEOGRAPHY”, Encyclopaedia Iranica, 617–622.
30. Gabai or Tabai
31. Sacred Precincts: The Religious Architecture of Non-Muslim Communities Across the Islamic World, Gharipour Mohammad, BRILL, Nov 14, 2014 page 179
32. Fieldmuseum of natural historyAntropological series. Volume 29, no.1: Contributions to the anthropology of Iran, H.Field, page 291.
33. Paretaceni
34. هنرفر، لطف‌الله، تصویری از اصفهان پیش از اسلام، اصفهان: ضمیمهٔ نشریه گسترش، بهار ۷۳، ص۱۰.
35. هنرفر، لطف‌الله، تصویری از اصفهان پیش از اسلام، اصفهان: ضمیمهٔ نشریه گسترش، بهار ۷۳، ص۱۹.
36. همان.
37. Gabioi
38. «اصفهان در قرون نخستین هجری قمری». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۶ ژوئن ۲۰۱۷.
39. زنده‌دل، حسن و دستیاران، استان اصفهان، مجموعهٔ راهنمای جامع ایرانگردی، تهران: نشر ایران‌گردان، شابک:. ۹۷۸۹۶۴۶۶۳۵۱۲۸. صص۳۲–۳۳.
40. ilhk.
41. Isstaif, Abdul-Nabi (1997). "Review of Al-Muqaddasī: The Best Divisions for Knowledge of the Regions: Aḥsan al-Taqāsīm fī Ma'rifat al-Aqālīm". Journal of Islamic Studies. 8 (2): 247–250. ISSN 0955-2340. Archived from the original on 6 November 2020. Retrieved 3 November 2020.
42. «City Walls of Isfahan». Archnet. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۳.
43. Golombek, Lisa (1974). "Urban Patterns in Pre-Safavid Isfahan". Iranian Studies. 7 (1/2): 18–44. ISSN 0021-0862.
44. «ISFAHAN vi. MEDIEVAL PERIOD». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۲.
45. هموند. «اصفهان در سفرنامه ناصرخسرو». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۱۶.
46. هامون به معنای دشت است.
47. «سفرنامهٔ ناصرخسرو»، به کوشش دبیر سیاقی، ص 167
48. «جهانگردان اصفهان را چگونه معرفی کرده‌اند؟». خبرآنلاین. ۸ فروردین ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مه ۲۰۱۵.
49. «انتقال پایتخت صفویه به اصفهان؛ علل و پیامدهای آن». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ نوامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۶ ژوئن ۲۰۱۷.
50. شاردن، سفرنامه، برگردان: محمدعباسی، تهران، امیرکبیر 1345، پوشینهٔ 7، رویه 49.
51. هفته‌نامه امرداد، شنبه ۱۴ بهمن ۱۳۹۱، سال سیزدهم، شماره ۲۹۰، ص 6.
52. «ظل‌السلطان و آشوراده». روزنامه قانون. ۱۵ دی ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۳ بهمن ۱۳۹۳.
53. معیری، دوستعلی (۱۳۶۱)، رجال عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران. ص. ۲۲۵
54. سلطانی، شهلا (۱۳۸۵)، آقا جان شازده، تهران: فرزان روز، شابک ۹۶۴-۳۲۱-۲۵۵-۶صص. ۱۸۱–۱۸۲
55. معیری، دوستعلی. ص. ۲۲۵
56. ایران میان دو انقلاب، یرواند آبراهامیان، صفحهٔ ۶۳۲
57. «شهرداری اصفهان از طرح «خادم‌یاران شهدا» حمایت می‌کند». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۸-۱۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۹.
58. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ اوت ۲۰۱۴.
59. «همشهری». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۶ ژانویه ۲۰۲۰.
60. «دربارهٔ شهر اصفهان». دانشگاه علوم پزشکی اصفهان. ۲۲ فروردین ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱ اسفند ۱۳۹۱.
61. «مروری بر نماد اصفهان و مجسمه‌های شهری». خبرگزاری برنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۸.
62. «واکاوی سه دهه مجسمه‌سازی در اصفهان». ایسنا. ۲۰۱۹-۰۹-۱۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۸.
63. «بازگشت مجسمه کاوه آهنگر به میدان دروازه شیراز اصفهان پس از 15 سال | مجسمه برنزی شاه عباس همچنان مفقود است». chamedanmag.com. ۲۰۱۸-۰۵-۰۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۸.
64. «اضافه شدن ۱۱ اثر هنری به مجسمه‌های شهر اصفهان | درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان». isfahan.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
65. «نماد چوگان در چهارباغ نصب شد». ایمنا. ۲۰۲۱-۰۳-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
66. «مجسمه شیخ بهایی به چهارباغ اصفهان بازگشت». ایمنا. ۲۰۲۱-۰۴-۲۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
67. «رونمایی از نماد معلم در اصفهان». ایمنا. ۲۰۲۱-۰۵-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
68. سیما، IRIB NEWS AGENCY | خبرگزاری صدا و (۱۳۹۸/۰۷/۱۳–۱۹:۰۷). «رونمایی از تندیس سلمان فارسی در اصفهان». fa. دریافت‌شده در 2021-05-15. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
69. https://www.cabdirect.org/cabdirect/mobile/abstract/20063207014
70. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۰.
71. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۰.
72. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۰.
