مسجد شاه (اصفهان)

مسجد شاه که با نام‌های مسجد سلطانی، مسجد جامع عباسی و مسجد امام نیز شهرت دارد، مهم‌ترین مسجد تاریخی اصفهان و یکی از مساجد میدان نقش جهان است که در طی دوران صفوی ساخته شد و از بناهای مهم معماری اسلامی ایران به‌شمار می‌رود.[1] این بنا شاهکاری جاویدان از معماری، کاشی‌کاری و نجاری در قرن یازدهم هجری است. مسجد شاه در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۰۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این بنا همراه با میدان نقش جهان، به عنوان یکی از میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است.[2]

مسجد شاه
نمایی از مسجد شاه در میدان نقش‌جهان
ناممسجد شاه
کشورایران
استاناستان اصفهان
شهرستاناصفهان
اطلاعات اثر
نام‌های دیگرمسجد شاه، مسجد جامع عباسی
نام‌های قدیمیمسجد مهدیه، مسجد المهدی و مسجد سلطانی
کاربریمذهبی
دیرینگیدوره صفوی
دورهٔ ساخت اثردوره صفوی
معمار اثرعلی‌اکبر اصفهانی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت۱۰۷
تاریخ ثبت ملی۱۵ دی ۱۳۱۰
اطلاعات بازدید
امکان بازدیدوجود دارد
مسجد شاه
مختصات: ۳۲°۳۹′۱۶٫۶۳″ شمالی ۵۱°۴۰′۳۹٫۳۶″ شرقی

این مسجد که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه عباس یکم، در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شده و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسید. شاه عباس مسجد را برای شادی روح جدش، شاه طهماسب بنا نمود.[3]

معمار مهندس آن استاد علی‌اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب‌علی بیک الله بوده‌اند؛ و خوشنویسانی چون علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمد رضا امامی، محمد صالح امامی در آن کتیبه نگاری کرده‌اند.[4] مشهور است هنگام ساخت این بنا معادن مرمری اطراف اصفهان کشف شد که از ان در ساخت این بنا استفاده کردند

ویژگی‌های معماری
طراحی کاشی‌های سقف و زیر گنبد عظیم مسجد شاه اصفهان را رضا عباسی، استاد به نام خطاطی و مینیاتور در دوره شاه عباس خلق کرده‌است.[5]
۱۸۷۳ میلادی
گنبد
نمای داخلی یکی از محراب‌ها
نقاشی از مسجد شاه در سال ۱۸۴۱ میلادی، اثر پاسکال کوست.
مسجد شاه در سال ۲۰۱۳ میلادی

از مهم‌ترین بناهای عصر صفویّه است که پیش تر به نام‌های مسجد شاه، مسجد سلطانی جدید و جامع عبّاسی شهرت داشت. این بنا نمایانگر اوج یک هزار سال مسجد سازی در ایران است. سنّت‌های شکل‌دهی، آرمان‌ها، شعایر و مفاهیم دینی، نقشه که از انواع قدیمی تر و ساده‌تر به آرامی کمال یافته، عناصر بزرگ ساختمانی و تزیینات همه در مسجد شاه با عظمت و شکوهی، که آن را در شمار بزرگ‌ترین بناهای جهان قرار داده، تحقّق و یگانگی یافته‌است.[6]

بنای کنونی در ضلع جنوبی میدان نقش جهان واقع گردیده و از نظر ویژگی‌های معماری، تزیینات غنیّ و آثار نفیس دیگر از برجسته‌ترین آثار معماری ایران است. بنای آن در سوّمین مرحله از اجرای طرح میدان نقش جهان به فرمان شاه عبّاس بزرگ (سال ۹۹۶–۱۰۳۸ق/ ۱۵۸۸–۱۶۲۹م) آغاز گردیده و در دورة شاه‌صفی (سال ۱۰۳۸–۱۰۵۲ق/ ۱۶۲۹–۱۶۴۲م) به پایان رسیده‌است.[7] سنّت‌های شکل‌دهی، آرمان‌ها، شعایر و مفاهیم دینی، نقشه که از انواع قدیمی تر و ساده‌تر به آرامی کمال یافته، عناصر بزرگ ساختمانی و تزیینات همه در مسجد شاه با عظمت و شکوهی، که آن را در شمار عظیم‌ترین بناهای جهان قرار داده، تحقّق و یافته‌است.