73. «پرنده‌ای با دم‌جنبان! | روزنامه اصفهان زیبا». www.isfahanziba.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۸.
74. همامی, محمودرضا; زائری امیرانی, آزاده (2011-11-22). "بررسی تأثیر اندازه و شکل پارک‌های شهری بر غنای گونه‌ای پرندگان (مطالعة موردی: پارک‌های اصفهان)". محیط‌شناسی. 37 (59): 55–62. ISSN 1025-8620.
75. سیما، IRIB NEWS AGENCY | خبرگزاری صدا و (۱۳۹۹/۰۹/۲۰–۲۰:۵۰). «ساخت آشیانه چوبی برای پرندگان». fa. دریافت‌شده در 2021-05-28. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
76. «زاینده‌رود خشک شد، هزاران پرنده مهاجر آواره». ایسنا. ۲۰۲۰-۰۱-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۸.
77. سیما، IRIB NEWS AGENCY | خبرگزاری صدا و (۱۳۹۹/۰۲/۰۸–۰۱:۴۳). «تالاب گاوخونی میزبان فلامینگوها». fa. دریافت‌شده در 2021-05-28. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
78. «مرگ ماهی‌ها؛ شکنجه طبیعت». ایمنا. ۲۰۱۹-۰۳-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۸.
79. "Pigeon Towers of Iran". Atlas Obscura. Retrieved 2021-05-28.
80. "The Pigeon Towers of Isfahan-Iran" (PDF).
81. Beazley, Elisabeth (1966). "The Pigeon Towers of Iṣfahān". Iran. 4: 105. doi:10.2307/4299579. ISSN 0578-6967.
82. «شهرداری اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۷ ژوئیه ۲۰۱۶.
83. «اصفهان من». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ اوت ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۴ ژوئن ۲۰۱۱.
84. «این موشک قدرتمند ایرانی آمریکایی‌ها را به وحشت انداخت + مشخصات و عکس». روزنامه دنیای اقتصاد. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
85. «شاهد ۱۲۹، ستون فقرات نیروی پهپادی ایران». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۹.
86. «شماره تلفن و آدرس شعب هیئت». پایگاه اطلاع‌رسانی هیئت رزمندگان اسلام. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ آوریل ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۹.
87. 1010 (۲۰۲۰-۰۴-۰۴). «فرمانده سپاه اصفهان: نظام از امتحان کرونا موفق بیرون آمده‌است». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
88. «مراسم معارفه فرمانده سپاه صاحب الزمان (عج) استان اصفهان به روایت تصاویر- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
89. «اصفهان - تاریخچه». web.archive.org. ۲۰۲۰-۰۸-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۹.
90. "Badr Air Base (Sepah Air Base) in Isfahan, Islamic Republic of Iran (Google Maps)". Virtual Globetrotting. 2007-11-04. Archived from the original on 20 October 2020. Retrieved 2020-10-19.
91. «Khatami Air Base». www.globalsecurity.org. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۹.
92. «نسخه آرشیو شده». www.iribnews.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۷.
93. اسناد راهبردی برنامه ششم توسعه استان اصفهان (1400-1396) -جلد سوم: حوزه‌های فرابخشی (PDF). اصفهان: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اصفهان. ۱۳۹۶. ص. ۷۸.
94. «تغییر اقلیم اصفهان از خشک به فرا خشک». ایسنا. ۲۰۱۹-۱۲-۰۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ دسامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۹.
95. «پُرتال اداره کل هواشناسی استان اصفهان». www.esfahanmet.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۸.
96. تبیان، موسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی. «چه مناطقی از ایران برای توسعهٔ کشت زیتون مناسب است؟». article.tebyan.net (به Persian). بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۷.
97. «نسخه آرشیو شده». www.yjc.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۷.
98. «کشت زیتون، مرهمی بر دردهای کشاورزان اصفهانی». اصفهان امروز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۷.
99. «کشت درخت زیتون پیشنهاد کار شناسان در استان اصفهان | مقاله | خبرنامه». daneshnam.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۷.
100. «کاشت درخت زیتون در اصفهان صرفه اقتصادی دارد». ایمنا. ۲۰۱۸-۱۰-۰۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۷.
101. 10 (۲۰۱۶-۰۳-۱۷). «زیتون الگوی کشت مناسب برای اصفهان». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۷.
102. «"زیتون اسپانیایی" میهمان ناخوانده باغ‌های اصفهان/ اصفهان برای کشت زیتون "آب" کافی ندارد- اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۷.
103. «اجرای 8 طرح راهبردی با وخیم‌تر شدن تراژدی فرونشست در اصفهان». isfahan-doe.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
104. «نشانه‌های فرونشست زمین در اصفهان». همشهری آنلاین. ۲۰۱۹-۰۵-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
105. «بحران خشکسالی در اصفهان| اثرات فرونشست و اُفت آب‌های زیرزمینی ظاهر شد/ آیا آبرسانی سیار آغاز می‌شود؟ - اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
106. سیما، IRIB NEWS AGENCY | خبرگزاری صدا و (۱۳۹۹/۰۷/۰۳–۱۲:۳۲). «وضعیت وخیم استان اصفهان در زیرِ زمین». fa. دریافت‌شده در 2021-05-15. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
107. «ثبت بالاترین نرخ فرونشست زمین در "رهنان" استان اصفهان است». ایسنا. ۲۰۲۰-۰۹-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
108. «نسخه آرشیو شده» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۵ ژوئن ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰.
109. http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http://www.columbia.edu/cu/center-for-iranian-studies/pdf-files/newslett.pdf
110. پژوهش عمومی پارس 1389. ۱۳۸۹. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۶۲۷-۶۸-۷.
111. بخش، توسط فریبا تاج (۲۰۱۸-۰۴-۰۶). «اصفهان». بهترین سوغات. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۱.
112. «برگه داده‌های شهری (2): اصفهان - انسان‌شناسی و فرهنگ». anthropologyandculture.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۲۱.
113. ناجی /;، محمدرضا. «دانشنامه جهان اسلام بنیاد دائرةالمعارف اسلامی». دانشنامه جهان اسلام بنیاد دائرةالمعارف اسلامی (به Persian). بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
114. «صاحب بن عباد واقفی بزرگ در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی». www.manuscripts.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
115. «صاحب بن عباد؛ فرهیخته ایرانی پیرو اهل بیت (ع)». kayhan.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
116. «دانشنامه بزرگ اسلامی - مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
117. «نقد و بررسی گرایش ایلخانان به اسلام و تشیّع». پرتال جامع علوم انسانی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ آوریل ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
118. رضوی, سید ابوالفضل; فروغی, محمد حسین (2017-04-21). "جایگاه اقتصادی و اجتماعی اصفهان در عصر فرمانروایی مغول‌ها". پژوهش‌های تاریخی. 9 (1): 71–92. doi:10.22108/jhr.2017.21392. ISSN 2008-6253. Archived from the original on 12 July 2020. Retrieved 21 October 2020.
119. «سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی - اصفهان». icro.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
120. «اصفهان عهد مغول». rasekhoon.net. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ فوریه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
121. «اصفهان؛ پویایی در صفویه». پرتال جامع علوم انسانی. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
122. Three Religions One Temple Mount, Gary Cobb Xulon Press, 2007 , page 25
123. لطف‌الله هنرفر، گنجینهٔ آثار تاریخی اصفهان، کتابفروشی ثقفی، اصفهان، 1344، رویه 1-57.
124. «معرفی نماد استان اصفهان». www.agri-es.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۰۶.
125. «قدامات مهم قدرت اله نوروزی در حوزه مدیریت شهری اصفهان». خبرگزاری ایلنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰.
126. «موسیقی اصفهان در گذر تاریخ». ایمنا. ۲۰۱۸-۱۱-۲۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
127. «Isfahan | Creative Cities Network». en.unesco.org. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
128. https://www.iranhumanrights.org/2018/01/female-musician-banned-from-performing-on-stage-in-isfahan/#:~:text=Iranian%20singer%20Salar%20Aghili%20performed,Iran%20(CHRI)%20has%20learned بایگانی‌شده در ۲۸ اکتبر ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine.
129. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
130. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
131. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
132. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰.
133. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
134. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
135. «تعداد اعضای کتابخانه‌های اصفهان 60 درصد رشد یافت- اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
136. «نسخه آرشیو شده». www.iribnews.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
137. «برنامه تئاتر و کنسرت اصفهان امروز چهارشنبه ۲۱ فروردین». ایمنا. ۲۰۱۹-۰۴-۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
138. «صحنه‌های اصفهان در چنگ تئاتر و موسیقی+ جدول». ایمنا. ۲۰۱۹-۰۳-۰۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
139. «صحنه‌های تئاتر و موسیقی اصفهان را امروز ۲۸ فروردین ببینید+ جدول». ایمنا. ۲۰۱۹-۰۴-۱۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
140. «تئاتر و موسیقی اصفهان در یک نگاه + جدول». ایمنا. ۲۰۱۹-۰۱-۲۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
141. http://ir.ecieco.org/news.aspx?id=6251
142. «تلاش برای افزایش حقوق کارگران/ ۹۰ درصد کارگران قرارداد موقت هستند». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۴-۳۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
143. سند آمایش سرزمین استان اصفهان (سند راهبردی و اجرایی). اصفهان: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اصفهان. ۱۳۹۹. ص. ۲۱ و ۲۴.
144. «مصوبهٔ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خصوص طرح مجموعهٔ شهری اصفهان». دستور: پایگاه اطلاعات قوانین و مقررات کشور.
145. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰.
146. «راه اندازی دفتر امور نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی در استانداری اصفهان». خبرگزاری برنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
147. ««خاتمی» رئیس مجمع نمایندگان استان اصفهان شد». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۶-۰۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
148. «اداره گذرنامه اصفهان کجاست؟ + آدرس و شماره تلفن». اصفهان امروز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
149. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰.
150. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۶ سپتامبر ۲۰۲۰.
151. گزارش سالیانه فرماندهی انتظامی استان اصفهان ۱۳۸۹ - معاون اجتماعی
152. «وزارت اطلاعات». www.vaja.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۱.
153. «تعداد ایستگاه‌های آتش‌نشانی اصفهان به ۴۰ ایستگاه می‌رسد». خبرگزاری برنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
154. «تشکیل دو پایگاه امنیت اطلاعات سپاه در کلان‌شهر اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۰.