تمام مسجد دارای تناسبی شاهانه بوده و بر شالوده‌ای وسیع بنا گردیده‌است. قوس نیم گنبد سردر خارجی در میدان ۲۷ متر بلندی دارد و بلندی مناره‌ها در حدود ۴۲ متر است. مناره‌های بالای شبستان از آن هم بلندتر است، در حالی که گنبد روی آن بلندتر از همه قرار واقع گردیده‌است. جلوخان، که خود تقریباً ساختمانی است، حالتی دعوت‌کننده دارد که جمعیّت بیرو ن را به پناه، امنیّت و تجدید قوا در مسجد فرا می‌خواند.[8]

نمای حیاط به دالان‌ها، طاقچه‌ها، توده‌های مقرنسهای روشن و نوارهای درازی از کتیبه‌های سفید درخشان آراسته‌است و سراسر آن از کاشی‌های هفت رنگ الوان پوشیده شده که مایه‌های آبی بر بالای پوشش زیرین مرمر با مایه‌های طلایی مستولی است.

دو قابی که در دو طرف مدخل واقع شده طرح سجاده را دارد که نمازگزار بر آن نماز می‌خواند. در فاصله‌ای بیشتر حجم جالب توجه این نما، که گاه بر اثر رنگ آبی درخشانش حالتی تقریباً اثیری پیدا می‌کند، کاملاً بر میدان مسلط است و در تضاد با کاخ برازنده شاهی، برتری خیره‌کننده دین را بر قدرت دنیوی و اهمیت اساسی دین را در زندگی شهر نشان می‌دهد.

جلوخان رو به شمال است، همچنانکه ضرورت میدان بوده، ولی از آنجا که محراب می‌باید رو به قبله باشد (یعنی شمال شرقی به جنوب غربی) برای جلوگیری از قناس شدن سلیقه و دقت زیادی لازم بود. این مشکل با موفقیت حل شده. شخص از جلوخان وارد دهلیزی عالی می‌شود که از ویژگی‌های بناهای تاریخی ایران از زمان‌ها قدیم بوده‌است. این دهلیز مدور است و از این رو هیچ جهتی ندارد و می‌تواند مانند پاشنه‌ای باشد که محور بنا بر روی آن بچرخد. دهلیز رو به طاق بلند ایوان شمالی باز می‌شود و از عمق تاریک آن انسان ناگهان حیاط روشن از آفتاب را می‌بیند. در آن سوی حیاط سر در وسیع شبستان قرار دارد، دروازه‌ای به جهان دیگری از شکوه و قدرت متمرکز.

اگر شکوه رنگ و عظمت صحنه سر در و گنبد قبلاً خیره‌کننده بود، تکرار خیره‌کننده بود، تکرار خوش آهنگ عناصر ساختمانی، طاق‌نماهای متقارن، ایوانهای متعادل، آرامش حوض بزرگ وضو و اثر یکدست‌کننده رنگی فراگیر که بر همه جا گسترده، گنبد حالتی برازنده و گیرا و اندکی پیازی شکل، بر ساقه بلندی قرار گرفته، ساده و دارای طرحی بسیار روشن و گویاست، بی‌آنکه هیچگونه پشتبند یا حمال داشته باشد.

نقشه پی و ساختمان بنا هر دو نشان دهنده اعتقاد به سادگی در اسلام است و مفهومی بنیادی را نمایان و بیان می‌کند، که همانا برادری و برابری مؤمنان را که همگی از دسترسی بی‌واسطه به رحمت خداوندی برخوردار شده‌اند. حرکت و ارتباط در همه جا تسهیل شده و در هیج جا مانعی وجود ندارد. کف مسجد هیچ پله، نرده یا صفه‌ای ندارد. هیچ در بسته‌ای دیده نمی‌شود، هیچ دالان تونل مانند، جایگاه همسرایان، غلام گردشی، هیچ ساختار جداگانه‌ای مانند مذبح، هیچ فضای اختصاصی، هیچ جایگاه ممتاز وجود ندارد، درست همان‌طور که هیچ مراسم اختصاصی، هیچ شی مقدس و هیچ سلسله مقامات دینی موجود نیست.

دیوارها در میان نقش گل و بوته‌های باغ مانندشان گم می‌شوند، یا به باغهای واقعی و طبیعی باز می‌شوند. به خاطر تمرکز بار روی ستون‌ها هشت گوش چشم‌اندازهای وسیعی پدید می‌آید و فضای خالی به حداکثر می‌رسد.