155. «You are being redirected...». www.ettelaat.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
156. «طرح "حاج قاسم سلیمانی" در زندان‌های اصفهان اجرا می‌شود- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
157. Agency، قوه قضائیه | خبرگزاری میزان | Mizan Online News (۱۳۹۶/۰۱/۰۴–۲۲:۲۱). «لیست آدرس مراکز قضایی استان اصفهان». fa. دریافت‌شده در 2021-05-15. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
158. «نشانی مراکز قضائی».
159. «اصفهان من». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۴ ژوئن ۲۰۱۱.
160. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰.
161. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰.
162. «نسخه آرشیو شده». www.entekhab.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۹.
163. «نسخه آرشیو شده». www.yjc.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
164. «رویان اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۶ سپتامبر ۲۰۲۰.
165. «۶۵ درصد جمعیت استان اصفهان بیمه تأمین اجتماعی دارند». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
166. 10 (۲۰۱۲-۱۲-۱۹). «همه چیز دربارهٔ مرکز باروری و ناباروری اصفهان». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
167. «isfahan» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۹ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
168. «نسخه آرشیو شده». www.iribnews.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
169. «خطر در کمین تصفیه خانه باباشیخعلی / اصفهان در انتظار سامانه دوم آبرسانی». ایمنا. ۲۰۱۶-۱۲-۱۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
170. = قطره
171. «پروژه۳۰ میلیارد تومانی پردیس هنر اصفهان افتتاح می‌شود». ایمنا. ۲۰۱۹-۰۲-۲۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۴.
172. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰.
173. «قلعه شاه دژ اصفهان». اصفهان امروز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
174. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
175. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰.
176. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۳۰ آوریل ۲۰۱۵.
177. https://www.iribnews.ir/fa/news/3108257/رونمایی-از-نخستین-سامانه-رویداد‌های-شهر-اصفهان
178. https://event.isfahan.ir/Map
179. https://www.imna.ir/news/494043/نخستین-سامانه-رویدادهای-شهر-اصفهان-رونمایی-شد
180. «مکان‌های دیدنی». پورتال اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.
181. «آثار تاریخی». intranet.Esfahan. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.
182. "Historical Monuments". aftab.ir. Archived from the original on 28 December 2007. Retrieved 17 December 2008.
183. شناسایی 22 هزار جاذبه تاریخی و فرهنگی با ارزش در اصفهان بایگانی‌شده در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine . [خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) http://www.irna.ir بایگانی‌شده در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine]
184. «در شهر اصفهان 5 مجموعه فرهنگی تفریحی بانوان فعال است». ایمنا. ۲۰۱۷-۰۱-۰۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
185. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۰.
186. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۰.
187. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۰.
188. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۰.
189. https://www.irna.ir/news/3647146
190. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ مه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۰.
191. «اصفهان به عنوان پایتخت ورزش باستانی انتخاب شد». همشهری آنلاین. ۲۰۱۴-۱۰-۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
192. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
193. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
194. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۶ سپتامبر ۲۰۲۰.
195. «ورزشگاه هفتاد و پنج هزار نفری نقش جهان اصفهان افتتاح شد». BBC News فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
196. «موتورسواری و اتومبیلرانی از ورزش‌های جذاب هستند». خبرگزاری برنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
197. «تیم گیتی پسند اصفهان قهرمان لیگ والیبال بانوان کشور شد/ راهیابی به مسابقات آسیایی». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۳-۰۳-۰۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
198. «جام قهرمانی والیبال بانوان به اصفهان رسید/ پیکان دستش از جام کوتاه ماند». ایسنا. ۲۰۱۹-۰۱-۲۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
199. «اصفهان| تیم والیبال سپاهان لیگ برتری شد- اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
200. «اعلام برنامه مسابقات لیگ‌های برتر و دسته اول فوتبال استان اصفهان». هیئت فوتبال استان اصفهان. ۲۰۱۹-۱۰-۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
201. «معرفی تیم هندبال زنان فولاد مبارکه سپاهان - فدراسیون هندبال ایران -IRAN Handball Federation». web.archive.org. ۲۰۱۹-۰۸-۲۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
202. «برترینهای بدمینتون اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰.
203. 1368 (۲۰۲۰-۰۲-۰۸). «شهرستان‌های اصفهان سالن اختصاصی بدمینتون ندارند». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۹.
204. 1368 (۲۰۲۰-۰۱-۱۱). «رشته ورزشی اتومبیلرانی بانوان اصفهان به مربیان بیشتری نیاز دارد». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
205. «وزنه‌برداران نوجوان اصفهانی به دنبال درخشش در رقابت‌های آسیایی- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
206. «لیگ برتر شنا|قهرمانی اریس اصفهان برای نخستین‌بار- اخبار ورزشی تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۹.
207. «به جای شرکت در مزایده اسپانسر شوید!». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۳-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
208. «شناگر ملی‌پوش اصفهانی: مهم‌ترین درخواست ما فراهم کردن یک استخر استاندارد برای تمرین است/ پایگاه ملی اصفهان صرفاً یک اسم است- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۹.
209. «دهکده المپیک؛ ابر پروژه فولاد مبارکه برای اصفهان». خبرگزاری ایلنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۹.
210. «افتتاح ورزشگاه آیلین ملکیان در اصفهان | اصفهان زیبا». isfahanziba.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۹.
211. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/06/11/2088011/%D8%AA%DA%A9%D9%85%DB%8C%D9%84-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AA%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%DA%A9%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86-5-%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AF-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF/amp
212. 909 (۲۰۲۰-۰۷-۱۲). «برگزاری اجتماعات در منازل و باغ‌های شخصی در اصفهان ممنوع است». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۷.
213. «به گرمابه‌ها جان دوباره بدهید». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
214. «بازارهای اصفهان در دوره صفویه». rasekhoon.net. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۳۰.
215. «پل‌ها». intranet.Esfahan. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.
216. «بازارها». intranet.Esfahan. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.
217. «مساجد۱». intranet.Esfahan. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.
218. «مساجد۲». intranet.Esfahan. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.
219. «مساجد۳». intranet.Esfahan. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۰۸.
220. «محله محوری اصفهان از گذشته تا کنون». ایمنا. ۲۰۱۳-۰۱-۰۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۳۰.
221. شهرداری اصفهان
222. «تابناک». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ دسامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۱.
223. «خبرگزاری مهر». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ مارس ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۱.
224. «اصفهان تخریب شد». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ آوریل ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۳ اکتبر ۲۰۱۹.
225. «سایت تخصصی هنر و معماری». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ فوریه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۶ ژوئن ۲۰۱۱.
226. موزه‌های اصفهان
227. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۸ سپتامبر ۲۰۲۰.
228. «زنده رود». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۱.
229. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰.
230. http://esfahanemrooz.ir/54819-طرز-تهیه-فالوده-شیرازی-خانگی.html
231. http://www.mehrnews.com/news/3578468/%D9%81%D8%AE%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B4%DB%8C-%DA%AF%D8%B2-%DB%B4%DB%B5%DB%B0-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%AA%D8%A7-%DA%86%D8%B4%D9%85-%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%
232. «معرفی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ مارس ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۹.
233. «لیست و آدرس ۲۰ تا از بهترین فروشگاه‌های گز اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۹.
234. «طلای سفید اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۹.
235. «شهرداری اصفهان». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۷ ژوئیه ۲۰۱۶.
236. زمین دانش پارس، مهندسین مشاور (۱۳۹۳). گزارش نقشه زمین‌شناسی 1:25000 جنوب اصفهان. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور. ص. ۲.
237. «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. ۲۰۲۱-۰۵-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
238. «300 دستگاه تاکسی به ناوگان حمل و نقل اصفهان اضافه شد». kayhan.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
239. «روزانه بیش از ۶ میلیون لیتر بنزین در اصفهان مصرف می‌شود». ایمنا. ۲۰۱۹-۱۱-۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
240. http://esfahanemrooz.ir/756020-طرح-هوشمندسازی-اتوبوس-های-شهری-اصفهان؛-اقدامی-بی-نظیر-در-کشور.html
241. «بهره‌برداری متفاوت از خط دو مترو اصفهان/خط یک توسعه می‌یابد». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۹-۰۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
242. «تپسی در اصفهان فعال شد - ITIRAN | آی تی ایران». web.archive.org. ۲۰۲۰-۱۰-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
243. «آمارهای اسنپ از سال 98». web.archive.org. ۲۰۲۰-۰۸-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
244. «FarsNewsAgency - خبرگزاری فارس». web.archive.org. ۲۰۱۱-۱۱-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
245. «فعالیت 25 هزار تاکسی در شهر اصفهان - ایمنا». web.archive.org. ۲۰۱۹-۰۲-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
246. «اتوبوسرانی اصفهان از شنبه با ظرفیت کامل فعال است - ایرنا». web.archive.org. ۲۰۲۰-۰۷-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
247. «China Finances Tehran-Isfahan High-Speed Railroad | Financial Tribune». web.archive.org. ۲۰۲۰-۰۸-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
248. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰.
249. «فعالیت ۲۶ خط اتوبوسرانی اصفهان+ لیست خطوط». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۳-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
250. «خبرگزاری فارس». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ نوامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۴ ژوئن ۲۰۱۱.
251. https://www.irna.ir/news/83792321/ایجاد-بارانداز-در-مسیر-راه-آهن-شیراز-اصفهان-بررسی-می-شود
252. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/06/02/2330882/نگاه-ویژه-به-بندر-خشک-و-بارانداز-منطقه-شرق-اصفهان-ظرفیت-پذیرش-10هزار-میلیارد-تومان-سرمایه-گذاری-در-سال
253. https://www.hamshahrionline.ir/news/446937/راه-اندازی-بندر-خشک-اصفهان-در-انتظار-مجوز
254. http://www.iribnews.ir/fa/news/3094128
255. http://www.iribnews.ir/fa/news/2730188
256. https://www.imna.ir//news/390246/بهره-برداری-از-پروژه-های-فرودگاهی-با-حضور-وزرای-راه-وشهرسازی
257. https://www.isna.ir/news/99082113985/بیش-از-۹۰-درصد-بارهای-کارگوترمینال-اصفهان-غیراستانی-است
258. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/06/03/2083076/معاون-استاندار-اصفهان-در-پاسخ-به-تسنیم-کارگو-ترمینال-فرودگاه-اصفهان-افتتاح-می-شود
259. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/07/10/2360022/تاسیس-بندرخشک-شرق-اصفهان-در-هاله-ای-از-ابهام-قرار-دارد
260. «تاریخچه مترو در اصفهان». new.isfahan.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
261. «خط 3 مترو اصفهان در آینده نزدیک کلنگ‌زنی می‌شود- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
262. «کار حفاری خط 2 مترو اصفهان تا سال 1400 تکمیل می‌شود- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
263. «اصفهان| نیم قرن چالش برای احداث متروی اصفهان- اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
264. «تبدیل مرکز همایش‌ها به یک منطقه دیپلماتیک/ تراموا به اصفهان می‌آید». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۶-۲۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
265. «قابل توجه شهروندان ومسافرین محترم-راه اندازی سرویس فوق‌العاده». www.shahinshahrtm.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
266. «انتقال بخشی از حمل ونقل برون‌شهری پایانه صفه به پایانه کاوه - ایمنا». web.archive.org. ۲۰۲۰-۰۹-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
267. «معرفی اداره کل راه‌آهن اصفهان». isfahan.rai.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
268. «ایستگاه راه‌آهن اصفهان؛ برداشتی مدرن از معماری سنتی نصف جهان». پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی. ۲۰۲۰-۰۳-۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
269. «عملیات بتن‌ریزی پل روگذر اصفهان به تهران انجام شد». new.isfahan.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۲۸.