طاقهای بلند و وسیع و تقاطعهای عالی و خوش آهنگ انحناهای تند فضاهایی را نشان می‌دهد که آزادانه تا محراب، همچون موج‌هایی در یکدیگر فرومی‌روند. نمازگزاران، وقتی که به نماز جماعت ایستاده‌اند یا به تنهایی در فضای ارتباطی پدید آمده شرکت جسته‌اند، یکدیگر را می‌بینند. آگاهی متقابل و عبادت مشترک هسته اصلی اسلام است و در اینجا ساختمان در خدمت دین درآمده‌است.

سازندگان بنا

کتیبه سر در مسجد به خط ثلث علیرضای عباسی و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده‌است. در ذیل این کتیبه به خط ثلث محمد رضا امامی، کتیبه دیگری نصب شده که به موجب آن مقام معماری و مهندسی معمار مسجد شاه، استاد علی اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب علی بیک‌الله تجلیل شده‌است.

مسجد شاه یکی از شاهکارهای معماری و کاشیکاری و حجاری ایران در قرن یازدهم هجری است و آخرین سال تاریخی که در مسجد دیده می‌شود سال ۱۰۷۷ هجری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان است و معلوم می‌دارد که اتمام تزیینات مسجد در دوره جانشینان شاه عباس کبیر یعنی شاه صفی و شاه عباس دوم و شاه سلیمان صورت گرفته‌است.

محاسبه جهت قبله برای این بنا توسط شیخ بهائی انجام شده‌است. این قبله یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته تنها هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد.[9]

مشخصات بنا
یکی از گنبدهای مسجد شاه

ارتفاع گنبد عظیم مسجد شاه ۵۲ متر و قطر ان ۲۳/۵متر و ارتفاع منارههای داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌های سردر آن در میدان نقش جهان ۴۰ متر است. از نکات جالب در مسجد انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی است. قطعات بزرگ سنگ‌های مرمر یکپارچه و سنگابهای نفیس، از دیگر دیدنیهای جالب این مسجد است.

این مسجد عظیم دارای دو شبستان قرینه در اضلاع شرقی و غربی صحن است. یکی از این شبستانها (شبستان شرقی) بزرگتر اما ساده و بی‌تزیین است و دیگری (شبستان غربی) کوچکتر است اما تزییناتی با کاشیهای خشت هفت رنگ دارد و محراب آن نیز از زیباترین محرابهای مساجد اصفهان است.

در دو زاویه جنوب غربی و جنوب شرقی دو مدرسه به‌طور قرینه قرار دارد که مدرسه زاویه جنوب شرقی را که حجره‌هایی نیز برای سکونت طلاب دارد، مدرسه ناصری و مدرسه زاویه جنوب غربی را سلیمانیه می‌نامند.

ارتفاع ایوان بزرگ جنوبی مسجد ۳۳ متر است و دو مناره در طرفین آن قرار گرفته‌اند که ارتفاع هر یک از آن‌ها ۴۸ متر است. این دو مناره با کاشی تزیین شده‌اند و نامهای محمد و علی به‌طور تکراری به خط بنایی بر بدنه آن‌ها نقش بسته‌است. گنبد بزرگ مسجد تزئینات جالبی از کاشیکاری دارد و نیز داری کتیبه‌ای به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است.[10]

سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است.[11]

تزیینات بنا

تزیینات عمده این مسجد از کاشی‌های خشت هفت رنگ است. در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده‌ای بر روی زمین به شکل شاخص در محلّ معیّنی تعبیه شده‌است که ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل سال نشان می‌دهد و شکل ظاهری آن مانند یه مثلث می‌باشد و محاسبه آن را شیخ بهائی دانشمند، فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عبّاس انجام داده‌است.

کتیبههای این مسجد شاهکار خوشنویسان معروف عهد صفویّه مانند علی رضا عباسی و عبدالباقی تبریزی و محمد رضا امامی است. کتیبه سردر باشکوه مسجد به خطّ علیرضا عباسی خوش نویس نامدار عصر صفویّه است که تاریخ آن سال ۱۰۲۵ ذکر شده‌است.

اسپرهای طرفین در ورودی ۸ لوحه با نوشته‌هایی مشکی بر زمینه فیروزه‌ای دارند که در هر یک از این اسپرها، ۴ لوحه کار گذاشته شده. در جلو خان سردر مسجد نیز کتیبه‌هایی با عبارات و اشعاری وجود دارد.