270. «تبدیل مرکز همایش‌ها به یک منطقه دیپلماتیک/ تراموا به اصفهان می‌آید». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۶-۲۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۱.
271. «ممنوعیت دوچرخه سواری زنان دراصفهان». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۲.
272. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «سایت شهرداری اصفهان: از تحویل دوچرخه به بانوان محترم و افراد زیر ۱۵ سال معذوریم | DW | 15.05.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
273. «ممنوعیت دوچرخه سواری بانوان قانونی است؟». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۷-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۲.
274. Welle (www.dw.com)، Deutsche. «امام جمعه موقت اصفهان: دوچرخه‌سواری زنان مثل گرانی است | DW | 20.02.2021». DW.COM. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۲.
275. «نماینده اصفهان در مجلس خبرگان: در مقابله با دوچرخه‌سواری زنان جان به لب شده‌ایم». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۲.
276. «مشترک مورد نظر روی دوچرخه است | اصفهان زیبا». isfahanziba.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۲.
277. http://isfahanziba.com/news/3940/رینگ-چهارم؛-دریچه-تنفسی-اصفهان
278. «در رینگ چهارم ترافیکی اصفهان چه می‌گذرد؟ - ایسنا». www.isna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۸.
279. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۷ سپتامبر ۲۰۲۰.
280. «40 مدرسه علمیه با قابلیت برگزاری دوره‌های آموزشی بلندمدت در اصفهان فعالیت می‌کنند- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
281. https://www.imna.ir//news/321168/%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D8%AD%D8%AF-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%87%D9%85%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA
282. «دانشگاه‌های استان اصفهان». www.uniref.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
283. «هفت دانشگاه دولتی و غیردولتی استان اصفهان در جمع دانشگاه‌های برتر دنیا». isfahan.irib.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
284. «اصفهان| دوراهی انتخاب مدرسه برای والدین اصفهانی؛ تضعیف مدارس دولتی به کام غیرانتفاعی‌ها- اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
285. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
286. 10 (۲۰۱۸-۰۹-۲۳). «خانه ریاضیات اصفهان در آستانه تعطیلی قرار گرفت». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
287. «ربات زیرآب‌های عمیق در اصفهان ساخته شد». kayhan.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
288. «شهریه مهدهای کودک اصفهان 31 درصد افزایش یافت- اخبار اصفهان - اخبار استانها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۸.
289. «۷۳۰ مهدکودک بهزیستی اصفهان آماده واگذاری به آموزش و پرورش». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۰-۰۹-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۸.
290. "انجمن شرکت‌های دانش بنیان استان اصفهان: درباره ما". isfahan.tech. Retrieved 2021-06-08.
291. "آزمایشگاههای پژوهشکده مواد و انرژی اصفهان". Retrieved 2021-06-08.
292. "زیرپورتال اصفهان". isfahan.isiri.gov.ir. Retrieved 2021-06-08.
293. "جلسه توسعه همکاری پژوهشگاه مواد و انرژی با شرکت فولاد مبارکه اصفهان برگزار شد". www.merc.ac.ir. Retrieved 2021-06-08.
294. "IPM - Institute for Research in Fundamental Sciences". ipm.ir. Retrieved 2021-06-08.
295. "پژوهش‌گاه 5G در اصفهان راه‌اندازی می‌شود! | شبکه". www.shabakeh-mag.com. Retrieved 2021-06-08.
296. "پژوهشگاه مهندسی بحران های طبیعی و پدافند غیرعامل در اصفهان گشایش یافت". paydarymelli.ir. Retrieved 2021-06-08.
297. "لیست پژوهشکده ها و مراکز تحقیقاتی". www.iranconferences.ir. Retrieved 2021-06-08.
298. «صاف کردن حریم درجه یک نقش جهان اصفهان با خاک!». ایسنا. ۲۰۱۹-۰۱-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۳.
299. علمیه، خبرگزاری رسا | تازه ترین اخبار حوزه های (۱۳۹۹/۰۶/۱۸ - ۱۲:۵۴). «بررسی صحت و سقم یک پروژه حوزوی در اصفهان». fa. دریافت‌شده در 2021-06-13. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
300. «یکی از لاکچری ترین پروژه های اصفهان_ روبروی میدان نقش جهان با فضایی فوق العاده زیبا به مساحت ۱۱ هزار متر مربع / راستی متعلق به چه نهادی است؟». www.peykeiran.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۳.
301. «تشکل آرمان دانشگاه صنعتی اصفهان خواستار شفاف‌سازی هزینه‌های ساخت حوزه علمیه خیابان حافظ شد». snn.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۳.
302. «دانشجویان اصفهانی نسبت ساخت یک حوزه علمیه اشرافی واکنش نشان دادند + فیلم». snn.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۳.
303. 10 (2019-05-18). "China to open consulate in Isfahan diplomatic zone: Mayor". IRNA English. Archived from the original on 26 September 2020. Retrieved 2020-09-28.
304. «خواهر خواندگی اصفهان و شیان 23 ساله شد». خبرگزاری مهر. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۵.
305. «خواهرخوانده‌های اصفهان». درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ فوریه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۵.
306. «شهردار اصفهان خبر داد: افزایش همکاری‌های دو شهر خواهر خوانده اصفهان و فلورانس ایتالیا». خبرگزاری ایسنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۵.
307. «خواهر خواندگی اصفهان و سن پترزبورگ تمدید شد». عصرایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۵.
308. «اصفهان سیزده خواهر خوانده دارد». خبرگزاری مهر. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۵.
309. «کویت خواهر خوانده اسیر مناسبات سیاسی». خبرگزاری ایمنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۵.
310. «اخبار دو شهر خواهر خوانده در ایران و آلمان: اصفهان و فرایبورگ». سفارت آلمان در ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۵.
311. «برگزاری مراسم روز ملی خیام باحضور وزیر ارشاد در نیشابور». خبرگزاری آریا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۵.
312. «اصفهان و یزد نیز به لیست خواهر خوانده‌های تبریز اضافه شدند». دورنا نیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۵.
313. «عقد خواهرخواندگی میان اصفهان و گوانگ جو موجب معرفی این دو شهر به جهان است». ایمنا. ۲۱ اسفند ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ مارس ۲۰۱۷.
314. «پیشنهاد استاندار برای خواهرخواندگی اصفهان با یکی از شهرهای عمان». خبرگزاری مهر. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۷ مرداد ۱۳۹۵.
315. "حق کردآباد ادا شود/ هیچ خطایی در خصوص هدر رفت آب قابل اغماض نیست". ایمنا. 2021-05-06. Retrieved 2021-05-31.
316. "اصفهان با پایتخت فرهنگی اروپا خواهرخوانده می‌شود". ایمنا. 2021-05-30. Retrieved 2021-05-31.
317. https://www.imna.ir/news/411175/هم-پیوندی-با-مردم-خونگرم-بنت
318. https://www.imna.ir/news/487684/سمرقند-خواهرخوانده-اصفهان-می-شود
319. iranian.mfa.ir https://iranian.mfa.ir/portal/newsview/623865/شهروند-دیپلمات. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
320. «طرح "شهروند دیپلمات" باعث ایجاد دیپلماسی علمی می‌شود | درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان». isfahan.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
321. «اصفهان| افزایش دستمزدهای سال 98 کفاف زندگی 10 روز کارگران را هم نمی‌دهد- اخبار استانها تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۵.
322. «وضعیت اصفهان ۵۰ درصد وخیم تر از معدل کشور/ برای اقتصاد استان تصمیم‌گیری مستقل کنیم». ایسنا. ۲۰۲۰-۰۴-۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
323. «نسخه آرشیو شده». www.yjc.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
324. ایران، پایگاه اطلاع‌رسانی شبکه خبر صدا و سیمای جمهوری اسلامی (۱۳۹۷/۰۶/۰۶–۱۷:۲۵). «اصفهان قطب سوم داروسازی کشور». fa. بایگانی‌شده از اصلی در 11 سپتامبر 2020. دریافت‌شده در 2020-09-10. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
325. «اصفهان رتبه سوم تولید عسل در کشور را دارد». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۹-۱۲-۳۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۰.
326. https://web.archive.org/web/20200105181525/http://newspaper.hamshahrionline.ir/
327. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۰.
328. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۳ اکتبر ۲۰۲۰.
329. «درآمد سالانه ۵۰۰ میلیون دلاری صنایع دستی استان اصفهان». ایمنا. ۲۰۲۰-۰۹-۳۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۸.