تخت سنگ بزرگی نیز در ضلع غربی جلوخان هست که از نوشته‌های آن تنها بسم الله الرحمن الرحیم به جا مانده‌است. کتیبه نمای خارجی سردر، خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت وجود دارد. اشعاری به خط نستعلیق در اصلی مسجد را که پوشش نقره و طلا دارد زینت بخشیده‌است؛ در این اشعار سال اتمام و نصب در ۱۰۳۸ تا ۱۰۵۲ ذکر شده‌است؛ اشعار یادشده ۱۶ بیت است که هشت بیت آن بر یک لنگه و هشت بیت دیگر بر لنگه دیگر آن به‌طور برجسته نقش بسته‌است. این در، در ضلع جنوبی واقع است.[10]

سنگاب‌ها

مجموعاً هفت سنگاب در مسجد شاه وجود دارد.[12]

۱- سنگاب در ورودی: این سنگاب بر روی پایه‌ای هشت‌ضلعی در برابر درِ ورودی مسجد قراردارد، و از سنگ یشم ساخته‌شده‌است. کتیبه‌ای بر روی این سنگاب وجود ندارد، و بر سطح خارجی آن، با فاصله‌ای از لبه، نقشهای برجسته گل و بته کنده‌کاری شده‌است. از اواخر دهه ۱۳۷۰ حفاظی چوبی برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی دور سنگاب نصب شده‌بود که در سال ۱۳۸۹ با حفاظی شیشه‌ای تعویض شد. با وجود حفاظ امکان لمس سنگاب وجود ندارد.

۲- سنگاب چهلستون غربی: این سنگاب هم از سنگ یشم ساخته‌شده و بر پایه‌ای هشت ضلعی در میان دو مربع سنگی پاشویه‌دار قرارگرفته‌است. علاوه بر نقش‌های گل و بته در سطح خارجی سنگاب، در اطراف لبه آن اشعاری به خط نستعلیق به صورت برجسته کنده‌کاری شده‌است، و در بین بیت‌های شعر اصلی، جملات شعرگونه دیگری در وصف علی نگاشته شده‌اند. متن اشعار به این قرار است:

چون به فرمان سلیمان شاه جهانآنکه باشد فلکش از مه نو حلقه به گوش
علی حبه جنه
شاه جم‌جاه کز آوازه آب تیغششد به کانون جهان آتش بیدار خموش
قسیم النار و الجنه
گشت در مسجد شاه این قدح آب تمامکه ز هم چشمی او جام بیامد به خروش
وصی المصطفی حقاً
نیست بر ساغر زرین فلک چشمک‌زنبسکه موجش شده چون آب گهربار ز نوش
امام‌الانس و الجنه
گرچه سرپوش به دریا نتوان پوشیدنلیک بر شهرت بحرست حبابش سرپوش
یا قاهرالعدوّ
حضر چون وصف روان‌بخشی این آب شنیدگفت با آب بقا آب رخ خود مفروش
یا والی‌الولی
چون به یاد شهدا آبخوری می‌گویدلب باز قدح او که به جان بادت نوش
یا مظهرالعجایب
فکر سامی پی تاریخ به هر سو می‌گشتگفتمش زمزمی از کعبه ثانی زده جوش
یا مرتضی علی ۱۰۹۵

بر اساس این شعر، سنگاب در زمان شاه سلیمان و در تاریخ ۱۰۹۵ (قمری) برابر با ۱۰۶۳ (خورشیدی) ساخته‌شده‌است. با استفاده از حساب ابجد، جمله «زمزمی از کعبه ثانی زده جوش» هم همین تاریخ را بدست می‌دهد.

  1. سنگاب چهلستون شرقی: این سنگاب از جنس سنگ آهک است و به این دلیل دارای نقش و رگه‌های طبیعی است. پایه آن هشت‌گوش است و در میان دو پاشویه چهارگوش قراردارد.
  2. سنگاب گنبد غربی: این سنگاب از جنس سنگ مرمر است و پایه‌ای چهارگوش دارد که در میان دو پاشویه قرار گرفته‌است. آب اضافی که از سنگاب بیرون می‌ریخته در پاشویه‌ها جمع می‌شده‌است. به علت نرم بودن جنس سنگ مرمر، در طول زمان مردم یادگاریهایی بر روی این سنگاب نوشته‌اند.
  3. سنگاب گنبد شرقی: این سنگاب قرینه سنگاب گنبد غربی است، و دارای همان جنس، شکل، و خصوصیات نصب است.