330. «بهره‌برداری و عملیات اجرایی ۵ بخش از طرح انتقال آب خلیج‌فارس و دریای عمان به مرکز و شرق کشور». kayhan.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
331. «کشاورزان معترض در نماز جمعه اصفهان به خطیب جمعه پشت کردند». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
332. «بالا و پایین شاخص فلاکت در اصفهان | اصفهان زیبا». isfahanziba.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
333. «اجاق اغذیه‌فروش‌ها خاموش است | اصفهان زیبا». isfahanziba.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
334. «Magiran | روزنامه دنیای اقتصاد (1385/04/06): 20 درصد تولید بنزین کشور برعهده پالایشگاه نفت اصفهان با اجرای طرح جامع پس از 30 ماه تولید بنزین این پالایشگاه به روزانه 18 میلیون لیتر خواهد رسید». www.magiran.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
335. «مجتمع بنزین سازی شرکت پالایش نفت اصفهان بهره‌برداری شد». قدس آنلاین | پایگاه خبری - تحلیلی. ۲۰۱۶-۰۲-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
336. «17 جایگاه بنزین تک‌نازل در اصفهان به بهره‌برداری رسید». kayhan.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
337. «دسترسی شرقی کانال جی شیر ساماندهی می‌شود | درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان». isfahan.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
338. «با حضور هیئت تجاری اوکراین در اتاق اصفهان؛ تفاهم نامه همکاری اصفهان با خرسون و دونتسک اوکراین در موضوع مشارکت در کشت برون مرزی». پورتال اتاق بازرگانی اصفهان. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
339. «اوکراین بهترین مقصد ایران برای کشت فراسرزمینی است». ایمنا. ۲۰۱۷-۱۱-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
340. https://www.irna.ir/news/84305928/توسعه-۲۹-مگاواتی-نیروگاه-های-تجدیدپذیر-اصفهان-نماد-خودباوری
341. https://www.ilna.news/بخش-استان-ها-15/1074391-الزام-کاهش-مصرف-آب-برق-گاز-تا-درصد-در-ادارات-اصفهان
342. https://web.archive.org/web/20210304082953/http://esfahan.tpph.ir/SitePages/Darbareh/D_Ahdaf.aspx
343. «رونمایی از ۹ محصول هایتک هسته‌ای در یوسی‌اف اصفهان». kayhan.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۵.
344. https://web.archive.org/web/20200910175905/https://www.imna.ir/news/425897/میدان-مرکزی-میوه-و-تره-بار-اصفهان-به-شبکه-فیبرنوری-مجهز-می-شود
345. https://web.archive.org/web/20200926180631/https://civilica.com/doc/829686/
346. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۸ اکتبر ۲۰۲۰.
347. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۸ اکتبر ۲۰۲۰.
348. «ایجاد بازار تخصصی دوچرخه و موتورسیکلت با مشارکت بخش خصوصی». ایمنا. ۲۰۲۱-۰۴-۲۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۸.
349. سیما، IRIB NEWS AGENCY | خبرگزاری صدا و. «بهره‌برداری از طرح‌های سازمان میادین میوه و تره بار شهرداری اصفهان». fa. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۸.
350. «افتتاح فاز نخست مجتمع صنفی خواروبار و خشکبار در اصفهان». ایمنا. ۲۰۲۱-۰۵-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۸.
351. https://www.isna.ir/photo/98111410333/%D8%A7%D9%81%D8%AA%D8%AA%D8%A7%D8%AD-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86-%D9%87%D8%A7%DB%8C%D9%BE%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1
352. http://ir.ecieco.org/news.aspx?id=12227
353. https://www.mehrnews.com/news/4316503/%D8%AA%D9%88%D9%84%DB%8C%D8%AF-%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%87-%D9%88-%D8%B3%D8%A8%D8%B2%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%87-%D9%86%D8%B5%D9%81-%D8%B1%D8%B3%DB%8C%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA
354. اصفهان، اداره کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان. «معرفی اداره تعاون شهرستان». اداره کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان اصفهان. بایگانی‌شده از اصلی در پارامتر |پیوند بایگانی= نیاز به وارد کردن |تاریخ بایگانی= دارد (کمک). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۱.
355. «رونق باغداری و کشاورزی اصفهان». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۰۲.
356. https://www.imna.ir//news/313296/%D9%86%DB%8C%D9%85%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%87%DB%8C-%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%AF-%D8%A8%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B1%DB%8C%D8%B2%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84%DB%8C
357. https://www.irna.ir/news/84285724/بازار-مسکن-اصفهان-از-افزایش-ساخت-و-سازها-تا-۱۰۰هزار-خانه-خالی
358. https://www.irna.ir/news/84285724/بازار-مسکن-اصفهان-از-افزایش-ساخت-و-سازها-تا-۱۰۰هزار-خانه-خالی. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
359. «اجرای کاداستر در اصفهان در گرو حذف قولنامه‌ها است - خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency». www.mehrnews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۲۸.
360. «همت‌آباد یا مفت‌آباد/منطقه‌ای محروم در منطقه لاکچری‌ نشین اصفهان». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۰-۰۹-۲۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۶-۱۳.
361. https://www.independentpersian.com/node/148846/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C/%D9%85%D8%AD%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%D8%9B-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%A7-%D9%87%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%88%D9%88%D8%AF
362. https://web.archive.org/web/20210602124647/https://www.imna.ir/news/322103/%D8%A7%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B4%DA%AF%D9%81%D8%AA-%D8%A7%D9%86%DA%AF%DB%8C%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AD%D9%81%D8%B8-%D8%A8%D8%B1%D8%AC%D8%A7%D9%85-%D9%88-%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B7%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%DA%AF%D9%88%D8%B4
363. https://www.imna.ir/news/322456/%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D8%B1%D9%81%D8%AA-%DB%B8%DB%B9-%D8%AF%D8%B1%D8%B5%D8%AF%DB%8C-%D9%81%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%88%D9%85-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DA%A9-%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%AA

پیوند به بیرون

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به اصفهان در ویکی‌گفتاورد موجود است.

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای اصفهان دارد.

• فیلم مستند «اصفهانِ شاه عباس» ساخته دان لِوی (۱۹۷۵) (ویدئو)
• شورا اسلامی شهر اصفهان