۶- در دالان مشرف به حیاط در گوشه جنوب غربی مسجد سنگابی وجوددارد که این جملات بر روی آن حک شده‌اند: «وقف حضرت امام حسین کرد این حوض را هرکه طمع کند به لعنت خدا گرفتار شود. سنه ۱۹۰۱». به نظر می‌رسد که سنگتراش تاریخ را اشتباه حکاکی کرده‌باشد و تاریخ درست احتمالاً سال ۱۰۹۱ (قمری) است که برابر سال ۱۰۵۹ (خورشیدی) و مصادف با حکومت شاه سلیمان خواهدبود.

۷- در انتهای شرقی مدخل اصلی مسجد سنگاب دیگری قرار دارد که شبیه به سنگاب دالان جنوب غربی است، و دارای چند نقش ساده و ناقص بر بدنه و برجستگی جای کاسه آب است. این سنگاب بر روی پایه گردی قراردارد.

رخدادهای تاریخی عصر مشروطه

۱. به دست گرفتن کنترل این مسجد توسط مجاهدان شهری اصفهان به رهبری آقانجفی و حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی و کانون درگیری‌های مسلحانه با سربازان حاکم قجری اصفهان[13] که در نهایت با ورود مجاهدین بختیاری به سرپرستی ضرغام السلطنه منجر به سقوط حکومت استبداد و فتح اصفهان گردید. (در سال ۱۳۲۵ قمری و در اواخر دوران استبداد صغیر)[14]

۲. تحصن مردم اصفهان علیه ظل السلطان حاکم قاجاری اصفهان در پی قتل مونس السلطنه (مادر صارم الدوله) به دست صارم الدوله. صارم الدوله فرزند ظل السلطان بود که مادرش را که به خانه حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی پناه آورده بود با شلیک گلوله در آن خانه کشت. این واقعه خشم مردم اصفهان را برانگیخت. (۱۳۲۵ قمری)[15]

نگارخانه
  • مسجد جامع عباسی در میانه نگاره واقع در میدان نقش جهان
  • درون گنبد اصلی
  • منبر مسجد جامع عباسی
  • نقاشی از «مسجد جامع عباسی» در سده هفدهم میلادی اثر ژان شاردن
  • نمای داخلی مسجد جامع عباسی
  • مقرنس سردر ورودی مسجد جامع عباسی
  • گنبد و منارهٔ مسجدجامع عباسی
  • مقرنس سردر ورودی به مسجد شاه
  • نگارگری دیوارهای مسجد

پانویس
  1. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در 22 اكتبر 2017. دریافت‌شده در 16 مارس 2017. تاریخ وارد شده در |archivedate= را بررسی کنید (کمک)
  2. "Masjed-e Jāmé of Isfahan". UNESCO World Heritage. Retrieved 2017-03-16.
  3. «مسجد امام خمینی اصفهان». صدا و سیمای اصفهان. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۳-۱۶.
  4. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژوئن ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۶ مارس ۲۰۱۷.
  5. سقف مسجد شاه اصفهان و ۹ سقف زیبای دیگر جهان، بی‌بی‌سی فارسی
  6. شهبازی شیران، دکتر حبیب (۱۳۸۹). مصادیق مهمّ بناهای مذهبی و برجستگی‌های معماری و تزیینی تمدّن اسلامی ایران در دورة صفویان. دانشگاه محقّق اردبیلی، اردبیل، ص ۲۶
  7. دائرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی/ ۲. سوره، تهران، بخش مسجد شاه
  8. http://rasekhoon.net/article/show/191505/راز-سنگ-ساعت-مسجد-امام-(شاه-عباسی)-اصفهان/
  9. «طراحی شگفت‌انگیز قبله در مسجد امام اصفهان». خبرگزاری شبستان. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۳-۱۶.
  10. سید رضا نصری
  11. سبک‌شناسی معماری ایرانی. محمد کریم پیرنیا. نشر معمار. ۱۳۸۳. ص۲۷۰
  12. سقاخانه‌ها و سنگابهای اصفهان. منصور دادمهر. انتشارات گلها. ۱۳۷۸. ص۱۱۲
  13. موسی نجفی، اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نورالله اصفهانی، ۱۳۸۴، ص ۴۱
  14. عبدالمهدی رجایی، تاریخ مشروطیت اصفهان، ۱۳۸۵، ص ۳۹۲
  15. عبدالمهدی رجایی، تاریخ مشروطیت اصفهان، ۱۳۸۵، ص ۳۴۹

منابع
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ مسجد شاه (اصفهان) موجود است.
    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.